Í nóvember árið 2002 greindist fyrsta tilfellið af sýkingu af völdum nýrrar veiru sem síðar átti eftir að fá nafnið SARS-CoV. Veiran olli sjúkdómi sem nefndur var einfaldlega SARS eða HABL (heilkenni alvarlegrar bráðrar lungnabólgu) á íslensku.
Fyrsta tilfellið greindist í Guandong-héraði í Kína en orsök og eðli sjúkdómsins var þá óþekkt. Í febrúar árið 2003 barst sjúkdómurinn út fyrir Kína, fyrst til Hong Kong, Víetnam og Kanada og síðar til fleiri landa, alls 29. En þegar í júlí þetta ár lýsti Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin því yfir að faraldurinn væri yfirstaðinn – aðeins rúmlega hálfu ári eftir að hann kom upp. SARS-veiran hreinlega hvarf nokkru síðar og sjúkdómurinn sömuleiðis.
En hvers konar faraldur var SARS og er vitað af hverju veiran hvarf?
Vísindavefurinn hefur nú birt svar við þessari spurningu. Svarið skrifa Jón Magnús Jóhannesson, deildarlæknir á Landspítalanum og Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir, landfræðingur og starfsmaður Vísindavefsins.
Veiran SARS-CoV er ein af sjö kórónuveirum sem getur sýkt menn. SARS veldur sýkingu sem bundin er við neðri öndunarfæri og algengustu einkennin eru hósti, hiti, hrollur, slappleiki, vöðva- og höfuðverkur og mæði. Niðurgangur og hálssærindi geta einnig fylgt. Sjúkdómurinn veldur í flestum tilfellum lungnabólgu. Meðgöngutími sjúkdómsins er venjulega tveir til sjö dagar en getur orðið tíu dagar.
Samkvæmt upplýsingum frá WHO voru tilfelli á tímabilinu sem faraldurinn stóð yfir, frá nóvember 2002 til loka júlí 2003, alls 8.096 og dauðsföll 774. Langflest tilfellin voru í Kína, rúmlega 5.300 en einnig voru mörg tilfelli í Hong Kong (1755), Taívan (346), Kanada (251) og Singapúr (238). Þótt faraldurinn væri yfirstaðinn héldu áfram að koma upp einstök tilfelli næstu mánuði en frá vori 2004 hefur ekkert tilfelli greinst, segir í svari Jóns Magnúsar og Emilíu Dagnýjar.
Þau skrifa að veiran virðist aðallega hafa borist á milli manna með dropa- og snertismiti. Fyrstu vikurnar eftir að sjúkdómnum var lýst voru flestir þeirra sem sýktust heilbrigðisstarfsmenn sem önnuðust sjúklinga með SARS og nánustu aðstandendur sjúklinganna. Þegar yfir lauk var heilbrigðisstarfsfólk um fimmtungur þeirra sem smituðust.
Lögð var mikil áhersla á að leita uppruna SARS-CoV og var niðurstaðan sú að líklegast muni hún vera komin frá leðurblöku. Þaðan barst hún svo í desketti (e. civets) og marðarhunda (e. raccoon dogs) og svo loks í menn. „SARS-CoV er þannig klassískt dæmi um flutning kórónuveira frá dýrum til manna,“ stendur í svarinu.
Í kjölfar rannsókna á uppruna veirunnar greindist einnig fjöldi annarra skyldra veira í mörgum leðurblökutegundum. SARS-CoV og skyldar veirur mynda sína eigin tegund innan veirufræðinnar: SARS-related coronavirus, sem á íslensku mætti kalla SARS-skyldar kórónuveirur. SARS-CoV-2 sem veldur sjúkdómnum COVID-19 fellur meðal annars undir þessa tegund sem skýrir nafngift hennar.
Dreifðist hreinlega verr en sú nýja
Jón Magnús og Emilía Dagný skrifa að frá upphafi hafi verið lögð rík áhersla á að leita leiða til að ráða niðurlögum SARS-kórónuveirunnar. Búið var að þróa nokkur bóluefni gegn veirunni og voru sum þeirra tilbúin til rannsókna í mönnum. „En þegar SARS hvarf nokkuð skyndilega árið 2004 fór áhugi á þessum bóluefnum hratt minnkandi og því miður var frekari þróun bóluefna gegn sjúkdómnum stöðvuð.“
Enn er ekki vitað af hverju SARS hvarf svo skyndilega en ýmsir þættir gætu hafa haft áhrif á þá þróun. Næstum allir sem smituðust af SARS fengu einkenni og flestir þeirra sem urðu veikir sýndu alvarleg einkenni. Þannig var auðveldara að greina þá sem sýktust af SARS-kórónuveirunni og beita viðeigandi smitgát. Í ljósi þess að nær allir sem smituðust fengu einkenni var einnig auðveldara að rekja smit innan samfélaga. Þótt SARS hafi verið mjög smitandi, sérstaklega innan spítala, virtist veikin aðeins smitast frá einstaklingum sem voru með einkenni, stendur í svari Jóns Magnúsar og Emilíu Dagnýjar. „Þetta var þannig ólíkt COVID-19 sem getur smitast milli manna áður en einkenni koma fram (þó nákvæmlega hversu miklu máli þetta skiptir sé óvíst).
Mögulega dreifðist SARS hreinlega verr miðað við til dæmis COVID-19 eða inflúensu. Sumar örverur dreifast mjög vel við viss skilyrði en illa við aðrar aðstæður. Það gæti hafa átt við um SARS.
Ofangreindir þættir samhliða víðtækum viðbrögðum í mismunandi samfélögum (útbreidd smitgát, sóttkví, smitrakning, einangrun og fleira) áttu líklegast stærsta þáttinn í að SARS hvarf sjónum okkar. Hins vegar hvílir veiran án nokkurs vafa áfram í einhverjum náttúrulegum hýsli, sennilegast leðurblökum, og gæti mögulega komið fram aftur,“ skrifar Jón Magnús og Emilía Dagný.
