Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, telur sér ekki heim­ilt að birta nöfn þeirra sem fluttu fjár­magn til Íslands í gegnum fjár­fest­ing­ar­leið Seðla­banka Íslands. Í svari við fyr­ir­spurn Ólafs Ísleifs­son­ar, þing­manns Mið­flokks­ins, um málið segir ráð­herr­ann að sam­kvæmt ákvæðis um þagn­ar­skyldu í lögum um Seðla­banka Íslands megi ekki birta upp­lýs­ing­arnar opin­ber­lega. Við vinnslu svars­ins afl­aði ráðu­neytið sér upp­lýs­inga frá Seðla­bank­an­um.

Máli sínu til stuðn­ings vísar Bjarni í úrskurð úrskurð­ar­nefndar um upp­lýs­ing­ar­mál vegna kæru Kjarn­ans á synjun Seðla­banka Íslands um aðgang að upp­lýs­ing­unum frá því í jan­úar 2019. Í þeim úrskurði sagði meðal ann­ars að for­taks­laus þagn­ar­skylda Seðla­banka Íslands gagn­vart við­skipta­mönnum sínum komi í veg fyrir að slíkar upp­lýs­ingar séu gerðar opin­berar „óháð hags­munum almenn­ings af því að fá að kynna sér þær.“

Kjarn­inn hefur á und­an­förnum árum ítrekað farið fram á að fá upp­­lýs­ingar um þá ein­stak­l­inga og lög­­að­ila sem nýttu sér fjár­­­fest­ing­­ar­­leið Seðla­­banka Íslands og hversu háar fjár­­hæðir hver og einn flutti til lands­ins. Seðla­­banki Íslands hefur ætið hafnað þess­­ari beiðni og vísað í þagn­­ar­­skyld­u­á­­kvæði þeirra laga sem gilda um starf­­semi bank­ans. 

Hluti opin­ber­aður í fjöl­miðlum

Þótt stjórn­­völd hafi ekki viljað upp­­lýsa um hverjir það voru sem nýttu sér leið­ina hingað til þá hafa fjöl­miðlar getað upp­­lýst um félög í eigu aðila sem það gerð­u. Á meðal þeirra sem hafa nýtt sér þessa leið eru félög í eigu bræðr­anna Lýðs og Ágústs Guð­­­munds­­­sona, Hreið­­­ars Más Sig­­­urðs­­­son­­­ar, Jóns Ólafs­­­son­­­ar, Jóns Von Tetzchner, knatt­­­spyrn­u­­­manns­ins Gylfa Þórs Sig­­­urðs­­­son­­­ar, Ólafs Ólafs­­­son­­­ar, Hjör­­­leifs Jak­obs­­­son­­­ar, Ármanns Þor­­­valds­­­son­­­ar, Kjart­ans Gunn­­­ar­s­­­son­­­ar, Skúla Mog­en­sen, rekstr­ar­fé­lags Iceland Foods, Alvogen, Karls og Stein­gríms Wern­er­s­­­sona og danskra eig­enda Húsa­smiðj­unn­­­ar.

Á meðal ann­arra sem nýttu sér fjár­fest­ing­ar­leið­ina var til að mynda félag í eigu Sam­herja, sem hefur verið mikið í sviðs­ljós­inu und­an­farnar vik­ur. Um er að ræða félagið Esju Seafood á Kýp­ur, sem tók við hagn­aði af starf­semi Sam­herja í Namib­íu. Esja Seafood lán­aði öðru félagið Sam­herja, Kald­baki, um tvo millj­arða króna árið 2012 í gegnum fjár­fest­ing­ar­leið Seðla­banka Íslands. Stundin greindi frá því síðla árs í fyrra að Kald­bakur hafi meðal ann­ars lánað enn öðru félagi Sam­herja, Katta­nefi ehf., 300 millj­ónir króna til að fjár­festa í Árvakri, útgáfu­fé­lagi Morg­un­blaðs­ins. Það félag var svo selt til Ram­ses II ehf., félags í eigu Eyþórs Arn­alds, odd­vita Sjálf­stæð­is­flokks­ins í Reykja­vík, árið 2017, á 325 millj­ónir króna. Sam­herji lán­aði Ram­ses II fyrir kaup­un­um.

