Ákvæðið var lög­fest árið 1997. Í ræðu Dav­íðs Odds­son­ar, þáver­andi for­sæt­is­ráð­herra, þann 9. des­em­ber 1997 sem flutt var vegna máls­ins sagði hann um ákvæð­ið: „Lás­inn er tvö­fald­ur. Miðað er við að neyslu­vísi­talan sé í lág­marki og síðan er við­mið­unin kaupið að auki. [...] Það á ekki að láta nægja að miða við neyslu­vísi­töl­una. Það á jafn­framt að gæta þess að huga sér­stak­lega að og hafa við­miðun á launa­þró­un­inni og þá auð­vitað er bara hægt að gera það þegar launa­þró­unin er væn­legri kostur en vísi­tala neyslu­verðs.“ 

Text­inn í lög­unum er nokkuð skýr. Líf­eyr­inn á að fylgja launa­þróun í land­inu og verð­bólga, sem er mæld með vísi­tölu neyslu­verðs, á ekki að geta étið virði bót­ana upp. Ef allt væri í sam­ræmi við laga­text­ann ættu því kjara­bætur öryrkja á hverju ári að vera hið minnsta hærri en verð­bólga hvers árs, og ef hún er lægri hlut­fallstala en hækkun launa þá eiga bæt­urnar að halda í við þá launa­þró­un.

Þannig hefur málum þó ekki verið hátt­að. Sam­kvæmt tölum frá Hag­stofu Íslands­,­sem sýna þróun vísi­talna milli ára frá jan­ú­ar­mán­uði hvers árs, kemur skýrt fram að örorku­líf­eyrir hefur hækkað langtum minna en önnur laun í land­inu á síð­ustu 20 árum. Frá árinu 1998 hefur hækkun örorku­líf­eyris ein­ungis þrí­vegis verið hærri en annað hvort launa­þróun eða verð­bólga. Í alls 19 ár á því tíma­bili hefur hækkun örorku­líf­eyris hins vegar verið lægri en þróun þess­ara tveggja við­miða. Við það hefur átt sér stað kjaragliðn­un. 

Á manna­máli þýðir það að kjör öryrkja hafa oftar en ekki setið eftir á meðan að kjör ann­arra hafa batn­að. Frá árinu 1998 nemur þessi kjaragliðnun 59,4 pró­sent­um, sam­kvæmt tölum sem unnar hafa verið fyrir Mál­efna­hóp Öryrkja­banda­lags Íslands um kjara­mál. Frá árinu 2007 hefur gliðn­unin verið 28,4 pró­sent. 

Mikið ógagn­sæi

Öryrkjar og aðrir líf­eyr­is­þegar hafa lengi bent á þessa stöðu, að þeir hafi verið skildir eftir í kjara­þróun á nán­ast hverju ári. Þrátt fyrir að tals­menn þess­ara hópa telji ákvæði laga nokkuð skýrt þá hefur þessi þróun haldið áfram.

Ástæð­una er að finna í því að hækkun bóta almanna­trygg­inga er breytt í sam­ræmi við fjár­lög hverju sinni. Þar sem fjár­lög eru eðli máls­ins sam­kvæmt gerð fyrir kom­andi ár byggja ákvarð­anir á hækkun bóta því á mati um hver launa­þróun mögu­lega verði. Hver skil­grein­ing á launa­þróun sé er ekki fjallað um í lög­un­um. Öryrkja­banda­lagið hefur talið að eina rök­ræna leiðin til að finna slíka út sé að miða ein­fald­lega við vísi­tölu launa. Því hafa fjár­mála­ráð­herrar hvers tíma verið ósam­mála, þótt ekki hafi verið sam­ræmi í því hvernig þeir hafa hagað sínum útreikn­ing­um. 

