Þjóð­leik­hús­ið: Gilitrutt

Leik­gerð, brúðu­gerð, leik­mynda­hönnun og tón­list: Bernd Ogrodnik

Leik­stjórn: Bene­dikt Erlings­son

Bún­ing­ar: Þór­unn Elísa­bet Sveins­dóttir

Leik­muna­gerð: Móeiður Helga­dóttir

Leik­ar­ar: Jón bóndi, Freyja hús­freyja, Gilitrutt, Krummi, hestur Jóns bónda, ótal kind­ur, far­fuglar og Bernd Ogrodnik

Það heyrir til und­an­tekn­inga að skrifað sé um sýn­ingar sem hafa verið á fjöl­unum í nær ára­tug. En hér er um að ræða sýn­ingu sem er fyrir löngu orðin klass­ísk og hefur alla burði til að vera það áfram um ókomna tíð; auk þess á hún það svo fylli­lega skilið að um hana sé fjall­að, hún er feyki­góð og svo er hún ást­ar­óður höf­und­ar­ins, Bernd Ogrodniks, til Íslands. Það verður ein­fald­lega ekki hjá kom­ist að vekja athygli á henni svo áhorf­endur megi rata á hana, njóta hennar og með­taka þann mik­il­væga boð­skap sem hún hefur geyma.

Nú væri við hæfi að láta les­endur giska á hvað þessi sýn­ing heitir og það væri vissu­lega í anda sög­unnar – en hér skal ekki tvínónað við hlut­ina og sýn­ingin nefnd sínu rétta nafni þegar í stað: Gilitrutt! Og veit nú heimur allur (og hús­freyja í ofaná­lag) hvað hún heit­ir.

Þjóð­sagan um Gilitrutt er ein af perlum íslenskra þjóð­sagna, og hefur mjög lík­lega verið sögð til varn­aðar börnum (og trú­lega full­orðnum lík­a!) sem sýndu minnstu til­hneig­ingu til að slá slöku við eða gera sig sek um eina af verstu dauða­synd­un­um: let­ina – let­ina, sem aðeins kemur illu til leiðar og er ávísun á langa vist í hreins­un­ar­eld­in­um. Sú heims­mynd – um refs­ing­una sem beið þeirra sem gerðu sig seka um ein­hverja af hinum alræmdu dauða­syndum og ríkti á sínum tíma var mjög trú­lega mik­il­vægur hluti af and­legum innviðum þjóð­ar­inn­ar, en er nokkuð örugg­lega liðin undir lok. Engu að síður er mál­tækið forna í fullu gildi: sitj­andi kráka svelt­ur, en fljúg­andi fær. En með nýjum tímum breyt­ast einnig hinir and­legu inn­við­ir.

Gilitrutt er í stuttu máli ævin­týri um lata bónda­konu, Freyju, sem bónda sínum til mik­illar raunar nennir ekki sinna búverk­um. Hann krefur hana um að spinna ull og vefa í vað­mál en því nennir hún ekki. Þá birt­ist ófrýni­leg kerl­ing sem býðst til að spinna ull­ina og vefa í vað­mál innan til­skil­ins tíma gegn því að bónda­konan geti kom­ist að nafni henn­ar. Bónda­konan er guðs lif­andi fegin að sleppa við vinn­una og gengur að þessum skil­mál­um. Þegar á líður verður hún þó æ örvænt­ing­ar­fyllri yfir því að geta ekki kom­ist að nafni kerl­ingar og trúir á end­anum Jóni bónda fyrir raunum sín­um. Hann skilur að kerl­ingin sé tröllskessa sem muni taka konu hans frá honum tak­ist henni ekki að kom­ast að nafni kerl­ing­ar. Fyrir til­viljun kemst svo bónd­inn að nafni kerl­ingar þegar hann gengur fram­hjá kletti og heyrir högg þegar vefur er sleg­inn og sér þá kerl­ingu þar sem hún syngur nafn sitt: Gilitrutt. Hann segir konu sinni frá því sem hann hefur séð og heyrt og þegar kerl­ingin kemur með vef­inn getur bónda­konan giskað á nafnið og sloppið úr klóm tröllskessunn­ar. Það er að sjálf­sögðu óþarft að geta þess að bónda­konan lærir sína lexíu og verður upp­frá þessu bæði iðin og vinnu­söm.

Sagna­minnið um Gilitrutt lifir með mörgum þjóðum og finna má þjóð­sögur sem spinna í kringum það á ótal vegu; íslenska þjóð­sagan er frekar ein­föld, amk. eins og hún kemur fyrir í Þjóð­sögum Jóns Árna­son­ar; og þótt spyrja megi ýmissa spurn­inga um hvers vegna atburðir ger­ast eins og raunin er í þjóð­sög­unni, þá er boð­skap­ur­inn ákaf­lega skýr: leti er af hinu illa.

Spurn­ingin er, hvort og hvernig hægt sé að gera þennan boð­skap lif­andi fyrir ungu nútíma­fólki, en sýn­ingin er sniðin að yngstu áhorf­end­un­um.

Svarið er jafn ein­falt og það er snjallt: Með því að sýna þrennu trúnað og traust – sög­unni, list­rænum með­ulum leik­húss­ins og hinum ungu áhorf­end­um; það er fyrir töfra Bernd Ogrodniks sem leik­hús­manns, að honum tekst að gera Gilitrutt svo ger­sam­lega að sinni eigin sögu að það er eins og við séum að horfa á splunku­nýja sögu, hann trúir líka á hana og mátt hennar og beitir af ein­stöku næmi og þekk­ingu frá­sagn­ar­mögu­leikum leik­húss­ins og svo treystir hann af ein­lægni áhorf­endum sínum til að með­taka sög­una og taka þátt í henni – sem er grund­völlur inn­lif­unar og sam­kennd­ar.