794 aðilar fóru í gegn

Alls fóru fram 21 útboð eftir fjár­­­­­­­fest­ing­­­ar­­­­leið­inni frá því í febr­­­­úar 2012 til febr­­­­úar 2015, þegar síð­­­­asta útboðið fór fram. Allt í allt komu um 1.100 millj­­­­ónir evra til lands­ins á grund­velli útboða fjár­­­­­­­fest­ing­­­­ar­­­­leið­­­­ar­inn­­­­ar, sem sam­svarar 206 millj­­örðum króna.

794 inn­­­­­­­lendir aðilar komu með pen­inga inn í íslenskt hag­­­­kerfi í gegnum útboð fjár­­­­­­­fest­ing­­­­ar­­­­leiðar Seðla­­­­banka Íslands. Pen­ingar þeirra námu 35 pró­­­­sent þeirrar fjár­­­­hæðar sem alls komu inn í landið með þess­­­­ari leið, en hún tryggði allt að 20 pró­­­­sent afslátt á eignum sem keyptar voru fyrir pen­ing­anna á Íslandi. Alls fengu þessir aðilar 72 millj­­­­arða króna fyrir þann gjald­eyri sem þeir skiptu í íslenskar krónur sam­­­­kvæmt skil­­­­málum útboða fjár­­­­­­­fest­ing­­­­ar­­­­leið­­­­ar­inn­­­­ar.

Afslátt­­­­ur­inn, eða virð­is­aukn­ing­in, sem þeir fengu með þessu umfram það ef þeir hefðu skipt gjald­eyr­inum á skráðu gengi Seðla­­­­bank­ans er um 17 millj­­­­arðar króna.

Í skýrslu starfs­hóps um eignir Íslend­inga á aflands­­­­­svæð­um, sem birt var í byrjun jan­ú­­ar 2017, var fjallað um fjár­­­­­­­fest­ing­­­­ar­­­­leið Seðla­­­­banka Íslands og því meðal ann­­­­ars velt upp hvort hún hafi orðið til þess að hluti af fjár­­­­­­­magn­inu frá aflands­­­­svæð­um, sem orðið hafi til með ólög­­­­mætum hætti, hafi skilað sér Íslands með geng­is­af­slætti í gegnum fjár­­­­­­­fest­ing­­­­ar­­­­leið­ina. Sú skýrsla er gerð fyrir fjár­­­­­mála- og efna­hags­ráðu­­­neyt­ið.

Orð­rétt sagði í skýrsl­unni: „Miðlun upp­­­­lýs­inga um fjár­­­­­­­magns­flæði inn og út úr land­inu, t.d. aflandskrónur sem fluttar hafa verið til lands­ins og eins þátt­­­­taka í fjár­­­­­­­fest­ing­­­­ar­­­­leið Seðla­­­­bank­ans er ekki til stað­­­­ar. Sér í lagi hefur skatt­yf­­­­ir­völdum ekki verið gert við­vart af hálfu Seðla­­­­bank­ans þegar um grun­­­­sam­­­­legar fjár­­­­­­­magnstil­­­­færslur er að ræða. Æski­­­­legt má telja að sam­­­­starf væri um miðlun upp­­­­lýs­inga á milli þess­­­­ara stofn­ana.“

Reynt að skipa rann­sókn­ar­nefnd

Seðla­­banki Íslands birti skýrslu um fjár­­­fest­ing­­ar­­leið­ina í fyrra­sum­ar. Þar sagði að Seðla­bank­inn teldi að fjár­fest­ing­ar­leiðin og rík­is­bréfa­leiðin sem hann stóð fyrir á árunum 2011 til 2015 til að vinna á þeim aflandskrónu­vand­anum og stuðla að afnámi hafta, hafi þjónað til­gangi sín­um. 

