Þjóð­leik­hús­ið: Shakespe­are verður ást­fang­inn

Leik­verk byggt á kvik­mynda­hand­riti eftir Marc Norman og Tom Stopp­ard

Aðlögun að leik­sviði: Lee Hall

Þýð­ing: Krist­ján Þórður Hrafns­son

Leik­stjórn: Selma Björns­dóttir

Tón­list: Jón Jóns­son og Frið­rik Dór

Leik­mynd: Finnur Arnar Arn­ar­son

Bún­ing­ar: María Th. Ólafs­dóttir

Lýs­ing: Ólafur Ágúst Stef­áns­son

Tón­list­ar­stjórn og útsetn­ing­ar: Karl Olgeirs­son

Hljóð­hönn­un: Krist­inn Gauti Ein­ars­son og Krist­ján Sig­mundur Ein­ars­son

Sviðs­hreyf­ing­ar: Þórey Birg­is­dóttir

Leik­ar­ar: Aron Már Ólafs­son, Lára Jóhanna Jóns­dótt­ir, Stefán Hallur Stef­áns­son, Edda Björg­vins­dótt­ir, Örn Árna­son, Jóhanna Vig­dís Arn­ar­dótt­ir, Jóhann G. Jóhans­son, Guð­jón Davíð Karls­son, Þröstur Leó Gunn­ars­son, Atli Rafn Sig­urð­ar­son, Björn Ingi Hilm­ars­son, Sig­urður Sig­ur­jóns­son, Hákon Jóhann­es­son, Bjarni Snæ­björns­son, Hilmir Jens­son, Davíð Þór Katrín­ar­son, Ágúst Örn B. Wig­um, Ragn­heiður Stein­dórs­dótt­ir, Þórey Birg­is­dótt­ir, Eygló Hilm­ars­dóttir og Skotta.

Shakespe­are verður ást­fang­inn – Shakespe­are in love – byggir á leik­gerð Lee Hall, sem byggir á hand­riti eftir Marc Norman og Tom Stopp­ard sem kvik­myndað var og frum­sýnt undir lok síð­ustu aldar og vakti feyki­vin­sæld­ir, enda ein­vala­lið leik­ara sem þar fór með vel sam­inn texta sem sótti inn­blástur í texta og tíma Shakespe­ares og sam­tíma­höf­unda hans, einkum Christopher Mar­lowes, sem einnig var frægt leik­skáld þá, en hlaut aldrei við­líka vin­sældir og Vil­hjálmur sjálfur – sem varð og er eitt ást­sælasta leik­skáld ver­ald­ar! Eða í það minnsta hins vest­ræna heims.

Shakespe­are verður ást­fang­inn er róm­an­tískur gam­an­leikur og því hefur svosem verið haldið fram að hann hafi fyrst og fremst verið skap­aður handa þeirri kyn­slóð kvenna (35+?) sem heldur menn­ing­unni uppi og sækir gjarnan í róm­an­tík og gleði, kannski til að gleyma sinni leið­in­legu milli­stétt­ar­til­veru og ást­lausu hjóna­bönd­um. Ekk­ert skal þó full­yrt um það hér, en þó er óhætt að stað­festa að Shakespe­are verður ást­fang­inn er vissu­lega róm­an­tískur gam­an­leikur og ekki heyrð­ist eða sást betur á frum­sýn­ingu Þjóð­leik­húss­ins en að hann væri bara ágæt­lega sam­inn og auk þess vel og lip­ur­lega þýddur af Krist­jáni Þórði Hrafns­syni.