Bernd Ogrodnik heldur fyllsta trúnað við sög­una í leik­gerð sinni, en gerir á henni nokkrar mik­il­vægar breyt­ing­ar. Í með­förum Bernds verða atburðir sög­unnar skýr­ari og skilj­an­legri, enda krefst hin leik­ræna frá­sögn þess. Það er t.d. afar mik­il­væg og að sama skapi snjöll breyt­ing þegar hann bætir hrafn­inum í hóp per­sóna leiks­ins. Það er einkar við­eig­andi breyt­ing. Hrafn­inn hélt sig einatt við byggð og bæi þar sem matar var von og um hann spannst marg­vís­leg þjóð­trú sem var fallin til að vekja bæði von og ótta. Kannski er einna þekkt­ust þjóð­sagan af hrafn­inum og Vil­borgu Herj­ólfs­dóttur land­náms­manns í Vest­manna­eyj­um, en sá hrafn lokk­aði Vil­borgu frá bænum og bjarg­aði henni frá því að lenda undir skriðu sem hefði ella orðið henni að bana.

Hér fær hrafn­inn það mik­il­væga hlut­verk að sýna mun­inn á þeim hjón­um, Jóni bónda og Freyju, konu hans og hvaða afleið­ingar sá munur hef­ur; Jón bóndi er örlátur og man eftir því að gefa hrafn­inum meðan Freyja hús­freyja er löt og gleymir krumma. En hrafn­inn veit sínu viti og leiðir Jón bónda að lausn gát­unnar sem verður til þess að frelsa megi hús­freyju úr helj­ar­g­reipum Gilitrutt­ar. Þetta er hug­vit­sam­leg lausn, því þá er frelsun hús­freyju rök­rétt, hún verður af völdum hins (hálf­)­guð­lega valds, en hrafn­inn er vissu­lega hluti af þeirri guð­legu nátt­úru sem okkur ber að umgang­ast af virð­ingu ef okkur á vel að farn­ast í lífi, starfi og leik. Boð­skapur sög­unnar nálg­ast þannig það, sem hefur verið ein­kenni á lífs­hlaupi íslensku þjóð­ar­inn­ar: sam­spilið milli manns og nátt­úru, hvernig mað­ur­inn hefur verið nátt­úr­unni háður um lífs­við­ur­væri sitt. Gilitrutt í með­förum Bernds Ogrodniks ýtir undir þann skiln­ing – sem er bæði nútíma­legur og mann­legur í senn.

Bernd Ogrodnik gerir allar brúður sjálf­ur, hann hannar og smíðar leik­mynd og semur og flytur alla tón­list í Gilitrutt, eins og reyndar flestum ef ekki öllum sýn­ingum sín­um. Hér eru brúð­urnar smá­ar, sem kallar á sér­staka áherslu á fók­us, sem Bernd ferst ein­stak­lega vel úr hendi, enda fylgja áhorf­endur hverri augn­gotu hans og bend­ingu.

Leik­myndin er hag­an­lega gerð og af miklu hug­viti og þá má einnig segja að tón­listin sé kap­ít­uli útaf fyrir sig; flautu­tónar og hlý­legir tónar harm­on­ikku ásamt langspili sem leikið er undir slætti Jóns bónda er meðal þess sem myndar hljóð­mynd sýn­ing­ar­innar og á ósvik­inn þátt í að efla töfra sagna­listar Bernds Ogrodniks.

Brúðu­leik­hús er sér­stök teg­und leik­listar sem lýtur sínum eigin lög­málum og býr yfir sínum ein­stöku töfrum og til eru mörg mis­mun­andi afbrigði brúðu­leik­húss. Hér er brúðu­stjórn­and­inn, Bernd, sýni­legur áhorf­endum og á stundum verða sam­skipti hans og brúð­anna hluti af frá­sögn­inni, sem er hlý­legt og auð­veldar áhorf­endum að sam­sama sig sög­unni; hann byggir líka upp sterk tengsl við áhorf­end­ur, heilsar þeim í upp­hafi með flautuleik, leiðir þá inn í sal­inn á Leik­hús­loft­inu og er allt til loka í góðu sam­bandi við áhorf­end­ur, örvar þá til að vera með í rétt­unum þegar Jón bóndi fer að smala og útskýrir þar sem þess þarf og býður áhorf­endum að koma fram að sýn­ingu lok­inni og skoða inn í undra­heim leik­húss­ins bak­sviðs.

Bernd Ogrodnik er einn af fremstu brúðu­leik­hús­lista­mönnum okkar tíma sem hefur ferð­ast til fjölda landa með brúðu­sýn­ingar sín­ar. Hann á sitt heima­svið í Þjóð­leik­húsi okkar Íslend­inga og það er vissu­lega mik­ill heiður fyrir bæði okkur sem þjóð sem og leik­húsið sjálft. Það er full ástæða til að hvetja börn á öllum aldri að taka for­eldra sína, afa og ömmur í seið­andi heim Leik­hús­lofts­ins og upp­lifa hvernig Freyja hús­freyja tekur sinna­skiptum og verður betri mann­eskja.