Land­náms­set­ur: Auður og Auður

Höf­undur og sögu­mað­ur: Auður Jóns­dóttir

Auður Jóns­dóttir hefur ákaf­lega þægi­lega og við­kunn­an­lega nær­veru. Hún birt­ist líkt og huldu­kona á Sögu­loft­inu í Land­náms­setri eftir að áhorf­end­ur/á­heyr­endur hafa fengið sér sæti, yfir hreyf­ingum hennar hvílir lát­leysi og hóg­værð, hún er hlé­dræg í fram­komu og þegar hún hefur sögu sína fetar hún sig var­lega inn í sögu­heim­inn, leiðir okkur var­færn­is­lega í upp­hafi ferða­lags sem á eftir að reyn­ast um tveggja klukku­stunda langt – en það má vera stað­reynd­in; í til­finn­ing­unni er sögu­st­undin eins og and­ar­tak. Eftir að Auður hefur náð tökum á áheyr­enda­sk­ar­anum er eins og tím­inn hverfi, sögu­heimur Auðar er eitt ein­asta hér og nú.

Það verður auð­vitað ekki hjá því horft að fyrir hvern ein­asta Íslend­ing sem man afa Auð­ar, nóbels­skáldið Hall­dór Lax­ness, eru sögu­per­són­urnar þekktar – hversu þekktar skal ósagt lát­ið, því það er nú einu sinni þannig að það veldur hver á heldur þegar um opin­berar per­sónur er að ræða. Þær hafa til­hneig­ingu til að vera býsna ólíkar sjálfum sér eftir því hver horfir og hver lýsir og Hall­dór Lax­ness og eig­in­kona hans seinni hluta ævinn­ar, afi og amma Auðar Jóns­dóttur eru engin und­an­tekn­ing á því. En hér, á Sögu­lofti Land­náms­set­urs fáum við að kynn­ast afa og ömmu Auðar eins og hún þekkir þau, og þó einkum ömmu henn­ar, Auði, sem hún heitir eftir og sem hún sat hjá í eld­hús­inu og átti sam­skipti við jafnt á barns­aldri sem á ung­lings­ár­um. Það er sú Auður amma sem mót­aði barnið og ung­ling­inn og það er þeirra sam­eig­in­lega saga sem sögð er undir heit­inu „Auður og Auð­ur“.

Að stofni til er frá­sögnin bók Auðar Jóns­dótt­ur, Ósjálfrátt, sem kom út 2012 og var til­nefnd til bók­mennta­verð­launa Norð­ur­landa­ráðs. Ósjálfrátt er þroska­saga ungrar stúlku, Eyju, sem er hel­tekin af þeirri sann­fær­ingu að hún eigi að skrifa; það er sú löngun eða þrá­hyggja sem rekur hana áfram og fleytir á milli skerja í sögu henn­ar. Í upp­hafi sög­unnar finnur hún sig nýgifta tutt­ugu árum eldri drykk­felldum bóhem, sem hafði tjáð henni að án hennar gæti hann ekki lifað – og ekki vildi hún verða völd að dauða hans! Þau setj­ast að á Flat­eyri, heima­byggð hans, en þar höfðu skömmu áður fallið snjó­flóð eina vetr­ar­nótt sem kost­aði fjölda manns lífið og þorpið varð aldrei samt aft­ur. Stúlkan verður fyrir þrýst­ingi frá dug­miklum kon­um, skíða­drottn­ingu og ömmu sinni, sem sjá að þetta hjóna­band er dauða­dæmt, þær hvetja Eyju til að skilja við mann­leysuna, og á end­anum ákveður hún að fara til Svíþjóðar að skrifa bók­ina sem í henni blund­ar. Í Sví­þjóð lendir hún í ýmsum ævin­týrum með skíða­drottn­ing­unni og er sá hluti frá­sagn­ar­innar bæði kostu­legur og bráð­fynd­inn; og í Sví­þjóð rekst hún á sögu ömmu sinnar í strætó­skýli nálægt Sund­svall og hefst þá athygl­is­vert og spenn­andi ferða­lag sem gengur úr á að rann­saka hvernig ævi­skeið kyn­slóða geta runnið sam­an, end­ur­tekið sig, rímað og flétt­ast rétt eins og örlögin væru fyr­ir­fram ráðin – eða hvað?

Það skal ját­að, að sá sem hér skrifar hefur ekki lesið Ósjálfrátt (úr því skal bætt hið snarasta!) en það kemur ekki að sök, frá­sögn Auðar er eins sjálf­stæð og hægt er og hvergi háð bók­inni. Það verður ljóst á frá­sögn Auðar á Sögu­loft­inu að saga Eyju er saga hennar sjálfrar og nú stígur Auður skrefið til fulls og leiðir okkur í gegnum sjálfsævi­sög­una milli­liða­laust.  Sú saga er í raun sam­tvinnuð úr örlögum hennar sjálfrar og ömmu hennar og stendur fylli­lega undir sínu sem sjálf­stæð og heil­steypt frá­sögn. Hún er þroska­saga Auðar rit­höf­und­ar.

Inn í þá sögu flétt­ast einnig minn­ingar af nóbelskáld­inu, afanum og fyrir hvern þann sem er þó ekki sé nema pínu­lítið ‚st­arstruck‘, þá er svona ‚na­me-­dropp­ing‘ vel til þess fall­inn að áheyr­andi sperri eyr­un; þetta er með þekkt­ustu brögðum í bók góðra sögu­manna og bregst aldrei. En hér er meiri dýpt í ‚frægra­nafna­slett­un­um‘ en venja er – það fræga fólk sem hér er nefnt til sög­unnar eru áhrifa­valdar í sögu Auðar og hún afhjúpar hvernig þessi áhrif virka, hún er opin og hrein­skilin með það hvernig þetta fræga fólk, áhrifa­vald­arnir í lífi henn­ar, hafa líkt og góðir leið­sögu­menn leitt hana sjálfa frá því að vera ráð­villtur ung­lingur sem hvað sem gáfum og góðri greind leið, tók stöðugt rangar ákvarð­an­ir, yfir í að vera sá rit­höf­undur sem blund­aði í brjósti hennar og tókst á end­anum að brjót­ast út og blómstra.

Það er fremur erfitt að ímynda sér að Auður Jóns­dótt­ir, þessi lág­vaxna kona með þennan blíð­lynda svip, geti hafa verið vand­ræðaung­ling­ur. En saga hennar er trú­verðug og hún styður með nægi­lega mörgum fal­leg­um, mann­legum dæmum að vand­ræðaung­lingar eiga líka skilið að njóta skiln­ings og fá það svig­rúm sem þarf til að láta draumana ræt­ast.

Og þegar að er gáð eins vel og unnt er og öllu á botn hvolft – erum við ekki öll á ein­hvern hátt þess ‚vand­ræðaung­ling­ur‘ sem þarf svig­rúm til að láta draumana ræt­ast – og þurfum á stundum bak­hjarla og bjarg­vætti sem leiða okkur áleiðis á lífs­braut­inni þar til við getum látið okkar eigin drauma, lang­anir og þrár ráða för.

Það er ekki ama­legur boð­skapur að fá með sér í vega­nesti þegar sögu­st­und­inni á Sögu­lofti lýk­ur, sögu­kon­an, huldu­kon­an, kvödd og haldið út í vet­ur­myrkrið í Borg­ar­nesi og áleiðis heim. Rík­ari en var.