Í grein sem Stefán Jóhann Stef­áns­son, rit­stjóri Seðla­bank­ans, birti á vef Frétta­blaðs­ins á föstu­dag segir að sá blaða­maður sem óskað hefur upp­lýs­inga hafi „að mínu viti unnið verk sitt í þessum efnum vel og sam­visku­sam­lega og þótt formið krefj­ist þess að honum verði birt stefna, sem ýmsum kynni að finn­ast óþægi­legt, þá er ekki verið að veit­ast að honum per­sónu­lega, og reynt er að milda honum leið­ina eins og fram kemur í stefn­unni og birt­ist m.a. í því að  Seðla­bank­inn gerir ekki kröfu um greiðslu máls­kostn­aðar þó svo hann myndi vinna mál­ið.“

„Leynd­ar­hyggja og kúg­un­ar­til­burðir"

Blaða­manna­fé­lag Íslands for­dæmdi vinnu­brögð Seðla­banka Íslands harð­lega í yfir­lýs­ingu sem birt var á fimmtu­dag. Þar segir að öllum megi vera „ljóst að þessi mál varða almenn­ing í land­inu og því frá­leitt hjá stjórn­endum Seðla­bank­ans að neita að veita þessar upp­lýs­ing­ar. Af fréttum að dæma virð­ist hér vera um að ræða sér­stakt mál innan bank­ans sem ekki styðst við neinar þekktar reglur eða for­dæmi og því enn mik­il­væg­ara að upp­lýsa mál­ið. Seðla­bank­inn er opin­ber stofnun og getur ekki hundsað að veita almenn­ingi í land­inu upp­lýs­ingar um starf­semi sína, ákvarð­anir stjórn­enda bank­ans og með­ferð opin­bers fjár.“

Þá for­dæmir Blaða­manna­fé­lag Íslands sér­stak­lega það sem það kallar frá­leita til­raun stjórn­enda Seðla­bank­ans „til að þagga niður málið með því að stefna umræddum blaða­manni Frétta­blaðs­ins fyrir dóm með það fyrir augum að stöðva umfjöllun hans um Seðla­bank­ann. Þessi vinnu­brögð bank­ans bera keim af leynd­ar­hyggju og kúg­un­ar­til­burðum sem á ekki að við­gang­ast hjá opin­berum stofn­un­um. Að mati Blaða­manna­fé­lags Íslands er ólíð­andi að blaða­menn þurfi að standa í lang­vinn­um, dýrum og tíma­frekum mála­rekstri til að fá upp­lýs­ingar frá opin­berum aðilum sem þeir eiga rétt á að fá sam­kvæmt upp­lýs­inga­lög­um.“ Undir til­kynn­ing­una skrifar Hjálmar Jóns­son, for­maður Blaða­manna­fé­lags­ins. 

Segir við lög­gjafann að sakast

Seðla­banki Íslands er í þeirri stöðu að vera með ákvæði í sér­lögum um starf­semi sína um þagn­ar­skyldu þegar kemur m.a. að upp­lýs­ingum um fjár­hags­leg mál­efni við­skipta­manna og starfs­manna. Því ákvæði hefur bank­inn beitt óspart á und­an­förnum árum þegar fjöl­miðlar hafa leitað eftir upp­lýs­ingum sem þeir telja að eigi skýrt erindi við almenn­ing, og snerta starf­semi bank­ans eða atburði sem áttu sér stað við og í kjöl­far efna­hags­hruns­ins.

