Tjarn­ar­bíó í sam­vinnu við Óska­börn ógæf­unn­ar: Rocky

Höf­und­ur: Tue Bier­ing

Leik­stjórn: Vignir Rafn Val­þórs­son

Leik­mynd og bún­ing­ar: Enóla Ríkey

Ljós: Jóhann Bjarni Pálma­son og Magnús Thor­lacius

Hljóð: Ísi­dór Jök­ull Bjarna­son

Leik­ar­ar: Sveinn Ólafur Gunn­ars­son, Sveinn Óskar Ásbjörns­son

Hver kann­ast ekki við sög­una af minni­poka­mann­inum sem upp­götvar allt í einu að jafn­vel hann gæti staðið uppi sem sig­ur­veg­ari ef rétta tæki­færið býðst og hann sjálfur ákveður að leggja allt í söl­urnar til kom­ast á verð­launa­pall­inn?

Hér er hug­takið minni­poka­maður notað sem íslenskun á enska hug­tak­inu „und­er­dog”, sem er sá ein­stak­lingur sem almennt er tal­inn að tapa muni keppni. Upp­haf­lega varð hug­takið til í kringum hundaat á seinni hluta átj­ándu aldar og „und­er­dog” var þá sá hundur sem menn bjugg­ust við að myndi tapa hunda­at­inu meðan „top dog” var álit­inn lík­legur sig­ur­veg­ari. Það álit stjórn­aði síðan því á hvorn hund­anna var veðj­að.

Þetta er vel­þekkt þema í sagna­heim­in­um, hinum goð­sögu­lega sem og hinum ver­ald­lega, enda hvað er lífið nema keppni – sem þýðir þá vænt­an­lega að sumir muni vinna og aðrir muni óhjá­kvæmi­lega tapa. Það er sum sé allt mor­andi í minni­poka­mönnum og spurn­ingin hvort maður sjálfur lendi í þeirra hópi eða standi uppi sem sig­ur­veg­ari. Minni­poka­menn eru líka býsna fjöl­skrúð­ugur hóp­ur: Það má nefna Hans klaufa, flæk­ing Chaplins, Davíð sem barð­ist gegn Gol­í­at. Það mætti jafn­vel nefna Fjalla-Ey­vind úr okkar eigin sagna- og bók­mennta­heimi og svo má nefna alla þá, sem láta heltakast af amer­íska draumnum og telja að þeir muni meika það – eins og Rocky. Allt eru þetta minni­poka­menn sem eiga sér draum, lítt lík­legir til að láta draum­inn rætast, en svo ger­ist það einsog fyrir krafta­verk að draum­ur­inn ræt­ist þrátt fyrir allt og gæfan blasir við þeim. End of story. Allir glað­ir.

Við, venju­lega fólk­ið, horfum á minni­poka­mann­inn takast á við líf­ið, leysa þrjár þrautir eins og í ævin­týr­unum eða – eins og Rocky – berj­ast við Apollo Creed. Þegar minni­poka­mað­ur­inn stendur frammi fyrir áskor­un­inni lítum við á hann sem einn af „hin­um”. Þessir „hin­ir” eru ekki „við”. „Við” erum með okkar á hreinu, „við” erum for­rétt­inda­fólk, „við” getum valið hvort við viljum Benz eða BMW, í hvaða skóla við sendum krakk­ana okk­ar, hvort við förum til Barcelona eða Berlínar í helg­ar­ferð. Ef minni­poka­mað­ur­inn leysir lífs­gát­una, þraut­irnar þrjár eða sigrar Apollo Creed verður hann hugs­an­lega einn af „okk­ur”.

Og hvað ger­ist þá? Hvað ger­ist ef minni­poka­mann­inum nægir ekki krafta­verk­ið, að hafa unnið sig­ur, ef það er ekki nóg að gæfan blasi við honum á sama hátt og hún blasir við „okk­ur”? Hvað ger­ist ef hann vill hefna sín á „okk­ur”, sem áður neit­uðu að trúa á hann, fannst fjar­stæðu­kennt að hann gæti hafið sig upp af botn­inum og kom­ist til met­orða? Ef Hans klaufi hefndi sín á bræðrum sín­um, ef flæk­ingur Chaplins léti vit­lausu lögg­una og rík­is­bubbann finna til tevatns­ins, ef Davíð hefði útrýmt Filist­un­um?

