Þjóð­leik­hús­ið: Atóm­stöðin – end­ur­lit

Leik­stjóri: Una Þor­leifs­dóttir

Höf­undur leik­gerð­ar: Hall­dór Lax­ness Hall­dórs­son í sam­vinnu við Unu Þor­leifs­dóttur

Höf­undur skáld­sögu: Hall­dór Lax­ness

Leik­mynd og bún­ing­ar: Mirek Kaczma­rek

Lýs­ing: Ólafur Ágúst Stef­áns­son

Tón­list: Gísli Galdur Þor­geirs­son

Hljóð­mynd: Aron Þór Arn­ars­son, Krist­inn Gauti Ein­ars­son og Gísli Galdur Þor­geirs­son.

Drama­t­úrg­ur: Gréta Kristín Ómars­dóttir

Leik­ar­ar: Ebba Katrín Finns­dótt­ir, Björn Thors, Birgitta Birg­is­dótt­ir, Arn­mundur Ernst Bachman, Snæ­fríður Ingv­ars­dótt­ir, Hall­grímur Ólafs­son, Stefán Jóns­son, Oddur Júl­í­us­son, Snorri Eng­il­berts­son, Hildur Vala Bald­urs­dótt­ir, Edda Arn­ljóts­dóttir og Egg­ert Þor­leifs­son.

Það er án efa engin til­viljun að „járn­tjald­ið“ blasir við áhorf­endum þegar gengið er inn í sal stóra sviðs Þjóð­leik­húss­ins. „Járn­tjald­ið“ er bruna­varn­ar­tjaldið milli sviðs og salar en hér er það hluti af leik­mynd­inni – enda fjallar Atóm­stöðin um þá tíma þegar járn­tjaldið var dregið fyrir milli aust­urs og vestur eftir lok síð­ari heims­styrj­ald­ar; sagt er að eng­inn minni maður en Churchill hafi gert hug­takið frægt í ræðu sinni í Fulton í Mis­so­uri árið 1946. En þótt Churchill sé eign­aður heið­ur­inn af hug­tak­inu á það sér eldri sögu: það mun hafa verið hin þýskætt­aða Elísa­bet drottn­ing af Bæj­ara­landi og Belgíu sem sagði þetta fyrst manna árið 1914 (!!!) og Göbbels ku hafa nýtt sér járn­tjalds­mynd­ina til að lýsa hvaða skelf­ing myndi ger­ast ef Sov­ét­ríkin myndu nú vinna síð­ari heims­styrj­öld­ina. Svona herma nú karl­arnir eftir kon­unum án þess að láta þeirra get­ið!

Járn­tjaldið skapar sem­sagt ákveðin hug­renn­inga­tengsl við þá tíma þegar skáld­saga Hall­dórs Lax­ness, Atóm­stöð­in, varð til og var út gefin og þá ekki síður ákveðna stemn­ingu yfir sýn­ingu Þjóð­leik­húss­ins á Atóm­stöð­inni – end­ur­lit; skáld­saga Lax­ness olli miklu pólítísku fjaðrafoki og var auk­in­heldur skrifuð við berg­málið af járn­tjalds­skell­inum sem festi í sessi þau skil milli aust­urs og vest­urs sem við búum enn við; hvort leik­gerðin nú sé á sama hátt skrifuð inn í okkar sam­tíð er spenn­andi spurn­ing.

Leik­gerðin er skrifuð af dótt­ur­syni skálds­ins, Hall­dóri Lax­ness Hall­dórs­syni, betur þekktur sem Dóri DNA og hefur hann notið aðstoðar leik­stjór­ans, Unu Þor­leifs­dóttur við leik­gerð­ina. Leik­gerð­ar­höf­undur sýnir afa­verk­inu fyllsta trúnað en leggur þó í að rjúfa þráð hinnar upp­haf­legu sögu og leyfa nútím­anum að skipta sér af. Það er enda rök­rétt; hug­tak­inu „end­ur­lit“ er bætt við titil sýn­ing­ar­innar og vænt­an­lega er þá hugs­unin að sjá hversu vel hin upp­haf­lega saga rímar við raun­veru­leik­ann eins og hann birt­ist okkur í dag.

