Síversn­and­i skulda­staða ungs fólks

Umsóknum um fjár­hags­að­stoð hefur fjölgað í heild­ina hjá Umboðs­mann­i skuld­ara und­an­farin ár og þá sér­stak­lega hjá ald­urs­hópnum 18 til 29 ára. Sá ald­urs­hópur hefur farið úr því að vera 5 pró­sent um­sækj­enda um fjár­hags­að­stoð hjá emb­ætt­inu árið 2012 í 27 pró­sent árið 2018. Umboðs­maður skuld­ara segir það vera veru­leg­t á­hyggju­efni að enn skuli fjölga í hópi umsækj­enda á þessum aldri. 

Í þeim ald­urs­hópi voru 79 pró­sent umsækj­enda með skyndilán. Umboðs­maður skuld­ara hefur skil­greint skyndilán sem þau lán sem tekin eru á vef­síðum eða með notkun smá­forrita í far­sím­um. Þau eiga það sam­eig­in­legt að ein­falt er að sækja um þau og eru þau afgreidd afar skjótt. Bæði getur verið um að ræða lán sem tekið er sam­hliða kaupum á vöru eða þjón­ustu en einnig lán þar sem ákveðin fjár­hæð er lögð inn á reikn­ing lán­taka með stuttum láns­tíma. ­Sam­­kvæmt emb­ætt­inu eiga þeir ein­stak­l­ingar sem leit­uðu til þeirra það sam­eig­in­­legt að hafa tekið fjölda skyndilána á ­stuttum tíma og komið sér í tölu­verðar skuld­­ir. Á ár­inu 2018 var hlut­­fall skyndilána 22 pró­­sent af heild­ar­fjár­skuld­bind­ingu þess­a hóps.  

Smá­lán heyra ekki sög­unni til

Eftir efna­hags­hrunið árið 2008 birt­ust á sjón­ar­svið lands­manna smá­lána­fyr­ir­tæki sem buðu upp á svokölluð SMS-lán. Fyr­ir­tækin lán­uðu lágar upp­hæðir til skamms tíma. Kostn­aður vegna lán­anna gat verið gríð­ar­lega hár en fyrir 10.000 króna lán hjá smá­lána­fyr­ir­tæk­inu Kredi­a voru nafn­vextir á árs­grund­velli tæp 608 pró­sent. Í við­tali við Morg­un­blaðið í októ­ber 2009 sagði Leifur Har­alds­son, þáver­andi for­stjóri Kredi­a, að litið væri á þessa þóknun sem lán­töku­kostnað fremur en vext­i. 

Eftir mikla opin­bera og ­gagn­rýna um­ræðu um starf­semi og „of­ur­vexti“ smá­lána­fyr­ir­tækja voru í nóv­em­ber 2013 sam­þykkt lög um neyt­enda­lán á Alþing­i. ­Með þeim voru starf­sem­inni settar skorður og þak sett á þann kostnað sem lán­veit­andi má leggja á lán­in. Í nýlegri skýrslu starfs­hóps nýsköp­un­ar-, iðn­að­ar- og ferða­mála­ráð­herra um end­ur­skoðun á starfs­um­hverfi smá­lána­fyr­ir­tækja er greint frá því að í fyrstu hafi smá­lána­­fyr­ir­tæki, sem hófu starf­­semi sína fyrir gild­is­­töku laga um neyt­enda­lán, mark­visst reynt að snið­­ganga ákvæði lag­anna, þó með tak­­mörk­uðum árangri. 

Nú hafa þau hins vegar öll hætt starf­­semi sinni hér á landi en vöru­­merki þess­­ara smá­lána­­fyr­ir­tækja lifa þó enn og þjón­ustan stendur íslenskum neyt­endum enn þá til boða í gegnum erlenda lög­­að­ila. Í skýrsl­unni segir að ætla verði að ástæðu umrædds fyr­ir­komu­lags megi rekja til ófrá­víkj­an­­legra reglna um hámark árlegrar hlut­­falls­­tölu kostn­aðar í neyt­enda­lánslög­um. Því hafi það að færa þjón­ust­una til útlanda verið enn ein leið­in til að kom­­ast hjá fyrr­­greindu kostn­að­­ar­­þaki.

