Á undanförnum
árum hafa tugir listaverka hins heimsfræga norska myndlistarmanns Edvards Munch
horfið úr söfnum hans í Ósló. Enginn veit hvar þessi verk eru nú niðurkomin.
Þegar minnst er á heimsþekkta Norðmenn koma nokkur nöfn upp í hugann. Leikritaskáldið Henrik Ibsen, tónskáldið Edvard Grieg, rithöfundurinn Knut Hamsun, landkönnuðurinn Thor Heyerdahl, pólfarinn Roald Amundsen landkönnuðurinn Fridtjof Nansen og stjórnmálamaðurinn Vidkun Quisling. Fleiri mætti tína til, en hér hefur ekki verið nefndur sá sem kannski er þekktastur allra Norðmanna fyrr og síðar: myndlistarmaðurinn Edvard Munch.
Edvard Munch (12. desember 1863 - 23. janúar 1944) fæddist og ólst upp á bóndabæ við þorpið Ådalsbruk á Heiðmörku. Foreldrar hans, þau Laura Cathrine Bjølstad og Christian Munch gengu í hjónaband árið 1861, hún var þá 22 ára en hann 44 ára. Christian Munch var herlæknir og vegna atvinnu hans flutti fjölskyldan til Christiania (sem síðar fékk nafnið Kristiania og enn síðar Ósló) þegar Edvard var árs gamall. Eins og margir í fjölskyldu Lauru var hún berklaveik og lést árið 1868, þegar sonurinn Edvard var fimm ára, þá höfðu hjónin eignast fimm börn. Karen Bjølstad, systir Lauru, varð ráðskona á heimili mágs síns og börnin litu á hana sem móður sína.
Snemma beygist krókurinn
Edvard byrjaði mjög ungur að teikna. Í endurminningum sínum minnist hann þess að hafa legið á gólfinu með kolamola og teiknað. Faðirinn Christian og frænkan Karen hvöttu börnin til að teikna þegar fjölskyldan sat saman á kvöldin og Christian læknir las upphátt og sagði sögur. Munch fjölskyldan flutti nokkrum sinnum milli bæjarhluta á næstu árum og bjó við þröngan kost enda læknislaunin lág. Edvard var heilsuveill og var langtímum saman fjarverandi úr skólanum. Talsvert er til af teikningum Edvards frá þessum árum, viðfangsefnin það sem fyrir augu bar innandyra, húsgögn, verkfæri, bækur o.fl þess háttar. Fimmtán ára gamall tók Edvard inntökupróf í tækniskóla og settist í verkfræðideildina. Dvölin þar varð aðeins eitt ár, veikindin tóku sinn toll, en mestu réði þó að Edvard hafði ekki áhuga á náminu, föður hans til mikilla vonbrigða. Í nóvember 1880 skrifaði Edvard í dagbók sína „ég hef skráð mig úr skólanum. Hef nefnilega ákveðið að verða málari.“ Honum var hinsvegar ljóst að nauðsynlegt væri að afla sér menntunar á því sviði, var fyrst einn vetur í kvöldskóla (Tegneskolen, Konunglegi lista- og hönnunarskólinn) en síðan í fullu námi við sama skóla. Aðal kennarar hans voru myndhöggvarinn Julius Middelthun og listmálarinn Christian Krogh, báðir í fremstu röð norskra listamanna á sinni tíð.
Edvard vakti strax athygli fyrir óvenjulega færni og í gögnum skólans má sjá að hann hefur verið talinn skara framúr.
Áhrifavaldarnir
Árið 1883 sýndi Edvard Munch í fyrsta sinn opinberlega (Industri- og kunstutstillingen) og fékk góða dóma. Hér verður ekki reynt að rekja lífshlaup Munch en tvær ferðir hans til Parísar árin 1885 og 1889 mörkuðu tímamót í lífi hans. Í París kynntist hann verkum Vincent van Gogh og Paul Gaugain. Síðar varð Munch fyrir miklum áhrifum af verkum Ágúst Strindbergs. „Mér varð ljóst að manneskjunni er ætlað að lifa í einmanaleika og angist.“ Í þeim fjölmörgu bókum sem skrifaðar hafa verið um Munch og líf hans kemur alls staðar fram að þessir tveir þættir, einmanaleiki og angist, séu grunntónninn í list hans. Munch hafi alla ævi lifað í eins konar sálarkreppu. Hann var alla tíð heilsuveill líkamlega, og ekki síður andlega og dvaldi margsinnis, um lengri og skemmri tíma á geðsjúkrahúsum. Hann veiktist alvarlega árið 1919, af spænsku veikinni og árið 1930 sprakk æð í hægra auga hans og minnstu munaði að hann missti sjónina, en sjón hans á vinstra auga var alla ævi mjög takmörkuð.
Heimsfrægð
Frá 1885 og fram undir 1930 ferðaðist Munch mikið, dvaldi langdvölum í Þýskalandi og París. Sýndi margoft í Frakklandi og Þýskalandi, Danmörku, Noregi, Ítalíu og víðar. Sjálfur taldi hann sýningu sína í Prag árið 1905 þá merkustu á ferlinum.
Um
aldamótin 1900 var Munch orðinn heimsfrægur fyrir list sína. Málverk og
grafíkmyndir hans urðu mörgum listamönnum, sem aðhylltust expressioníska
túlkun, fyrirmynd. Þótt hann sé þekktastur fyrir málverk og grafíkmyndir gerði
hann einnig bókaskreytingar og veggmyndir, m.a. í opinberum byggingum.