Um sýn­ingu Þjóð­leik­húss­ins verður það einkum sagt að leik­hús­tæknin bæði ber af og ber sýn­ing­una sem slíka ofur­liði. Svo litið sé fyrst á sögu­þráð­inn, þá hefst Shakespe­are verður ást­fang­inn á því að hinn ungi og óþekkti Shakespe­are þarf sakir skulda að skila af sér hand­riti að leik­sýn­ingu – hann þjá­ist hins vegar af rit­stíflu og kemst ekk­ert áleiðis fyrr en tvennt ger­ist í lífi hans: starfs­bróðir hans, Christopher Mar­lowe, kemur honum til hjálpar og ýtir sköp­un­ar­gáfu hans úr vör og svo verður hann yfir sig ást­fang­inn af hinni fögru aðals­mær Víólu og sú ást leysir krafta hans úr læð­ingi og gerir honum kleift að halda skrif­unum áfram. Víóla er vissu­lega yfir sig hrifin af Shakespe­are en það er öðru fremur ást hennar á leik­list­inni og draum­ur­inn um að ger­ast leik­ari sem knýr hana – en eins og þekkt er var leik­húsið konum lok­aður heimur á tímum Shakespe­ares. Það kemur í ljós að Shakespe­are karl­inn skuldar fleiri leik­húsjöfrum pen­inga uppá lof­orð um hand­rit og nú verður hann all­deilis að leika mörgum skjöldum til að halda æru og lífi. Það sjón­ar­spil kostar á end­anum bæði ást­ina hans, hana Víólu, og líf holl­vinar hans, Christopher Mar­lowes, og þótt Shakespe­are haldi lífi í lok leiks­ins hefur hann end­an­lega tapað æru sinni og sak­leysi, enda kennir hann sér um svip­legan dauða Mar­lowes. Endir­inn er sumsé frekar ang­ur­vær, en þökk sé Elísa­betu I, Eng­lands­drottn­ingu, fellur allt í ljúfa löð áður en yfir lýkur og Vil­hjálmur og Víóla fá hvort annað um það leyti sem tjaldið fell­ur.

Þetta er sumsé ljúfur róm­an­tískur gam­an­leikur með ang­ur­væru ívafi. Slíkir leikir geta verið einkar þekki­legir og eiga reyndar oftar heima á fjölum einka­leik­húsa erlendis en virðu­legra þjóð­leik­húsa, en það fer lítið fyrir einka­leik­hús­menn­ingu hér á landi og því hefur sá mis­skiln­ingur einatt vaðið uppi að það væri hlut­verk Þjóð­leik­húss Íslend­inga að standa skil á þess konar leik­list, sem margir kalla „létt­met­i“. Það má ræða, enda þykir kannski hverjum sitt um það; hins vegar má vísa til reglu­gerðar um hlut­verk Þjóð­leik­húss þar sem segir um hlut­verk þess:

“… að svið­setja árlega fjöl­breytt úrval inn­lendra og erlendra sjón­leikja, glæða áhuga lands¬­manna á leik­list, auðga leik­hús­menn­ingu í land­inu og stuðla að þróun sviðs­lista með því að efla íslenska leik­ritun og hlúa að nýsköpun á vett­vangi leik­list­ar­inn­ar. Þjóð¬­leik¬­húsið skal leggja sér­staka rækt við íslenska tungu og kapp­kosta að vera til fyr­ir­myndar um list­rænan flutn­ing leik­verka.”

Það er skoðun und­ir­rit­aðs að það er ekk­ert að því að Þjóð­leik­hús Íslend­inga taki „létt­væga“ leik­list upp á sína arma. Það má vel hugsa sér að það „glæði áhuga lands­manna á leik­list“ og lífið er nú einu sinni fjöl­breyti­legt og má eflaust fela í sér að það sé hluti af skyldum þjóð­leik­húss að sýna einn og annan róm­an­tískan gam­an­leik með ang­ur­væru ívafi. Það er því einkar leitt að þess sér engin merki, hvorki í leik­stjórn eða leik, að Shakespe­are verður ást­fang­inn sé þess konar leik­ur. Hér vantar nefni­lega átak­an­lega þrennt: róm­an­tík, gaman og ang­ur­værð.

Það skal tekið fram, að sýn­ing Þjóð­leik­húss­ins á Shakespe­are verður ást­fang­inn er að mörgu leyti vel gerð og vönd­uð. Leik­mynd Finns Arnar Arn­ar­sonar er lista­vel gerð, nýtir til fulls sviðs­rýmið og er auk þess hluti af frá­sögn­inni og á ekki lít­inn þátt í að fleyta henni áfram. Það er gaman að sjá slíkt og þá ekki síður gaman að sjá hug­mynda­ríka og stíl­hreina lýs­ingu Ólafs Ágústs Stef­áns­son­ar; reyndar hefði sá sem þetta ritar gjarnan viljað sjá ívið betur and­lit per­sóna verks­ins á for­sviði, en það má flokka undir aðfinnslu þess sem farin er að daprast sjón, auk þess sem virt­ist eitt­hvað mis­ráðið að lýsa með app­el­sínu­gulum blæ þegar per­són­urnar í atrið­inu tala um að þær njóti birtu af mána. En þetta má kannski flokka undir smá­at­riði og smá­muna­semi af hálfu und­ir­rit­aðs. En undir býr stærra vanda­mál.