Í skýrslu sem Bene­dikt Jóhann­es­son hjá Talna­könn­un, sem síðar sett­ist um stund í stól fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, vann fyrir Öryrkja­banda­lagið á árunum 2012 og 2013 kom fram að hann hefði leitað eftir skýr­ingum um hvernig staðið væri að útreikn­ingi á breyt­ing­unni á ári víða.  Hvorki vel­ferð­ar­ráðu­neytið né Trygg­inga­stofnun sögð­ust búa yfir vit­neskju um hvernig það væri gert. Í skýrslu Bene­dikts seg­ir: „Í lok mars 2012 fékk Öryrkja­banda­lag Íslands svar við fyr­ir­spurn um málið frá Fjár­mála­ráðu­neyt­inu. Af því svari má ráða að ekki eru nákvæmar, hand­fastar reglur um hvernig þetta skuli gert, heldur miðað við mat á ári hverju. Þó virð­ist sem litið sé til almenn­ra, umsam­inna launa­hækk­ana, spár um launa­hækk­anir og verð­lags­breyt­ingar næsta árs skv. for­sendum fjár­laga­frum­varps.“

Bene­dikt sagði í skýrsl­unni að þetta fyr­ir­komu­lag á útreikn­ing bóta væri ekki heppi­legt því það væri ekki gagn­sætt hvernig bóta­grund­völl­ur­inn væri met­inn. Hann taldi mik­il­vægt að stuðst væri við við­mið sem reiknað væri af öðrum en fjár­mála­ráðu­neyt­inu, t.d. Hag­stofu Íslands sem reiknar út vísi­tölu launa. 

„Ef regl­urnar eru gagn­sæjar er auð­velt að sjá hvort bætur hafi verið skertar eða bætt við þær með póli­tískum ákvörð­un­um, en með núver­andi fyr­ir­komu­lagi er þetta óþörfum vafa und­ir­orp­ið. Einnig þarf að hafa í huga að greiddar bætur ráð­ast af ýmsu, t.d. öðrum tekjum bóta­þega og skerð­ing­ar­regl­u­m,“ skrif­aði Bene­dikt.

Stuðst við óskil­greint launa­skrið

Ljóst má vera að lítið hefur verið gert með þessar ábend­ingar Bene­dikts. Fyrir rúmu ári spurði Þor­gerður Katrín Gunn­ars­dótt­ir, for­maður Við­reisn­ar, Bjarna Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, um það með skrif­legri fyr­ir­spurn hvaða for­sendur lægju að baki útreikn­ingum hækk­unar á bótum almanna­trygg­inga, sem voru 4,7 pró­sent sam­kvæmt fjár­lögum þess árs. 

Í svari Bjarna sagði að það væri mat hverju sinni í fjár­laga­gerð­inni „hvernig taka skuli mið af launa­þróun en almennt má segja að gengið sé út frá með­al­hækk­unum í kjara­samn­ingum á almennum vinnu­mark­aði að teknu til­liti til þess hvenær hækk­an­irnar taka gildi á árinu. Þessi við­mið hafa því falið í sér að tekið hefur verið mið af með­al­breyt­ingum á vinnu­mark­aðnum í heild fremur en af hækkun ein­stakra hópa, t.d. hinna lægst laun­uðu. Líkt og fram kemur í grein­ar­gerð með fjár­laga­frum­varp­inu fyrir árið 2018 var gengið út frá 4,7 pró­sent hækkun á bótum almanna­trygg­inga fyrir árið 2018 með hlið­sjón af spá um launa­þró­un. Ákvörðun um hækkun bót­anna tók mið af spá Hag­stofu Íslands um þróun launa­vísi­tölu milli áranna 2017 og 2018 að frá­dregnu launa­skrið­i.“

Kjarn­inn hefur undir höndum fyr­ir­spurn frá Öryrkja­banda­lagi Íslands til Hag­stofu Íslands, sem send var með tölvu­pósti í nóv­em­ber 2018, þar sem leitað er eftir því hvort fyrir liggi skil­grein­ing á hug­tak­inu launa­skriði hjá stofn­un­inni. Í svari Hag­stof­unnar kemur fram að Hag­stofan hafi „því mið­ur“ ekki lagt mat á svo­kallað launa­skrið umfram kjara­samn­inga. Þar segir enn fremur að engin ein skil­grein­ing sé til um hug­takið launa­skrið og að skiln­ingur sé oft ólíkur milli aðila. 