Þetta er sú hugsun sem danska leik­skáld­ið, leik­stjór­inn og leik­ar­inn Tue Bier­ing lagði upp með þegar hann fór að rýna í sög­una af Rocky, hnefa­leika­kapp­anum sem Sylv­ester Stallone hefur leikið í átta kvik­myndum (sú níunda mun vera í vinnslu). Rocky er í upp­hafi dæmi­gert fórn­ar­lamb hins amer­íska draums, hann fær þá flugu í höf­uðið (Rocky I og II) að hann geti jafn­vel sigrað hinn óvið­jafn­an­lega Apollo Creed – og gerir það á end­an­um. Tue Bier­ing leyfir þess­ari sögu að halda áfram og sýnir hvernig hún gæti þró­ast í okkar nútíma – og það er allt annað en fögur upp­lif­un.

Hin ósköp sak­leys­is­lega saga um minni­poka­mann­inn sem meikar það líkt og snýst upp í önd­verðu sína og verður að því sem er mun hættu­legra og erf­ið­ara viður­eign­ar. Er kannski hægt að tala um “sið­rof” – sem virð­ist vera umræða sem líkt og óvart hefur kom­ist upp á yfir­borð­ið?

Rocky finnur sig vera minni­poka­manns og til þess að sigr­ast á þeirri til­finn­ingu verður hann að vinna með sjálfs­virð­ingu sína. En virð­ing – og þá ekki síður sjálfs­virð­ing – er var­huga­vert vopn. Ef maður eflir sjálfs­virð­ing­una og upp­hefur með því sjálfan sig, felur það þá ekki í sér að virð­ing manns gagn­vart „hin­um” þverr að sama skapi. Þar er að finna hina spenn­andi mót­sögn sem Tue Bier­ing tekur fyrir og tengir við nútím­ann. Skyndi­lega verður saga Rockys óþyrmi­lega áleit­in, hún fjallar um þann veru­leika sem blasir við okkur sjálf­um.

Sú saga sem sögð er í Rocky Tue Bier­ings er afar sann­fær­andi, og er bæði vel byggð og und­ir­byggð. Hún er harm­ræn í þeim skiln­ingi að þegar Rocky eygir loks mögu­leika á að takast á við – og jafn­vel sigr­a!!! – ofur­mennið Apollo Creed verður hvergi aftur snú­ið, örlögin taka við taumunum og stýra för til hinna harm­rænu enda­loka. Upp­reisn minni­poka­manns­ins Rocky bein­ist gegn okk­ur, góða fólk­inu, okkur sem sitjum í saln­um! Þessu venju­lega fólki sem vill ekk­ert nema velja hvaða hvítvín skal drukkið með humarnum í kvöld – slagur Rockys er ekki okkar slag­ur, en við eigum engrar und­an­komu auð­ið. Örlög okk­ar, góða fólks­ins, eru inn­sigluð um leið og Rocky rís upp með sjálfs­virð­ing­una að vopni.

Rocky er óþægi­leg sýn­ing. Hún kemur við kaunin á manni og ónotin verða raun­veru­leg, lík­am­leg á köfl­um. Sveinn Ólafur Gunn­ars­son fer með hlut­verk sögu­manns­ins, sem byrjar ósköp sak­leys­is­lega á því að tala um aðdáun sína á Rocky – kvik­myndum Sylv­ester Stallones – og rifjar upp sögu­þráð­inn með okk­ur, tit­il­stef­ið, leiðir okkur inn í hug­ar­heim Rockys og vekur athygli okkar á því þegar Rocky horfir til stjarn­anna og upp­götvar að hann getur hugs­an­lega rifið sig upp úr minni­poka­mennskunni, orðið maður með mönn­um, öðl­ast sjálfs­virð­ing­una á ný. Þetta er sak­leys­is­legt í upp­hafi, en smám saman læð­ast ónotin að. Leikur Sveins Ólafs er magn­að­ur, honum vex hægt og rólega ásmeg­in, leiðir okkur inn í hug­ar­heim minni­poka­manns­ins sem mis­býður van­trú okkar á honum og smám saman nær hann valdi á okkur og við engum engrar und­an­komu auð­ið. Rocky í með­förum Sveins Ólafs gerir „okk­ur”, góða fólk­ið, að „hin­um” og aðstæður allar snú­ast við. „Við” töp­um, „við” verðum minni­poka­fólk­ið, lúser­arn­ir.