Tón­list Jóns Jóns­sonar og Frið­riks Dórs er smekk­leg svo langt sem hún nær, en hún ögrar hvergi róm­an­tík­inni í gam­an­leikn­um, skapar hvergi spennu og er á köflum óþægi­lega trufl­andi þar sem hún er látin óma undir sam­ræðum per­són­anna á svið­inu, rétt eins og þegar verið er að skapa stemn­ingu í kvik­mynd.

Bún­ingar Maríu Th. Ólafs­dóttur eru fal­legir og lyfta fram eins vel og hægt er tíma­bili sög­unnar en ekki verður sagt að þeir hjálpi til við að skilja þá sögu sem verið er að segja; það verður ekki séð að neinn bún­ingur geri meira en að setja karakter sinn í ákveðið tíma­bil og þar með búið.

Hér má þegar finna ákveðið mis­ræmi í list­rænni stefnu leik­sýn­ing­ar­inn­ar: Leik­myndin er bein­línis hluti af fram­vindu sög­unnar með hreyf­ingum sínum og þeim blæ sem skap­ast þegar hún er lýst á mis­mun­andi hátt. Bún­ing­arn­ir, þótt fagrir séu, stað­setja tíma­bil­ið, en gefa ekk­ert í skyn um inn­byrðis sam­hengi per­sóna, markar þeim aðeins ógreini­lega stað í sögu­þræði og félags­legu sam­hengi – sem var þó nokkuð mik­il­vægt á þessum tíma.

Þegar kemur að leiknum er við­líka stefnu­leysi, svo ekki sé talað um reiði­leysi, á ferð­inni. Þó skal getið um frammi­stöðu nokk­urra leik­ara, sem tekst að skara fram úr og sýna hvað um ræð­ir: Þröstur Leó Gunn­ars­son leikur Fenn­yman, einn af fjár­mála­mönn­unum og þró­ast yfir í að verða grip­inn löngun til að taka þátt í upp­færslu leik­rits­ins, sem loks hefur verið skrif­að. Þröstur Leó glæðir þennan karl lífi, sál, rödd og önd þannig að í hvert sinn sem hann birt­ist þokar hann áleiðis stemn­ingu og karakt­er­inn fær þrí­vídd, hæð, dýpt og breidd. Auk þess heyr­ist hvert orð sem af hans munni hrýt­ur, skýrt, greini­lega og mælt fram af inn­lifun með öllum þeim blæ­brigðum sem þarf.

Þá er Lára Jóhanna Jóns­dóttur ekki síðri þegar kemur að sköpun karakt­ers, hún leikur hina fögru Víólu og fer létti­lega með þótt hún ætti í nokkrum vand­ræðum með taland­ann og burð raddar í upp­hafi, setti hljóm­inn hel­stil ofar­lega í brjóst­kass­ann sem dró úr mætti hljóm­botns. Hins vegar átti hún í engum vand­ræðum með rödd eða radd­beit­ingu þegar hún brá sér í gervi alter egós Víólu og varð leik­ar­inn Thomas Kent; þar sýndi Lára Jóhanna að hún hefur giska gott vald á þeim tækni­legu með­ulum leik­ar­ans sem þarf til að glæða karakter lífi – og ekki svo lít­illi kómík!

Aðrar per­sónur verks­ins urðu frekar mátt­litlar þegar kemur að karakt­er­sköp­un. Meira að segja gam­al­reyndir leik­hús­refir eins og Örn Árna­son og Sig­urður Sig­ur­jóns­son fengu lítil tæki­færi til að sýna hvers þeir eru megn­ugir og það má telja nokk­urt afrek – eða ekki! – þegar tekst í einni sýn­ingu að láta þá skila miðl­ungs­verki!