Aðgengi að lánum mun sjálf­virkara og auð­veld­ara

Með til­komu smá­lána átti sér stað aukin sjálf­virkni­væð­ing í lána­starf­semi hér á landi sem er þó einnig alþjóð­leg þró­un. Mikil fjölgun hefur orðið á fyr­ir­tækjum sem bjóða nú upp lög­leg neyt­enda­lán, eða svo­nefnd skyndilán, þar sem hægt er að fá lán raf­rænt á bil­inu frá nokkrum tugum þús­unda til nokk­urra millj­óna króna og fá það nán­ast sam­stundis eða innan sól­ar­hrings. Meðal þeirra fyr­ir­tækja eru fjár­tækni­fyr­ir­tæki líkt og Aur, Net­gíró og Fram­tíðin en Fram­tíðin býður nú einnig upp á raf­rænt fast­eigna­lán. Auk þess bjóða nú ­Arion ­banki og Íslands­banki upp á raf­ræn skamm­tíma­lán sem hægt er sækja um í gegnum síma eða tölvu og fá það greitt nán­ast sam­stundis eða innan sól­ar­hrings. 

Skyndilán bera að jafn­aði háa vexti enda oft­ast tekin til skamms tíma en auk þess ­fylgja þeim lánum ýmis gjöld og kostn­að­ur, til dæmis lán­töku­gjald og greiðslu­gjald. Kostn­að­ur­inn við lánin getur því verið gríð­ar­lega hár án þess að ­neyt­and­i átt­i ­sig á því. Því er notuð árleg hlut­fallstala kostn­að­ar­, Á­HK, sem er pró­sentu­tala þar sem allur árlegur kostn­aður af lán­inu er settur í eina pró­sentu­tölu. Á vef­síð­unni Aur­björg er hægt að bera sam­an­ Á­HK ­skamm­tíma­lán en algengt er að ársvextir skamm­tíma­lána geti verið kringum 10 til 13 pró­sent en við það bæt­ist til að mynda 4 pró­sent lán­töku­gjald og annar kostn­aður líkt og greiðslu­gjald. Við það getur árleg hlut­fallstala kostn­aðar farið allt upp í 40 til 50 pró­sent en í neyt­enda­lánslögum kemur fram að ÁHK megi ekki vera hærra en 50 pró­sent að við­bættum stýri­vöxt­u­m. 

Árlegur hlut­falls­legur kostn­aður breyt­ist einnig eftir tíma, fjár­hæð láns­ins sem og láns­hæf­is­mati lán­taka. Sam­kvæmt neyt­enda­lögum ber lán­veit­endum að óska eftir láns­hæf­is­mati lán­taka og býðst neyt­endum skamm­tíma­lána mis­mun­andi kjör eftir því í hvaða láns­hæf­is­flokki neyt­andi er. Ásta Sig­rún Helga­dóttir sem gegnir emb­ætti Umboðs­manns skuld­ara segir í sam­tali við Kjarn­ann að neyt­endur átti sig því oft ekki á heild­ar­kostn­aði skyndilána. Neyt­endum birt­ast fyrst bestu mögu­legu kjör neyt­enda­lána eða fyrir þá lán­taka sem eru í láns­hæf­is­flokki A en Ásta Sig­rún­ bendir á að meiri­hluti þeirra aðila sem taki skyndilán eru ekki í A flokki. Mis­­mun­andi er eftir fyr­ir­tækjum hvar í ferl­inu hægt sé að nálg­­ast slíkar upp­­lýs­ing­­ar, en oft sé það ekki fyrr en á loka­­stigum lán­tök­unn­ar þegar lán­hæf­is­mat er stað­fest.

Má ekki gleyma að greiðslu­erf­ið­leikar eru alvar­legt vanda­mál

Með fjölgun lán­veit­enda verður æ auð­veld­ara að taka lán en einnig auð­veld­ara að taka mörg lán á stuttum tíma. Í mörgum til­fellum nýrra fjár­tækni­fyr­ir­ækja er engri við­skipta­sögu að dreifa á milli ein­stak­linga og lán­veit­anda. Í bönkum er hægt að byggja láns­hæf­is­mat ein­stak­linga út frá for­sendum um skil­vísi lán­taka, við­skipta­sögu og taka til­lit til launa áður en til dæmis skyndilán eru veitt. Fyr­ir­tæki  geta sótt­ láns­hæf­is­mat lán­tak­enda til­ Credit­info en þar fást ekki upp­lýs­ingar um önnur skamm­tíma­lán nema lán­taki hafi lent á van­skila­skrá. 

Ásta Sig­rún segir að því sé hægt að taka mörg skyndilán hjá mis­mun­andi fyr­ir­tækjum á stuttum tíma og skuld­setn­ing neyt­enda geti því átt sér stað gríð­ar­lega hratt. Hjá þeim hópi sem leitar til Umboðs­manns skuld­ara segir hún að algengt sé að fólk hafi lent í víta­hring og tekið skyndilán til að borga önnur skyndilán og steypst því gríð­ar­lega hratt í miklar skuld­ir. 