Þetta er feiki­vel gert, bæði í texta Tue Bier­ings og ekki síður í leik Sveins Ólafs. Hann beitir smá­um, ísmeygi­legum með­ulum til að koma því á fram­færi sem segja þarf og við erum alger­lega með á nót­unum eftir því sem líður á frá­sögn­ina. Spennan eykst og þegar við upp­götvum að ekki verður aftur snúið er það of seint. Hér skal ekki upp­ljóstrað um end­inn, en hann er óvænt­ur. Óvæntur og ógeð­felld­ur. Og – það sem kannski er óhugn­an­leg­ast af öllu: endir­inn ber með sér ákveðna feg­urð, estetísk hinnar full­komnu og óaft­ur­kræfu nið­ur­læg­ing­ar; það er engu lík­ara en eigi sér stað nútíma kross­fest­ing. Endir­inn er ritúalskur – og má hér minna á leik­mynd Enólu Rík­eyjar og lýs­ingu Jóhanns Bjarna Pálma­sonar og Magn­úsar Thor­lacius – og það er engu lík­ara en Sveinn Ólafur og við áhorf­endur rennum saman og maður spyr sig: er þetta það sem í vændum er?

En svo kemur eft­ir­máli og hann er meira en óvænt­ur: ung kona birt­ist á svið­inu og les texta af snjall­síma, þar sem hún virð­ist rétt­læta gjörðir Rockys – bar­áttu hans gegn „góða fólk­inu” og við­horf hans til „okkar hinna” – sem eru líka inn­flytj­end­ur, flótta­menn, allt það sem er ógnin við minni­poka­menn­ina og tekur frá þeim það sem er þeirra: sög­una, menn­ing­una, vinn­una, sjálfs­virð­ing­una, mögu­leik­ana á frama ... já, allt. Þessi unga kona heitir Mar­grét Frið­riks­dóttir og ku vera bæði þekkt og umdeild fyrir skoð­anir sín­ar, sem eru and­stæðar fjöl­menn­ingu og and­stæðar skoð­unum „góða fólks­ins”.

Það er vissu­lega ákveðið stíl­bragð að hleypa Mar­gréti Frið­riks­dóttur að í lok sýn­ingar og það stíl­bragð má kalla „ver­fremd­ung” og kenna við Brecht; það mun auk þess sótt í hand­rit og upp­haf­lega sýn­ingu í Dan­mörku. Fyrstu við­brögð und­ir­rit­aðs voru að þessi eft­ir­máli væri óþarf­ur, að hann drægi úr áhrifa­ríkum endi hinnar eig­in­legu sýn­ing­ar.  Við nán­ari umhugsun er raunin önn­ur. Eft­ir­máli Mar­grétar er í raun nauð­syn­leg­ur, hann hrekur okkur úr leik­hús­inu og aftur í raun­veru­leik­ann og minnir okkur á að hvar sem Rocky er – goðsagan, mýt­an, draum­ur­inn um sigur minni­poka­manns­ins – þar er líka að finna alls konar Mar­grétar Frið­riks­dætur sem hafa mis­skilið hvað lífið snýst um í raun. Engin gildi gera sig sjálf – það verður að berj­ast fyrir mann­kær­leika, mildi og mann­úð!

Rocky er svo sann­ar­lega áleitin og sönn sýn­ing sem tekur á þeim raun­veru­leika sem við búum við. Eng­inn ætti að láta Rocky fram­hjá sér fara!