Með öðrum orðum er notkun á hug­tak­inu „launa­skrið“ undir þeim komið sem setur það fram. 

Kvartað til umboðs­manns

Öryrkja­banda­lagið hefur verið mjög ósátt með það að óskil­greint „launa­skrið“ hafi verið dregið frá launa­vísi­tölu þjóð­hags­spár Hag­stofu Íslands þegar hækkun greiðslna til skjól­stæð­inga þeirra var ákveðin við fjár­laga­gerð síð­asta árs. Og raunar er það mjög ósátt með það að ekk­ert sam­ræmi virð­ist vera í því hvernig breyt­ingar á líf­eyri milli ára. Árið 2018 var til að mynda lögð til hækkun um 4,7 pró­sent en sam­kvæmt fjár­laga­frum­varpi átti launa­þróun að hækka um 6,3 pró­sent. Ástæðan fyrir þess­ari lækkun var að áður­nefnt en óskil­greint „launa­skrið“ yrði dregið frá launa­þró­un­inn­i. 

Í fjár­laga­frum­varpi árs­ins 2019, sem sam­þykkt var í des­em­ber síð­ast­liðn­um, var lagt til að líf­eyrir myndi hækka um 3,4 pró­sent en þá var stuðst við allt annan rök­stuðn­ing og sagt að um væri að ræða 0,5 pró­sent kjara­bót umfram áætl­aða 2,9 pró­sent verð­bólg­u. 

Í des­em­ber 2018 sendi það kvörtun til Umboðs­manns Alþingis vegna máls­ins og sagði þar að það teldi fram­kvæmd og til­lögu­gerð ráðu­neyt­is­ins vegna breyt­inga á fjár­hæðum

líf­eyris almanna­trygg­inga við fjár­laga­gerð væri ekki í sam­ræmi við lög um almanna­trygg­ing­ar. „Engin festa er í fram­kvæmd­inni sem er ógagnsæ og virð­ist oft á tíðum sem það sé háð til­vilj­unum hvernig nið­ur­staða er feng­in. Telur ÖBÍ því fullt til­efni til þess að umboðs­maður Alþingis taki til skoð­unar stjórn­sýslu ráðu­neyt­is­ins við ákvörðun þeirrar til­lögu að fjár­hæð líf­eyris sem lögð er fyrir Alþingi í formi fjár­laga­frum­varps ár hvert. Þótt end­an­legt ákvörð­un­ar­vald sé í höndum Alþingis þá er ljóst að Alþingi á að geta treyst því að til­lögur ráðu­neyt­is­ins séu í sam­ræmi við lög­.“ 

Ráðu­neytið ekki svarað erind­inu

Umboðs­maður sendi Bjarna Bene­dikts­syni, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, bréf dag­sett 18. jan­úar síð­ast­lið­inn þar sem hann óskaði frek­ari skýr­inga á mál­inu áður en tekin yrði frekarið ákvörðun um með­ferð á kvörtun­inni. Í því óskaði emb­ættið eftir því að ráðu­neytið rök­styðji afstöðu sína til við­horfs Öryrkja­banda­lags­ins sem fram kemur í kvörtun þess, að það skýri nánar hvers vegna þau við­mið sem notuð voru fyrir rök­stuðn­ingi á hækkun bóta í síð­asta fjár­laga­frum­varpi hafi orðið fyrir val­inu, hvort að hækkun bóta í sama fjár­laga­frum­varpi hafi tekið mið af sömu for­sendum og launa­hækk­anir rík­is­starfs­manna og þess einnig óskað að ráðu­neytið lýsi afstöðu sinni til þess hvort fram­setn­ing þess á til­lögu um hækkun bóta almanna­trygg­inga í fjár­laga­frum­varp­inu 2019 hafi verið nægj­an­lega skýr í ljósi fyr­ir­liggj­andi laga. 