Eins og áður var nefnt sýndi Munch oft í Þýskalandi. Þýsku nasistarnir voru ekki hrifnir af verkum Munch, seldu mörg verk sem voru í opinberri eigu í Þýskalandi og vildu jafnvel eyðileggja verk hans. Langflestum verkum Munch var þó forðað, sumum var komið úr landi og önnur falin.
Ánafnaði Ósló borg verk sín
Þótt Munch hafi ferðast mikið og dvalið langdvölum erlendis var Noregur þó ætíð hans heimahöfn. Árið 1916 keypti hann lítinn búgarð, Ekely, í útjaðri Ósló og bjó þar til æviloka 23. janúar 1944.
Nokkru fyrir dauða sinn ánafnaði Munch Ósló borg verk sín og eigur, ekki þó búgarðinn, Ósló borg keypti hann síðar. Í safni því sem Mubch ánafnaði borginni voru 1100 málverk, 4500 vatnslita- og krítarmyndir, 20.000 grafíkverk og teikningar, 6 myndastyttur, stórt bóka- og bréfasafn og ýmislegt fleira.
Stenersen safnið og stúdentagarðarnir
Einn af vinum Munch var Rolf E. Stenersen (1899- 1978). Stenersen var á yngri árum margfaldur Noregsmeistari í spretthlaupum, skrifaði síðar allmargar bækur og leikrit en auðgaðist á verðbréfaviðskiptum. Eftir að Stenersen kynntist Munch sá hann um fjármál listamannsins og keypti sjálfur fjölmörg verka hans. Árið 1936 gaf Stenersen sveitarfélaginu Aker 900 listaverk, langflest eftir Munch. Gefandinn lagði áherslu á að verkunum yrði fundinn viðeigandi samastaður, innan þriggja ára. Áður en það hafði gerst braust síðari heimsstyrjöldin út og þá voru önnur verkefni brýnni. 1948 sameinaðist Aker sveitarfélagið Ósló og þá var Stenergjöfin flutt í geymslu í Ráðhúsinu í Ósló, sem þá var nýbyggt. Þar voru verkin geymd en árið 1952 voru flest verkanna hengd upp á nýbyggðum stúdentagörðum, Sogn. Rolf E. Stenersen hafði setið í byggingarnefndinni og hann var mjög hlynntur því að listaverkin yrðu hengd upp á stúdentagörðunum. Engar sérstakar varúðarráðstafanir voru gerðar þótt, verkin einfaldlega hengd á krók, rétt eins og í heimahúsi.
Blaðamenn gerast „þjófar“
Árið 1972 sat Jon Magnus blaðamaður VG (Verdens gang) á kaffihúsi í Ósló. Þar heyrði hann á tal tveggja ungra manna sem ræddu sín á milli um málverkin á stúdentagörðunum og hve auðvelt væri að ræna þeim, engin gæsla og ekkert öryggiseftirlit. Blaðamaðurinn ákvað, með leyfi ritstjórnar VG að kanna málið. Hann og ljósmyndari fóru á staðinn og í tvígang gengu þeir út með málverk Munch og sneru jafnharðan til baka og hengdu verkin upp aftur. Í þriðja skiptið spurði eftirlitsmaður í húsinu hvert þeir væru að fara með þetta listaverk. „Við sögðum sem satt var að við værum blaðamenn og værum að rannsaka hve auðvelt væri að fjarlægja dýrmæt listaverk sem þarna héngu á veggjum.“ Blaðamennirnir voru kærðir til lögreglu, en málið síðar látið niður falla.
Mál þetta vakti mikla athygli í Noregi og í kjölfarið var gerð „vörutalning“ á stúdentagörðunum. Þá kom í ljós að fjöldinn allur af verkum var horfinn. Lítið gerðist fyrr en haustið 1973, eftir að mjög verðmætu verki eftir Munch hafði verið stolið úr setustofu á einum stúdentagarðanna, en það fannst reyndar 11 mánuðum síðar, óskemmt. Þá var ákveðið að flytja verkin í Munch safnið í Ósló. Sérstakt safn, kennt við Stenersen, var opnað árið 1994 og þar eru nú flest þau verk sem hann gaf árið 1936, og mörg verk sem hann bætti við síðar.
Að minnsta kosti 47 myndir horfnar
Skömmu fyrir nýliðin áramót birti norska blaðið Dagbladet langa grein um horfin Munch málverk. Þar kemur fram að í það minnsta 47 verk eftirs Munch sem eru (eða voru) í eigu Munch safnsins í Ósló (Stenersen safnið er nú hluti þess) sé ekki að finna í safninu. Hvar þessi verk eru niðurkomin veit enginn. Týndu verkin eru misverðmæt, sum metin á milljónatugi eða meira, önnur minna virði, í peningum talið.
Munch safnið flytur í nýtt hús, í Bjørvika, skammt frá Óperuhúsinu í Ósló árið 2020. Forstöðumaður safnsins segir að þar verði öryggismál með allt öðrum og betri hætti en nú er.
Verðmætasta og þekktasta verk Edvard Munch er án efa Ópið. Það var málað árið 1893. Frá hendi málarans eru fjögur málverk með þessum titli, ein litografía og tvær krítarmyndir. Önnur þessara krítarmynda var seld hjá uppboðshúsi í New York árið 2012 fyrir upphæð sem samsvarar 13 milljörðum íslenskra króna.