Nú skal tekið fram að und­ir­rit­aður sá Atóm­stöð­ina – end­ur­lit tvisvar sinn­um, í fyrra skiptið á frum­sýn­ingu en í síð­ara skiptið 4. sýn­ingu þann 13. nóv­em­ber og var það í raun til­viljun að sú sýn­ing varð fyrir val­inu. En Atóm­stöðin – end­ur­lit er um margt flókin sýn­ing að bygg­ingu og útliti og ekki síður þegar kemur að nálgun á frum­sög­unni og þótti und­ir­rit­uðum því viss­ara að hafa vaðið fyrir neðan sig og sjá sýn­ing­una tvisvar. Það er þó engin trygg­ing fyrir því að umsögnin verði gáfu­legri, svo því sé haldið til haga!

Áður en járn­tjald­inu er lyft flytur Hildur Vala Bald­urs­dóttir eins konar for­mála sem tengdur er útgáfu­sögu skáld­sögu Lax­ness og þeirri stað­reynd að Lax­ness er óneit­an­lega á stall haf­inn sem einn fremsti rit­höf­undur vorrar þjóðar – þetta er fyndið stíl­bragð og dregur úr hátíð­leik­anum sem kynni ann­ars að fylgja nafni höf­undar og höf­und­ar­verki hans; það er aug­ljóst að eitt­hvað annað er í vændum en að bregða upp svip­myndum úr sög­unni, enda er ekki end­ur­lit í vænd­um? Hildur Vala er klædd í her­grænan sam­fest­ing sem boðar engin vett­linga­tök. Þetta stíl­bragð er svo end­ur­tekið eftir hlé; járn­tjaldið niðri og Hildur Vala flytur þá for­mála um vænt­an­legan ágóða Þjóð­leik­húss­ins af sýn­ing­unni - fagni hún því láni að verða vin­sælt kassa­stykki!

Þetta stíl­bragð er í ætt við „ver­fremd­ung“ aust­ur­þýska leik­hús­manns­ins Ber­told Brecht; hug­takið einatt þýtt með fram­and­gerv­ing, og er þá átt við að hlut­irnir eru teknir úr sínu hefð­bundna sam­hengi til að forð­ast inn­lifun áhorf­and­ans (sem er borg­ara­legt fyr­ir­bæri – það á að „skilja“ það sem fram fer, ekki „lifa sig inn í“ það) og sú sýn­ing sem í hönd fer er mor­andi í slíkri fram­and­gerv­ingu.

Þegar járn­tjald­inu er lyft og sviðið blasir við er horft inn í fern­ings­laga gímald, eins konar risa­kassa sem nær yfir allt sviðið og virð­ist jafnt á alla vegu – frá vinstri vegg til þess hægri, frá svið­brún og inn í sviðs­botn. Þennan kassa höfum við reyndar séð í svip­uðu formi áður – fyrir fáum árum var Mak­beð komið fyrir í við­líka rými og sömu­leiðis gerð­ist Lodd­ar­inn í svona kassa, þótt vissu­lega væri unnið með það rými á annan hátt. Hér er rýmið alhvítt, nán­ast ster­ílt – er þetta atóm­stöðin sjálf, sem horft er inn í? – og það eina sem breytir ásýnd þess­arar leik­myndar fyrir utan hreyf­ingar og stöður leik­ar­anna er lýs­ing­in, en hún er líka galdri lík­ust og þeim sem þetta ritar er til efs að hafa séð fal­legri lýs­ingu, svo vel vinnur hún úr form­um, línum og yfir­borðs­á­ferð leik­mynd­ar­inn­ar, svo vel fylgir hún sög­unni, áherslum og blæ­brigðum leiks og leik­stjórn­ar. Ólafur Ágúst Stef­áns­son nær að töfra fram hug­hrif sem þjóna heild­inni og leik­myndin með lýs­ingu Ólafs Ágústar verður ein­stök. Á sviðs­gólf­inu standa bekkir sem þjóna öllum sviðs­mynd­um, hvort sem það er kirkjan sem faðir Uglu byggir í afdal í fjar­ska, heim­ili Búa Árland, heima hjá org­anist­anum eða úti­við í Reykja­vík – alls staðar nær leik­myndin að anda frá sér réttu and­rúms­lofti. Það er fal­legur leik­hús­gald­ur, sem fyrst og fremst má þakka hönnun Mireks Kaczma­reks.

