Ein­staka sinn­um, við ákveðnar veð­ur­fræði­legar aðstæð­ur, fæ ég und­ar­lega til­finn­ingu. Yfir­leitt ger­ist þetta við akstur á vissum slóð­um, á Bústað­ar­veg­inum svo nánar sé til­tek­ið. Erfitt er að segja til um hvað veldur og úti­loka ég ekki að um skamm­hlaup í heila sé að ræða, óháð tíma og rúmi. Ein­hver óraun­veru­leika­til­finn­ing hel­tekur mig, grunur um að ekki sé allt sem sýn­ist. Umhverfið breyt­ist í leik­svið um stund og ég sé í gegnum allt. Trén verða grun­sam­lega græn, veg­far­endur í strætó­skýlum vél­rænir og hund­arnir ósann­fær­andi ham­ingju­sam­ir. Síðan líður þetta hjá, mat­rixið lok­ast mér aftur og ég held mína leið rétt eins og ekk­ert hafi gerst. Enda gerð­ist ekk­ert, eða hvað?

Mögu­lega er hér um að ræða áhrif hins alsjá­andi eft­ir­lits­sam­fé­lags á sál­ar­líf hinnar hefð­bundnu hús­móður í Smá­í­búð­ar­hverf­inu. Trú­lega ýtir hún því frá sér, eins og flest­ir, í hvers­deg­in­um. Hún hvílir róleg í þeirri sann­fær­ingu að hún per­sónu­lega sé ekki nógu merki­leg mann­eskja til að öfl henni ofviða hafi raun­veru­legan áhuga á að fylgj­ast með henni og reynir að láta þar við sitja. Hún þakkar þæg fyrir eft­ir­lits­mynda­vélar í hrað­bönkum og versl­un­um, segir sjálfri sér að hennar eigið öryggi sé þar í fyr­ir­rúmi en gætir þess þó að upp­ljóstra hvorki pin-­núm­er­inu sínu né bora í nefið við slíkar aðstæð­ur. Hún lætur sem augns­kann­inn í World Class krípi hana ekk­ert út, enda er kona hvort eð er búin að sam­þykkja alls­herjar skönnun um leið og hún stígur fæti inn á slíkan stað. Hún ját­ast auð­mjúk face­book, snapchat og öllu hinu orða­laust, hakar í við­eig­andi kassa og sam­þykkir jafn­vel óheftan aðgang ýmissa njósn­a­for­rita fyrir það eitt að vita hvaða Dis­ney-prinsessa hún væri eða hvernig hún liti út sem karl­mað­ur. Á þeim vett­vangi sættir hún sig við að vera allra en huggar sig þó við að þau sjái samt bara það sem hún leyfir þeim að sjá, það sem sam­ræm­ist þeirri ímynd sem hún reynir að skapa sér á opin­berum vett­vangi. Gramari verður hún hins vegar þegar leit­ar­skömmin hún Google stingur upp á öllum mögu­legum óskunda og þyk­ist lesa dýpstu hugs­anir hennar og lang­an­ir, bara vegna þess að einu sinni gúgglaði hún Beyoncé á bik­ini í von um að finna smá app­el­sínu­húð eða pinter­estaði leiðir til að láta íbúð­ina sína minna meira á íbúð Mon­icu í Fri­ends (stundum eiga menn bara erf­iða daga). Algjör óþarfi að muna frík­ing allt.

Ein­hvern veg­inn svona gæti umræddri hús­móður lið­ið, þótt ég hafi auð­vitað enga stað­fest­ingu þess efn­is. Sjálf gúggla ég bara lærðar greinar um mis­skipt­ingu auðs og ástandið í Sýr­landi. En hvernig má skilja hegðun hennar og hugs­un­ar­hátt? Sem and­vara­leysi og hreina upp­gjöf gagn­vart því ofbeldi sem í raun felst í þeirri aðför að einka­lífi hennar sem mark­viss upp­lýs­inga­öflun er? Mann­veran reynir jú að aðlaga sig hverjum þeim aðstæðum sem henni eru úthlut­aðar svo ef til vill eru eðli­leg við­brögð við óeðli­legu ástandi að reyna að láta sem ekk­ert sé, svona flesta daga. Að hunsa hinn óþægi­lega ugg, láta eins og allt sé með felldu.