Stefán Jóhann segir í grein sinni á vef Frétta­blaðs­ins að fjöl­miðla­fólk sé vel upp­lýst um lagaum­hverfið og að það vísi­oft til laga­á­kvæða til rök­stuðn­ings upp­lýs­inga­beiðnum sín­um. Þetta fólk veit líka mæta­vel að lög geta meinað stofn­unum að veita upp­lýs­ing­ar, t.d. um per­sónu­leg eða við­skipta­leg mál­efni. Það er því ekki merki um neina mann­vonsku eða kúg­un­ar­til­burði, svo vitnað sé til orða­lags álykt­unar Blaða­manna­fé­lags Íslands, þótt fólk reyni að vanda sig og fara að lög­um. Það vita flestir og skilja. Upp­lýs­inga­lögum er ætlað að vera bæði blaða­mönnum og stofn­unum rammi og leið­bein­ing. Ef ein­hver er ósáttur við þau lög og þann far­veg sem þau bjóða upp á eru hin réttu við­brögð að ræða um mögu­lega breyt­ingu á þeim.

Þagn­ar­skylda um stór mál

Kjarn­inn hefur margoft verið í þeirri stöðu á und­an­förnum árum að leita upp­lýs­inga hjá Seðla­bank­anum en ekki fengið aðgengi að þeim vegna þess að hann hefur borið fyrir sig þagn­ar­skyldu­á­kvæð­ið. 

Árið 2016, í kjöl­far þess að Kjarn­inn tók þátt í vinnu við opin­berum upp­lýs­inga um Íslend­inga sem var að finna í Panama­skjöl­unum fór hann fram á að fá upp­lýs­ingar um skulda­upp­gjör þar sem þekktum íslenskum athafna­manni var heim­ilt að nota íslenskar skulda­bréfa­eignir aflands­fé­lags í eigu eig­in­konu hans til að gera upp skuld íslenskra félaga sinna á fullu verði þrátt fyrir að höft væru við lýði og að slík leið byð­ist ekki almennt. Sér­fræð­ingar sem rætt var við sögðu upp­gjörið afar óvenju­legt. Seðla­bank­inn tók sér tvo mán­uði til að svara fyr­ir­spurn­inni og gerði það loks með því að vísa til þagn­ar­skyldu­á­kvæð­is­ins. 

Árið 2017 óskaði Kjarn­inn eftir því að fá afrit af sam­tali Dav­íðs Odds­son­ar, þáver­andi seðla­banka­stjóra, og Geirs H. Haar­de, þáver­andi for­sæt­is­ráð­herra, þar sem þeir ræddu um afgreiðslu neyð­ar­láns til Kaup­þings 6. októ­ber 2008. Seðla­bank­inn hafn­aði beiðn­inni og vís­aði í að þagn­ar­skylda hvíldi á umræddum upp­lýs­ing­um. 

Kjarn­inn ákvað í kjöl­farið að stefna Seðla­­­­banka Íslands fyrir dóm­stóla til að reyna að fá ákvörðun Seðla­­­­bank­ans hnekkt og rétt sinn til að nálg­­­­ast ofan­­­­greindar upp­­­­lýs­ingar við­­­­ur­­­­kenndan á grund­velli upp­­­­lýs­inga­laga.

Seðla­­­banki Íslands ákvað að taka til varna í mál­inu og var það þing­­­fest. Áður en kom að fyr­ir­töku þess gerð­ist það hins vegar að Morg­un­­­blaðið birti afrit af sím­tal­inu í nóv­em­ber 2018. Davíð Odds­­­­son er í dag rit­­­­stjóri Morg­un­­­­blaðs­ins.

Í fram­hald­inu náð­ist sam­komu­lag milli Kjarn­ans miðla, móð­­­ur­­­fé­lags Kjarn­ans, og Seðla­­­banka Íslands um dómsátt í mál­inu. Í dómsátt­inni sagði að fyrir liggi „að end­­­ur­­­rit af sím­tali því sem stefn­andi krefst aðgangs að í máli þessu frá stefna birt­ist í Morg­un­­­blað­inu eftir þing­­­setn­ingu máls­ins þ.e. 18. nóv­­­em­ber sl. Eru því ekki efni til þess lengur að synja stefn­anda um afhend­ingu þess. Stefndi mun því afhenda það til stefn­anda. Í þeirri athöfn felst engin við­­­ur­­­kenn­ing á rétt­­­mæti mála­til­­­bún­­­aðar stefn­anda í mál­in­u.“