Hönnun leik­myndar og sömu­leiðis bún­inga er í höndum hans, en þau Una Þor­leifs­dóttir leik­stjóri hafa áður unnið saman far­sæl­lega í ≈[um það bil] árið 2015; í leik­mynd Atóm­stöðv­ar­innar gætir áhrifa frá evr­ópskum leik­hús­mönnum fyrri hluta nýlið­innar ald­ar, Appia, Craig, svo hinir þekkt­ustu séu nefnd­ir, en hér má einnig greina skemmti­leg áhrif frá dada­istum og – svo nefndur sé að lokum – Ber­tolt Brecht sem áður er get­ið. Allir þessir leik­hús­menn telj­ast góðir full­trúar þess alþýðu­leik­húss, sem braust fram uppúr umbrotum kringum alda­mótin 1900 og er það vissu­lega við hæfi þegar um ræðir Atóm­stöð Hall­dórs Lax­ness. Eldri.

Hall­dór Lax­ness yngri fylgir sögu afa síns sæmi­lega vand­lega en hvenær sem þörf krefur er leik­ur­inn rof­inn og gerðar athuga­semdir við rás atvika, sum deilu­at­riðin færð til nútíma, önnur bein­línis sögð óvið­eig­andi og til þess eins fallin að villa um fyrir fólki – Atóm­stöðin fjallar um sölu lands og kúgun borg­ara­stéttar á hinni vinn­andi alþýðu – ekki um eitt­hvert ást­ar­æv­in­týri borg­ara­legrar þing­manns­druslu með sveita­stelpu – sú saga er afvega­leið­ing, en það hug­tak kemur fyrir oftar en einu sinni í sýn­ing­unni og er sem áminn­ing um að borg­ara­stéttin mun ávallt reyna að bregða fæti fyrir þá umræðu sem tekur á kjarna mála og leiða hana á villu­göt­ur. Frammí­gripin eru gerð af eins konar bylt­ing­ar­hópi, sem Piltur fer fyr­ir, leik­inn af Snorra Eng­il­berts­syni. Þessi Piltur og hóp­ur­inn á bak við hann telur sig höndla sann­leik­ann og þjónar jafn­framt því hlut­verki að vera félagar á sellu­fundi í upp­runa­legum tíma sögunnar. En Pilt­ur­inn og bylt­ing­ar­hóp­ur­inn eru líka per­sónur í nútíma og hluti af þeim (ósam­stæða) leik­hóp sem setur Atóm­stöð­ina á svið hér og nú.

Það er hlaupið frjáls­lega á milli tíma­skeiða og frammí­grip þessa bylt­ing­ar­hóps nútím­ans fleyta sýn­ing­unni ágæt­lega áfram í upp­hafi en verða á end­anum að nokkuð fyr­ir­sjá­an­legum stíl­brigð­um; hér hefði örugg­lega mátt stytta og þjappa – skapa þá sam­kennd með áhorf­endum að „við vitum hvað er í gangi“ án þess að það sé sagt fullum fetum í hvert skipti.