Ásta Sig­rún bendir jafn­framt á að því megi ekki gleyma  að greiðslu­erf­ið­leikar séu mjög alvar­legt vanda­mál. Hún minnir á að þeir ein­stak­lingar sem leiti til Umboðs­manns skuld­ara sé aðeins brot af þeim sem lenda í fjár­hags­vanda vegna skuld­setn­ingar og emb­ættið sé í raun eins­konar bráða­mót­taka og margir finni aðrar leiðir til að leysa úr fjár­hags­vanda. Því séu töl­ur emb­ætt­is­ins ­jafn­vel aðeins topp­ur­inn á ísjak­an­um. 

Svip­aða þróun má sjá á nýskrán­ingum á van­skila­skrá Creditifno en þeim hefur farið fjölg­andi hjá síð­ustu mán­uðum eftir stöðuga fækkun árin á und­an. Í mars 2019 voru tæp­lega nítján þús­und manns á van­skila­skrá, þar af eru yfir þús­und manns á aldr­inum 21 til 24 ára og 166 ung­menni á aldr­inum 18 til 20 ára. Að lenda á van­skila­skrá getur haft afleið­ingar til langs tíma en Credit­in­fo hefur heim­ildir til að nota fyrrum skrán­ingar við gerð láns­hæf­is­mats í allt að fjögur ár.

Sam­kvæmt grein­ingu Um­boðs­manns skuld­ara er meiri­hluti umsækj­enda um fjár­hags­að­stoð ein­stak­lingar eða ein­stæðir for­eldr­ar. Jafn­framt er meiri­hluti þeirra sem sækja um aðstoð oft í við­kvæmri fjár­hags­legri stöðu. Meiri­hlut­i um­sækj­anda er á leigu­mark­aði og með lágar tekjur en með­al­tekjur umsækj­anda eru nettó 335.132 krónur á mán­uði. Þá eru eru 34 pró­sent umsækj­enda í vinnu, 38 pró­sent á örorku eða líf­eyri, 22 pró­sent atvinnu­lausir og 3 pró­sent í námi.

Kanna hvort að tak­marka eigi mark­aðs­setn­ingu

Umboðs­maður skuld­ara hefur því kallað eftir aðgerðum í ljósi þess að sífellt fleiri lenda í vanda vegna skyndilána og þá sér­stak­lega ungt fólk. Í til­kynn­ingu frá emb­ætt­inu í mars síð­ast­liðnum lagði emb­ættið til þrjár aðgerðir til að spyrna við þess­ari þró­un. Í fyrsta lagi að kannað yrði hvort að setja eigi skorður á mark­aðs­­setn­ing­u ­skyndilána. 

Emb­ætt­ið ­segir að ­mark­aðs­setn­ing skyndilána sé öflug og áber­andi og í miklum mæli beint að yngri kyn­slóð­inni með áherslu á auð­velt aðgengi. Á vef­síðu Aurs, eitt þeirra fyr­ir­tækja sem býður upp á skyndilán, segir til dæmis „Þú færð Aur lán sam­stund­is. Það er alltaf opið og engin þörf á að mæta og skrifa und­ir.“ Annað dæmi er að á heima­síðu Íslands­banka seg­ir: „Þarftu að eiga fyrir óvæntum útgjöld­um? Nú ­get­urð­u ­fengið lán í korta­app­in­u á örfáum mín­út­u­m.“ 

Í fyrr­nefndri skýrslu starfs­hóps um smá­lána­fyr­ir­tæki var meðal ann­ars fjallað um ágenga og óum­beðna mark­aðs­setn­ingu í gegnum SMS-skila­boð í boði smá­lána­fyr­ir­tækja. Reynt hefur á lög­mæti þess háttar óum­beð­inna skila­boða frá Hrað­pen­ing­um, 1909, mula.is og smal­an.is, en úrskurð­ar­nefnd fjar­skipta- og póst­mála komst að þeirri nið­ur­stöðu í fyrra að brotið hefði verið gegn 46. gr. fjar­skipta­laga eftir að neyt­endur höfðu óskað eftir því að sms-­send­ingum yrð­i hætt. 

Umrædd vöru­merki eru þó enn í rekstri ann­ars lög­að­ila og vef­síður eru skráðar á dönsk lén. Sam­kvæmt skýrslu starfs­hóps­ins við­heldur við­kom­andi aðili sömu mark­aðs­setn­ingu í gegn­um SMS-skila­boð og úrskurð­ar­nefnd fjar­skipta- og póst­mála úrskurð­aði að það bryti í bága við lög.