Hvað sem segja má um ein­staka ljósa punkta, líður sýn­ingin fyrir það að eng­inn virð­ist vita hvaða sögu er verið að segja, né heldur hvort verið sé að setja á svið leik­verk eða herma eftir kvik­mynd. Hinir mis­mun­andi þræðir sög­unnar fá allir sama vægi, sem veldur því að áherslur hvers atriðis fara for­görðum vegna þess að þær verða jafnar og missa þar með gildi sitt sem áhersl­ur, sem vörður sem fleyta sög­unni áfram og gera okkur áhorf­endum kleift að greina hismið frá kjarn­an­um. Hér er hrein­lega eng­inn fók­us, allt jafn óskýrt.

Þessu má lýsa með til­vitnun í sýn­ing­una sjálfa: Fenn­yman Þrastar Leó hrópar upp yfir sig þegar hann fær að vita að hann eigi að leika hlut­verk lyf­sal­ans: „Ég skal LEIKA lyfsa ... Nei, ég skal VERA lyf­sal­inn!“ – og gerir þar með grein fyrir því hvað felst í því að vera ekta á sviði. Betur að upp­hrópun Fenn­ymans hefði fengið að vera ein­kunn­ar­orð sýn­ing­ar­innar allr­ar!

Allt þetta klúður – því klúður hlýtur þetta að kallast! – verður því miður að skrif­ast á verk­stjór­ann og hinn list­ræna stjórn­anda, leik­stjór­ann Selmu Björns­dótt­ur. Hún er að mörgu leyti lipur verk­stjóri og tekst nokkuð örugg­lega að halda góðum anda og stemn­ingu með sínu liði. Það hefur hún sýnt gegnum tíð­ina. Það eru líka allir í stuði í sýn­ing­unni, það vantar ekki – en hér vantar átak­an­lega það sem kallað er per­sónu­leik­stjórn og auga fyrir því sem skapar samúð áhorf­enda með per­sónum leiks­ins: ekta til­finn­ingu, fram bor­inni í ein­lægni og af auð­mýkt. Þannig má í fáum og fátæk­legum orðum lýsa list leik­ar­ans þegar hún rís hæst og áhorf­endur láta hríf­ast með, ganga sög­unni á vald og láta sig örlög per­són­anna sig ein­hverju varða.

Í Shakespe­are verður ást­fang­inn ber því miður ekk­ert á því. Ég hef áður gagn­rýnt Selmu fyrir að dekra við það sem kalla má retórískan leikstíl, þar sem lögð er minni áhersla á til­finn­inga­líf per­són­anna. Þetta var mein í sýn­ing­unni um Ronju ræn­ingja­dótt­ur, þar sem andi Astridar Lind­grens fór for­görðum vegna upp­haf­ins ræðu­stílsta­landa; hér hverfur róm­an­tíkin eins og dögg fyrir sólu og gam­an­semin fer fyrir lítið – svo ekki sé minnst á ang­ur­værð­ina elsku­legu! – þegar leik­arar byrja að belgja sig upp og æpa text­ann með til­heyr­andi handapati og látum sem eiga ekk­ert skylt við karakt­er­sköp­un. Það er sömu­leiðis nokk­urt afrek – eða ekki! – þegar bein­línis er verið að flytja gam­an­leik!

Verst bitnar þetta þó á leik­ar­anum í tit­il­hlut­verk­inu, Aroni Má Ólafs­syni. Hann er ungur leik­ari og hefur hér fengið tæki­færi sem fáum hlotn­ast. Aron Már er kröft­ugur leik­ari með góða nær­veru á leik­sviði og á vel að geta valdið því hlut­verki sem honum er trúað fyrir og sem hann skilar eins vel og hann hefur burði til, en hér hefur hann verið illi­lega svik­inn um þá per­sónu­leik­stjórn sem hefði getað forðað honum frá verstu vill­unum þegar kemur að radd­beit­ingu og radd­hljóm sem og sann­fær­ingu í radd­beit­ingu og með­ferð texta. Það verður ekki nógu oft á það bent, að það er á ábyrgð list­rænnar stjórnar sýn­ingar og stjórnar leik­húss­ins sjálfs, að skilja ekki unga leik­ara sem eru enn í mótun úti á túni hvað þetta varð­ar.

Í Shakespe­are verður ást­fang­inn er veðjað 50 pundum – óheyri­legri upp­hæð á tímum Shakespe­ares! – um það hvort leik­listin geti breytt við­horfi manns til ást­ar­inn­ar. Sýn­ing Þjóð­leik­húss­ins gerir það ekki, því mið­ur.