En hér kemur einnig annað til: Atóm­stöð Hall­dórs Lax­ness (eldri) fjallar um annað og meira en bara sölu lands og hvort byggja skuli vöggu­stofu handa alþýð­unni – sem voru vissu­lega brýn­ustu mál á sínum tíma. Sala lands er brýnt mál einnig í dag - það nægir að nefna breskan millj­arða­mær­ing og inn­lend og erlend orku­fyr­ir­tæki því til stað­fest­ingar - en vöggu­stofur eru trú­lega í augum nútím­ans frekar kát­legt barn síns tíma, eins og sellu­fund­irn­ir. Hins vegar er þar að finna annað þema hjá Lax­ness, sem er mis­mun­andi staða kynja og birt­ist í stöðu fjög­urra kvenna í bók­inni: Þær Ugla, Ald­in­blóð, Kleópatra og eig­in­kona guðs­ins Brilj­antín gjalda allar kyn­ferðis síns á einn eða annan hátt, þrjár þeirra að minnsta kosti verða ólétt­ar; Búi Árland kostar fóst­ur­eyð­ingu upp á dóttur sína Ald­in­blóð til að forða hneyksli, eig­in­kona guðs­ins Brilj­antín lætur föð­ur­inn sjá um barnið meðan hún skemmtir sér með könum, Kleópatra eign­ast ekki barn, en er gleði­konan sem sefur einu sinni hjá þrjá­tíu mönnum eins og org­anist­inn kemst að orði í vel­þekktri til­vitn­un. Ugla ákveður að fara aftur heim í sveit­ina sína og eiga sitt barn. Hefði ekki mátt gera meira úr kon­unum og bylt­ing­ar­hóp­ur­inn mátt sjá að stöðu kvenna í nútíma­sam­fé­lagi má ekki síður bæta nú einsog þá. En þetta er örugg­lega með­vitað val hjá höf­undum hand­rits og sýn­ingar og verður að telj­ast smekks­at­riði.

Í skipt­ing­unum milli tíma og sögu­sviða – Reykja­víkur Atóm­stöðvar Lax­ness og þess nútíma sem við lifum í – hefði mátt sýna meiri dirfsku, þótt ekki væri nema til að gefa ástæðu bundna í tíma og rúmi fyrir því hve mun­ur­inn er mik­ill á upp­haf­legum texta og við­bótum Hall­dórs yngri og Unu. Þar sem texti bók­ar­innar fær að njóta sín er leiktext­inn skáld­leg­ur, jafn­vel seið­andi, þökk sé stíl­snilli höf­undar og óbrigðulu valdi á áhrifum text­ans á áheyr­end­ur/á­horf­end­ur.

Það eru ekki síst langar ein­ræður Uglu sem lokka og draga áhorf­and­ann inn í heim hennar OG leik­húss­ins enda er þetta sýn­ing Uglu í fleiri en einum skiln­ingi.

Ugla er eins og þekkt er mið­punktur sög­unnar og Ugla er einnig sú per­sóna sem Atóm­stöðin – end­ur­lit hverf­ist um. Það eru ekki mörg and­ar­tök sem Ugla hverfur af svið­inu og er þá einnig fjar­vera hennar þrungin merk­ingu. Ugla Ebbu Katrínar Finns­dóttur er per­sóna tveggja tíma, hún er vissu­lega aðal­karakter þeirrar sögu sem verið er að leika, en hún er líka sú, sem upp­götvar þá sögu sem varð til fyrir um sjö­tíu árum og leiðir okkur inn í þann tíma – jafn­framt því sem hún ræður litlu um bægsla­gang bylt­ing­ar­hóps­ins, finnur sig jafn­vel í and­stöðu við hann. Þar skap­ast ákaf­lega skemmti­leg spenna sem vekur og heldur athygli áhorf­enda og það er fyrst og fremst karakter Uglu sem tengir saman þessa ólíku tíma. Ebba Katrín tengir þá saman í leik, fasi og svip­brigðum glæsi­lega og af tækni­legu öryggi, texti Lax­ness leikur henni í munni og það er ekki síst Ebbu Katrínu að þakka að sýn­ingin nær svo skil­mála­laust og örugglega til okk­ar. Ebba Katrín vinnur stór­kost­legan leik­sigur í hlut­verki Uglu og það er full ástæða til að óska bæði henni og íslensku leik­húsi til ham­ingju.