Umboðs­maður Alþingis óskaði eftir því að allar upp­lýs­ingar og skýr­ingar sem hann bað ráðu­neytið um myndu ber­ast ekki síðar en 8. febr­ú­ar. Sam­kvæmt nýj­ustu upp­lýs­ingum Kjarn­ans höfðu svör ekki borist mán­uði eftir að sá frestur rann út og fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neytið hafði ekki óskað eftir við­bót­ar­fresti. Næstu skref í mál­inu yrðu því sú að emb­ætti Umboðs­manns Alþingis myndi senda ítrek­un.

Í fjár­laga­frum­varpi árs­ins 2019, sem sam­þykkt var í des­em­ber síð­ast­liðn­um, var lagt til að líf­eyrir myndi hækka um 3,4 pró­sent en þá var stuðst við allt annan rök­stuðn­ing og sagt að um væri að ræða 0,5 pró­sent kjara­bót umfram áætl­aða 2,9 pró­sent verð­bólg­u. 

Í des­em­ber 2018 sendi það kvörtun til Umboðs­manns Alþingis vegna máls­ins og sagði þar að það teldi fram­kvæmd og til­lögu­gerð ráðu­neyt­is­ins vegna breyt­inga á fjár­hæðum

líf­eyris almanna­trygg­inga við fjár­laga­gerð væri ekki í sam­ræmi við lög um almanna­trygg­ing­ar. „Engin festa er í fram­kvæmd­inni sem er ógagnsæ og virð­ist oft á tíðum sem það sé háð til­vilj­unum hvernig nið­ur­staða er feng­in. Telur ÖBÍ því fullt til­efni til þess að umboðs­maður Alþingis taki til skoð­unar stjórn­sýslu ráðu­neyt­is­ins við ákvörðun þeirrar til­lögu að fjár­hæð líf­eyris sem lögð er fyrir Alþingi í formi fjár­laga­frum­varps ár hvert. Þótt end­an­legt ákvörð­un­ar­vald sé í höndum Alþingis þá er ljóst að Alþingi á að geta treyst því að til­lögur ráðu­neyt­is­ins séu í sam­ræmi við lög­.“ 

Ráðu­neytið ekki svarað erind­inu

Umboðs­maður sendi Bjarna Bene­dikts­syni, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, bréf dag­sett 18. jan­úar síð­ast­lið­inn þar sem hann óskaði frek­ari skýr­inga á mál­inu áður en tekin yrði frekarið ákvörðun um með­ferð á kvörtun­inni. Í því óskaði emb­ættið eftir því að ráðu­neytið rök­styðji afstöðu sína til við­horfs Öryrkja­banda­lags­ins sem fram kemur í kvörtun þess, að það skýri nánar hvers vegna þau við­mið sem notuð voru fyrir rök­stuðn­ingi á hækkun bóta í síð­asta fjár­laga­frum­varpi hafi orðið fyrir val­inu, hvort að hækkun bóta í sama fjár­laga­frum­varpi hafi tekið mið af sömu for­sendum og launa­hækk­anir rík­is­starfs­manna og þess einnig óskað að ráðu­neytið lýsi afstöðu sinni til þess hvort fram­setn­ing þess á til­lögu um hækkun bóta almanna­trygg­inga í fjár­laga­frum­varp­inu 2019 hafi verið nægj­an­lega skýr í ljósi fyr­ir­liggj­andi laga. 

Umboðs­maður Alþingis óskaði eftir því að allar upp­lýs­ingar og skýr­ingar sem hann bað ráðu­neytið um myndu ber­ast ekki síðar en 8. febr­ú­ar. Sam­kvæmt nýj­ustu upp­lýs­ingum Kjarn­ans höfðu svör ekki borist mán­uði eftir að sá frestur rann út og fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neytið hafði ekki óskað eftir við­bót­ar­fresti. Næstu skref í mál­inu yrðu því sú að emb­ætti Umboðs­manns Alþingis myndi senda ítrek­un.