Frá árinu 2000 hefur Seðla­banki Íslands aðeins einu sinni spáð því kór­réttu hver hag­vöxtur yrði á árinu, sé litið til fyrstu þjóð­hags­spár bank­ans ár hvert til hlið­sjónar við end­an­legan hag­vöxt sama ár. Hag­stofu Íslands hefur einnig gengið erf­ið­lega að spá fyrir um hag­vöxt. Á fjórtán árum hefur spá Hag­stof­unn­ar, birt að sumri til, þrisvar sinnum verið rétt fyrir sama ár. Spá stofn­un­ar­innar fyrir árið á eft­ir, sem jafn­framt er notað við gerð fjár­laga­frum­varps­ins, hefur einu sinni verið rétt og er  hag­vöxtur næsta árs oft­ast ofmetin í spánni.

Algeng­ara er þó að spár Seðla­bank­ans og Hag­stof­unnar um vöxt lands­fram­leiðslu van­meti hag­vöxt. Með­fylgj­andi tafla sýnir hvernig spárnar hafa oft­ast van­metið hag­vöxt, það er hag­vöxtur reynd­ist á end­anum vera meiri en stofn­an­irnar spáðu til um. Skekkjan hefur að með­al­tali verið 2,2 pró­sentu­stig hjá Seðla­bank­anum og 1,8 pró­sent hjá Hag­stof­unni.

Þrjár spár  - oft­ast rangar

Til nán­ari útskýr­inga þá er í þess­ari grein litið til þriggja mis­mun­andi þjóð­hags­spáa. Í fyrsta lagi birtir Seðla­bank­inn spá um vöxt lands­fram­leiðslu (hag­vöxt) í rit­inu Pen­inga­mál. Ritið kemur út árs­fjórð­ungs­lega og er hér litið til hvers bank­inn spáði í fyrsta hefti hvers árs.

Dæmi: Í febr­úar 2011 var því spáð í Pen­inga­málum að hag­vöxtur á árinu 2011 yrði 2,8 pró­sent. Raunin varð 2,1 pró­sent hag­vöxt­ur.

Í öðru lagi eru hér skoð­aðar spár Hag­stof­unnar sem birt­ast í sum­ar­hefti Þjóð­hags­spár.

Dæmi: Í júlí 2004 spáði Hag­stofan að hag­vöxtur á árinu 2004 yrði 5,5 pró­sent. Raunin varð 8,2 pró­senta hag­vöxt­ur.

Í þriðja lagi, og þessi spá skiptir mestu máli fyrir stjórn­völd, er litið til þess hverju Hag­stofan spáði fyrir kom­andi ár.

Dæmi: Í júlí 2004 spáði Hag­stofan því að hag­vöxtur á árinu 2005 yrði fimm pró­sent. Raunin varð 6 pró­senta hag­vöxt­ur.

Síð­ast­nefnda spá­in, sú fyrir kom­andi ár, er notuð við gerð fjár­laga. Fyrir stjórn­völd þá er betra að spáin van­meti hag­vöxt. Þá er lík­legra að sú áætlun sem lögð er fram í fjár­lög­um, einkum tekju­hlið hins opin­bera, standi undir því sem spáð var. Ef hið öfuga ger­ist, og hag­vöxtur á árinu verður minni en spáð var, þá er lík­legra að tekjur rík­is­ins verði minni en gert var ráð fyrir í fjár­lög­um.

Spár Seðla­bank­ans

Grafið hér að neðan sýnir hvernig spár Seðla­bank­ans í árs­byrjun hafa rímað við end­an­legan hag­vöxt á ári hverju. Spá bank­ans er á lóð­rétta ásnum og hag­vöxtur á lárétta ásn­um.

Dæmi: Í febr­úar 2010 spáði bank­inn því að hag­vöxtur yrði nei­kvæður á árinu 2010 um 3,4 pró­sent. Raunin varð sam­dráttur lands­fram­leiðslu um 2,9 pró­sent. Frá­vikið var því 0,5 pró­sentu­stig.

Árið 2007 reynd­ist bæði sér­fræð­ingum Seðla­bank­ans og Hag­stof­unnar afar snú­ið. Ef til vill var það vonin um „mjúka lend­ingu“ sem gerði að verkum að spár voru langt undir raun­veru­legum hag­vexti það ár. Í árs­byrjun 2007 spáði Seðla­bank­inn því að hag­vöxtur árs­ins yrði 0,8 pró­sent. Hann end­aði á að vera nærri 10 pró­sent.

Spár Hag­stof­unnar

Hag­stofan birtir þjóð­hags­spá þrisvar sinnum á ári. Sú mik­il­væg­asta kemur út um mitt sumar ár hvert, og er notuð til grund­vallar fjár­lög­um. Frá­vik á spám Hag­stof­unnar hefur verið um 1,8 pró­sent fyrir sama ár en heil 2,9 pró­sent fyrir árið á eft­ir.

Fyrsta grafið sýnir hvernig Hag­stof­unni hefur gengið að spá fyrir um vöxt lands­fram­leiðslu sama ár. Þegar spáin kemur út er árið sem spáð er um hálfn­að.

Mikil skekkja í fyrra?

Tölur um vöxt lands­fram­leiðslu eru til end­ur­skoð­unar í tvö til þrjú ár á eftir og eru hag­vaxt­ar­tölur fyrir árin 2012 og 2013 enn bráða­birgða­töl­ur.  Fyrstu tölur um hag­vöxt síð­asta árs liggja enn ekki fyrir en margt bendir til að hann hafi verið ofmet­inn í spám Seðla­bank­ans og Hag­stof­unn­ar. Í árs­byrjun spáði Seðla­bank­inn að hag­vöxtur á árinu yrði 2,6 pró­sent. Hag­stofan spáði því árið 2013 að hag­vöxtur árið 2014 yrði 2,7 pró­sent og um síð­ast­liðið sumar hafði sú spá hækk­að, talið var að vöxtur lands­fram­leiðslu yrði 3,1 pró­sent.

Erfitt að spá

Sér­fræð­ingar Seðla­bank­ans og Hag­stof­unnar vita vel að spár þeirra eru lík­leg­ast ekki hár-rétt­ar. Þær taka mið af fjölda þátta, spám um inn­lenda eft­ir­spurn, fjár­fest­ingu, inn­flutn­ing, virði útflutn­ings svo eitt­hvað sé nefnt. Árið 2008 fjall­aði Ásgeir Dan­í­els­son, hag­fræð­ingur hjá Seðla­banka Ís­lands, um spá­gerð og hvernig bank­anum hefði tek­ist til þessa. Nið­ur­staða hans var sú að oft­ast væri hag­vöxtur van­met­inn í spám bank­ans. Hann skrif­aði:

„Það er erfitt að spá, sér­stak­lega um fram­tíð­ina. En samt verðum við að spá um fram­tíð­ina ef við ætlum að bregð­ast tím­an­lega við og hafa áhrif á þró­un­ina.“