En text­inn sem við er bætt er einkum til þess að gera athuga­semdir við sög­una úr nútíma, nútím­inn talar líkt og við hina sjö­tíu ára sögu og það má virð­ast hel­stil ein­föld lausn á almennu spurn­ing­unni hvernig nútím­inn yfir­leitt nálg­ast þetta rúm­lega sjö­tíu ára skáld­verk. Má búast við jafn hatrömmum deilum um Atóm­stöð­ina og þegar bókin kom fyrst út. Það er vissu­lega spurn­ing sem á fullan rétt á sér og svo það sé sagt hreint út: Hver getur ekki verið bet­ur­viti eft­irá?!

Hefði ekki verið hægt að finna meira spenn­andi leið og nota for­spár­kraft­inn sem í sög­unni býr og láta nútím­ann tala til fram­tíð­ar? Til okk­ar, til barna okkar og barna­barna? Hefði ekki Atóm­stöð­in, saga Hall­dórs Lax­ness, þá hlotið þann sess að verða að mögu­legum áhríns­orðum um það sem koma skal?

Eins og áður var getið sá und­ir­rit­aður sýn­ing­una tvisvar. Og það verður að segj­ast eins og er að það voru tvær alger­lega ólíkar sýn­ing­ar, þótt engu hafi verið breytt. Hér var heldur ekki um að ræða að sýn­ingin hafi vax­ið, sem svo er oft kall­að, þegar leik­arar venj­ast því að leika fyrir áhorf­end­ur, þeir verða örugg­ari og sýn­ingin þétt­ist og þroskast. Nei, það var ekki það. Það var allt annað og meira, sem gerði Atóm­stöð­ina mið­viku­dag­inn 13. nóv­em­ber að annarri sýn­ingu en frum­sýn­ing­ar­dag­inn 1. nóv­em­ber.

Þriðju­dag­inn 12. nóv­em­ber var frétta­skýr­inga­þátt­ur­inn Kveikur sýndur á RÚV og fjall­aði um mútu- og spill­ing­ar­mál stærsta sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækis Íslend­inga, Sam­herja, og hvers konar við­skipta­hætti það hefur við­haft í Afr­íku­rík­inu Namib­íu. Það vildi svo ein­kenni­lega til – en þó eru eldri dæmi til um þetta í leik­hús­sög­unni – að Atóm­stöðin varð allt í einu að nútíma­sögu. Atóm­stöðin fjall­aði allt í einu um Sam­herja, kap­ít­al­íska mútu­menn­ingu og hvernig við Íslend­ingar höfum komið fram við aðra þjóð sem hafði þó verið lofað öðru.

Við­brögð áhorf­enda voru allt önnur á 4. sýn­ingu en á frum­sýn­ingu. 4. sýn­ing fjall­aði um Sam­herj­a­málið og hún var sett upp í berg­mál­inu af Kveik, ekki járn­tjald­inu milli aust­urs og vest­urs. Sem segir sitt­hvað bæði um okkar pólítíska skiln­ing, en ekki síður hvernig lista­skáld vinnur með sögu­efni sitt. Löngu eftir að járn­tjaldið er fallið hefur Hall­dóri Lax­ness tek­ist sú list að glæða skáld­verk sitt nýju lífi - í seinni sýn­ing­unni sem ég sá, þann 13. nóv­em­ber hefði Búi Árland allt eins getað heitið Þor­steinn Már Bald­vins­son. Það hefði litlu breytt um þann pólítíska veru­leika sem umlykur sýn­ing­una.

Það er sjald­gæft að sjá sýn­ingu á fjölum Þjóð­leik­húss­ins sem líkt og fyrir til­viljun talar til áhorf­enda sinna og hefur fram að færa bein­skeyttan og brýnan boð­skap. Það er full ástæða að hvetja fólk að sjá Atóm­stöð­ina – end­ur­lit.