Sumir láta þó ekki blekkj­ast. Pabbi minn hefur í mörg ár haft sjón­varpið sitt grunað um að njósna um sig. Tímunum saman situr hann í Lazy­boy-stólnum sínum og starir þrjósku­lega á móti, býður óhræddur hinu alsjá­andi auga birg­inn. Hann vinnur störu­keppn­ina á hverju kvöldi og fer sáttur að sofa. Tengda­faðir minn teipar sam­visku­sam­lega fyrir skjá­mynda­vél­ina í tölv­unni sinni áður en hann tekur skák dags­ins. Hug­hreyst­ing­ar­orð okkar afkvæ­manna þess efnis að trú­lega nenni fáir að fylgj­ast grannt með aðgerð­ar­lausum eldri borg­urum heima í stofu láta þeir sem vind um eyru þjóta, sann­færðir um að betra sé að hafa vaðið fyrir neðan sig.

Upp­ljóstr­anir síð­ustu vikna, kenndar við Cambridge Ana­lyt­ica skandal­inn, hafa síðan nojað upp fleiri en feður okk­ar. Grun­ur­inn er stað­fest­ur. Almátt­ugur Mark Zucker­berg, sem sjálfur virð­ist vera að umbreyt­ast í ein­hvers konar lík­amn­aðan algórit­hma ef marka má útlit hans í rétt­ar­sal nýver­ið, hefur líf okkar í hendi sér og stendur sig lítt í að varð­veita það. Allt er skráð í eilífan eter sem engu gleym­ir. Áhrifin eru óum­deil­an­leg, kata­st­rófísk jafn­vel á hnatt­rænum skala þar sem fasískir þjóð­ar­leið­togar fiska nú til sín fylgi á nýjan og ófor­skammaðan hátt, beygja þannig og sveigja hið póli­tíska lands­lag með ófyr­ir­séðum afleið­ing­um.

Hinn stað­festi grunur um stöðugt áhorf hefur síðan óneit­an­lega áhrif á vit­und og hegðun ein­stak­lings­ins. Skammta­fræð­in, eðl­is­fræði­lega lýs­ingin á hegðun smæstu einda sem við þekkj­um, hefur sýnt fram á að eind­irnar hagar sér af ein­hverjum ill­skilj­an­legum ástæðum á ólíkan hátt eftir því hvort með þeim er fylgst eða ekki. Okkar innsti kjarni, efnið sem við öll erum mótuð úr, dansar öðru­vísi ef ein­hver er að horfa. Í til­búnum aðstæðum undir smá­sjá setja bylgjur sig í stell­ingar og fara að hegða sér eins og agn­ir. Og hús­móð­ir­in? Hún reynir að dansa í takti undir hinni dag­legu smá­sjá. Hún sættir sig við að liggja í augum uppi, skapar sér ímynd sem sam­ræm­ist þeim sam­fé­lags­normum sem að henni er haldið og tjáir skoð­anir sem hún telur vera sínar eigin án þess að gera sér fulla grein fyrir því að hún lifir, rétt eins og aðr­ir, við skammt­aða skynjun í algórit­hmískum berg­máls­helli. Hún er kerf­is­bundið skönnuð og greind svo auð­veld­ara sé að stýra henni í heppi­legar átt­ir, svo skynjun hennar flökti nú ekki inn í önnur hólf, eins og raun­veru­leik­ann. Það er líka örsjaldan sem það ger­ist, bara ein­stöku sinnum þegar mal­bikið er grun­sam­lega slétt á Bústað­ar­veg­inum og hund­arnir aðeins of hlakk­andi yfir öllu sam­an.