Aftur á móti segir í skýrslu starfs­hóps­ins að ekki hafi verið könnuð sér­stak­lega mark­aðs­setn­ing á lög­legum neyt­enda­lán­um. Í skýrsl­unni er þó fjallað um laga­setn­ingu um ­mark­aðs­setn­ing­u ­skyndilána í Nor­egi og Sví­þjóð. Í Sví­þjóð er kveðið á um hóf­lega mark­aðs­setn­ingu og sam­kvæmt laga­setn­ingu þar í landi er kveðið á um að ef neyt­enda­lán eru með háan árlegan hlut­falls­legan kostn­að, Á­HK, þá beri lán­veit­anda að veita neyt­anda sér­stakar upp­lýs­ingar um áhætt­una sem fylgir lán­tök­unni. Í norskum lögum er hins vegar lagt bann við því að setja fram upp­lýs­ingar um hversu auð­velt sé að taka lán. Til dæmis hversu hratt hægt sé að fá lán, hversu hratt megi búast við að fá svar við fyr­ir­spurn um lán, hversu ein­falt umsókn­ar­ferlið sé og svo fram­veg­is.

Mið­lægur skulda­grunnur og fjár­mála­fræðsla 

Umboðs­maður skuld­ara lagði einnig til að settur yrði á fót mið­lægur skulda­grunn­ur. ­Ljóst er – líkt og fjallað var um hér að ofan – að ein­stak­lingar geta auð­veld­lega tekið mörg lán á stuttum tíma hjá ólíkum þjón­ustu­að­ilum og þannig skuld­sett sig langt umfram greiðslu­getu. Því telur Umboðs­maður að með því að skrá skulda­stöðu ein­stak­linga væri hægt að koma í veg fyrir að sami ein­stak­lingur tæki mörg lán hjá ólíkum aðilum með ofan­greindum afleið­ing­um. Slík skrán­ing myndi auk þess veita yfir­sýn yfir umfang útlána af þessu tagi sem ekki er fyrir hendi í dag. Ásta Sig­rún segir að því væri slíkur mið­lægur gagna­grunnur hags­muna­mál fyrir rík­ið, lán­veit­endur og lán­tak­end­ur. Hún bendir jafn­fram­t á að aðkoma lög­gjafans sé nauð­syn­leg en að fyr­ir­myndir um slíkan skulda­grunn megi finna erlend­is, bæði rík­is- og einka­rekna. 

Enn fremur bendir Umboðs­maður skuld­ara á að til þess að ungt fólk hefji ekki sitt fjár­hags­lega ­sjálf­stæða líf með neyslu­skuldir á bak­inu þá verði að tryggja að ein­stak­l­ingar hafi for­­sendur til að taka upp­lýstar ákvarð­anir í fjár­mál­um. Því telur Umboðs­maður að mennta- og vel­­ferð­­ar­­kerf­ið, fjár­mála­fyr­ir­tæki og fleiri aðilar þurfi að vinna saman til að tryggja sam­ræmda fjár­mála­fræðslu ­barna og ung­­menna og að sú fræðsla þurfi að byrja snemma. ­Starfs­hópur ferða­mála-, iðn­að­ar- og nýsköp­un­ar­ráð­herra fjall­aði einnig um bætt fjár­mála­læsi í til­lögum sínum og lagði hóp­ur­inn til að fund­inn verði staður í námskrá fyrir fjár­mála­fræðslu í grunn­skól­u­m. 

Í skýrslu starfs­hóps­ins er auk þess lagt til að gerðar verði kröfur um aukna upp­­lýs­inga­­gjöf lán­veit­enda sem ekki eru ­eft­ir­lit­s­skyld­ir til eft­ir­lits­að­ila. Hóp­­ur­inn lagði auk þess til að lögum verði breytt þannig að ­neyt­andi verði ekki kraf­inn um greiðslu vaxta og kostn­aðar af láni ef skil­­málar láns­ins brjóta í bága við lög­­bundið hámark á árlegri hlut­­falls­­tölu kostn­að­­ar, þar á meðal ef lánið er tekið hjá erlendum lög­að­il­um. Hóp­ur­inn lagði til fjölda ann­arra til­löga að úrbótum en þær má finna hér. Í til­kynn­ingu frá atvinnu­vega- og nýsköp­un­ar­ráðu­neyt­inu í mars síð­ast­liðnum kom fram að unnið yrði áfram með til­lögur starfs­hóps­ins í sam­ráði við þar til bærra aðila og stofn­ana.