Fjár­fest­ing­ar­leiðin og ESÍ

Árum saman hefur Kjarn­inn leitað eftir upp­lýs­ingum um fjár­fest­ing­ar­leið Seðla­banka Íslands, sem stóð til boða á árunum 2012 til 2015. Á meðal þeirra upp­lýs­inga sem Kjarn­inn hefur farið fram á að fá eru um það hvaða ein­stak­lingar og lög­að­ilar nýttu sér fjár­fest­ing­ar­leið bank­ans og hversu háar fjár­hæðir hver og einn flutti til lands­ins eftir þeirri leið. Seðla­bank­inn hefur neitað að veita efn­is­leg svör og vísað í þagn­ar­skyldu­á­kvæð­ið. 

Kjarn­inn kærði þá synjun til úrskurð­ar­nefndar um upp­lýs­inga­mál sem komst að þeirri nið­ur­stöðu í jan­úar síð­ast­liðnum að for­taks­laus þagn­ar­skylda Seðla­banka Íslands gagn­vart við­skipta­mönnum sínum komi í veg fyrir að slíkar upp­lýs­ingar séu gerðar opin­berar „óháð hags­munum almenn­ings af því að fá að kynna sér þær.“

Kjarn­inn hefur einnig farið fram á að fá ýmsar upp­lýs­ingar um Eign­ar­safn Seðla­banka Íslands (ESÍ) og dótt­ur­fé­lag þess Hildu. Þessi félög heyra ekki undir sömu lög og Seðla­banki Íslands og þurftu að fá sér­staka und­an­þágu frá upp­lýs­inga­lög­um. Sig­­mundur Davíð Gunn­laugs­­son, þáver­andi for­­sæt­is­ráð­herra, veitti félög­unum und­an­þágu frá upp­­lýs­inga­lögum 27. nóv­­em­ber 2015.  Sú und­an­þága rann hins vegar út 15. des­em­ber 2018. Seðla­bank­inn hafði þá ekki svarað fyr­ir­spurnum Kjarn­ans um mál­efni ESÍ og Hildu mán­uðum saman þrátt fyrir ótví­­ræða laga­­skyldu sam­­kvæmt stjórn­sýslu­lögum um að veita svör við fyr­ir­­spurnum sem þess­­um. Meg­in­regla stjórn­sýslu­laga er sú, að stjórn­­­sýslan skuli vera gagnsæ og fyr­ir­­spurnum svarað fljótt og vel, er varða almanna­hags­muni.

Efn­is­­leg svör hafa ekki borist við fyr­ir­­spurn­um, meðal ann­­ars um yfir­­lit um kaup á lög­­fræð­i­­þjón­­ustu hjá félög­un­­um.

Í árs­­reikn­ingum félags­­ins hafa ekki komið fram ítar­­legar upp­­lýs­ingar um starf­­semi félag­anna, og var beiðnin meðal ann­­ars send af þeim ástæð­um, enda miklir almanna­hags­munir í húfi þar sem félögin hafa stundað eigna­um­­sýslu bak við luktar dyr leynd­­ar, árum sam­an, með mörg hund­ruð millj­­arða króna eignir almenn­ings. 

Hefur starf­­semin meðal ann­­ars verið að miklu leyti utan sjóna almenn­ings, þar sem starf­­semin hefur hangið saman við umfangs­­mikla vinnu við upp­­­gjör á slita­búum föllnu bank­anna, Kaup­­þings, Lands­­bank­ans og Glitn­is, sem nú er lok­ið.

Þrátt fyrir að und­an­þágan hafi runnið út hefur efn­is­legum spurn­ingum Kjarn­ans enn ekki verið svar­að.