Gjaldeyrisútboðin sem leið­irnar fólu í sér hefðu beinst að vanda sem ekki hafi verið auð­veld­lega leystur með öðrum hætti nema á mjög löngum tíma. Aðgerð­unum hafi vissu­lega fylgt „ýmis nei­kvæð hlið­ar­á­hrif, eins og algengt er um aðgerðir af þessu tagi en þau jákvæðu áhrif sem að var stefnt með aðgerð­unum vega þó þyngra á vog­ar­skál­un­um.“

Í skýrslu Seðla­bank­ans var einnig við­ur­kennt að flestar efna­hags­legar ráð­staf­anir sem gripið sé til hafi ein­hver óæski­leg hlið­ar­á­hrif. Lík­legt væri að það hafi einnig átt við um fjár­fest­ing­ar­leið­ina.  Meðal ann­ars hafi leiðin sett þá sem áttu óskila­skyldan erlendan gjald­eyri í betri stöðu til að kaupa kaupa inn­lendar eignir á lágu verði og gengi. „Áhrif þess á eigna­skipt­ingu kunna að vera nei­kvæð. Í kjöl­far efna­hag­skreppu geta aðilar sem eru í sterkri lausa­fjár- og eig­in­fjár­stöðu jafnan eign­ast eignir á hag­stæðu verð­i[...]Þótt deila megi um sann­girni þess var fátt sem Seðla­bank­inn gat gert til þess að stuðla að sann­gjarn­ari útkomu innan þess lag­ara­mma sem hann starfar undir og án þess að ganga gegn því mark­miði aðgerð­anna að stuðla að stöð­ug­leika. Í stöð­ug­leik­anum fel­ast afar brýnir almanna­hags­munir sem vega verður á móti óæski­legum tekju­skipt­ing­ar­á­hrif­um.“

Seðla­bank­inn við­ur­kenndi einnig að gagn­rýni á heim­ild félaga með heim­il­is­festi í þekktum skatta­skjólum til þátt­töku í fjár­fest­ing­ar­leið­inni hafi verið eðli­leg í ljósi sög­unn­ar. 

Um miðjan nóv­em­ber 2019 lögðu allir þing­menn Pírata, Sam­fylk­ingar og Við­reisnar sam­eig­in­lega fram þings­á­lykt­un­ar­til­lögu um að skipuð yrði þriggja manna rann­sókn­ar­nefnd af Alþingi til að rann­saka fjár­fest­ing­ar­leið Seðla­banka Íslands. 

Í til­lög­unni var farið fram á að nefndin gerði grein fyrir því hvaðan fjár­magnið sem flutt var til lands­ins með fjár­fest­ing­ar­leið­inni kom, hvaða ein­stak­lingar eða félög voru skráð fyrir fjár­magn­inu sem flutt var til lands­ins, hvernig fénu sem flutt var inn til lands­ins var varið og hver áhrif þess voru á íslenskt efna­hags­líf. 

Til­lagan hefur enn sem komið er ekki kom­ist á dag­skrá þings­ins og bíður efn­is­legrar með­ferð­ar. 

Grunur um und­an­skot

Kjarn­inn greindi frá því í nóv­em­ber í fyrra að emb­ætti skatt­rann­sókn­ar­stjóra hefði um nokk­­urt skeið haft eitt mál tengt ein­stak­l­ingi sem nýtti sér fjár­­­fest­ing­­ar­­leið Seðla­­banka Íslands til for­m­­legrar rann­­sókn­­ar. Með­­­ferð þess máls er langt komin og ákvörðun um refsi­­með­­­ferð verður tekin í nán­ustu fram­tíð. Í því máli er grunur um und­an­­skot fjár­­­magnstekna er nemur á þriðja hund­rað millj­­óna króna.

Emb­ættið hefur alls aflað gagna í um tíu málum ein­stak­l­inga eftir að það fékk afhent gögn um þá sem nýttu sér fjár­­­fest­ing­­ar­­leið­ina sem leiddi til hinnar for­m­­legu rann­­sóknar á mál­inu sem nú er beðið ákvörð­unar um refsi­­með­­­ferð í. 

Umrædd gögn voru afhent emb­ætti skatt­rann­­­sókn­­­ar­­­stjóra í apríl 2016. Þegar þau voru sam­keyrð við gögn sem emb­ætti skatt­rann­­­sókn­­­ar­­­stjóra keypti sum­­­­­arið 2015 á 37 millj­­­ónir króna, og sýndu eignir Íslend­inga í þekktum skatta­­­skjól­um, kom í ljós að 21 ein­stak­l­ingar fór fjár­­­­­fest­ing­ar­­­leið­ina var einnig í skatta­­­skjóls­­­gögn­un­­­um. Þeir ein­stak­l­ingar nýtt sér umrædda leið á árunum 2012 til 2015.