Enginn fór jafn illa út úr íslenska bankahruninu og íslenskt launafólk. Gengi krónunnar hríðféll, verðbólga fór upp úr öll valdi, fjármagnshöft festu þau inni í þessum algjörlega breytta veruleika, atvinnuleysi fór í tveggja stafa tölu, fyrirtækin sem þau störfuðu urðu mörg hver tæknilega gjaldþrota og þurftu að lækka laun eða fækka starfsfólki og hið opinbera þurfti að draga verulega saman í allri veittri þjónustu. Þetta liggur allt fyrir og er margrætt.
Á sama tíma mokgræddu þeir sem kunna á íslenska krónukerfið. Þeir komu peningum út úr landinu á réttum tíma og nýttu síðar opinberar undanþáguleiðir til að koma aftur „heim“ til að kaupa upp eignir á tombóluverði.
Almenningur tapaði með fleiri hætti en beinum. Lífeyrissjóðirnir, sem við erum skikkuð með lögum til að greiða í hluta af launum okkar í hverjum mánuði, töpuðu líka gríðarlegum peningum. Samkvæmt skýrslu sérstakrar rannsóknarnefndar nam tapið 480 milljörðum króna. Það breytti því þó ekki að sömu sjóðir voru einu gullkisturnar sem hægt var að teygja sig í til að ná í peninga svo hægt yrði að endurreisa íslenskt atvinnulíf eftir hrunið. Og lífeyrissjóðirnir, með vasanna troðfulla af peningum almennings, brugðust við kallinu. Þeir reyndar gátu lítið annað. Fjármagnshöft meinuðu þeim að fjárfesta annars staðar en á Íslandi og þeir eru bundnir af lögum til að ávaxta fé sitt, svo þeir geti tryggt landsmönnum einhverjar tekjur eftir að vinnuævinni lýkur.
Í dag er staðan sú að lífeyrissjóðirnir eiga yfir helming allra skráðra hlutabréfa, annað hvort beint eða óbeint. Þeir eiga líka stóran hluta í óskráða hluta atvinnulífsins, eru uppistaðan í viðskiptum sjóðsstýringar- og verðbréfafyrirtækja og meira að segja umsvifamiklir á fasteignamarkaði. Þá eiga þeir stóran hluta af útgefnum skuldabréfum og eru hægt og rólega að taka yfir húsnæðislánamarkaðinn, þar sem þeir geta boðið miklu betri kjör en viðskiptabankarnir.
Lífeyrissjóðirnir eru allt um lykjandi. Og lífeyrissjóðirnir, þeir eru við. Því má segja að atvinnulífið sé að mestu í almannaeigu, enda keypt fyrir okkar peninga.
Verða farnir að kaupa sjónvörp og þvottavélar
Það verður þar af leiðandi ekki sagt að lífeyrissjóðirnir hafi ekki brugðist við og búið til súrefni fyrir uppbyggingu íslensks atvinnulífs eftir bankahrun, þótt sú staða hafi að mörgu leyti verið þvinguð. Þeir hafa m.a. lagt til mikið af því fé sem þurft hefur til fjárfestingar, t.d. í ferðaþjónustu, til að mæta þeirri aukningu sem þar hefur orðið.
En það var líka ljóst fyrir ansi löngu síðan að umfang þeirra var orðið nánast vandræðalega mikið. Flóki Halldórsson, framkvæmdastjóri stærsta sjóðstýringarfyrirtækisins landsins, Stefnis sem er í eigu Arion banka, sagði á fundi á vegnum Samkeppniseftirlitsins í fyrravor að ef lífeyrissjóðir myndu ekki komast út úr höftum fljótlega yrðu þeir farnir að kaupa „sjónvörp og þvottavélar“ eftir nokkur misseri. Allir aðrir fjárfestingakostir verði uppurnir.
Síðan hefur margt breyst. Opnað hefur verið á undanþágur fyrir sjóðina til að auka erlenda fjárfestingu sína með undanþágum frá höftum, þótt þær fjárfestingar séu enn takmarkaðar. Og nýir fjárfestingakostir hafa opnast. Þ.e. fjárfesting í íslensku bankakerfi.
Mega eiga allt, nema banka
Lífeyrissjóðirnir voru nógu góðir til þess að kaupa upp hlutabréf í öllum tryggingafélögum landsins, til að endurreisa Icelandair og Eimskip, eiga stóra hluti í tveimur af þremur olíufélögum, stærstu smásölufyrirtæki landsins, fjarskiptafyrirtækin og nær öll fasteignafélögin. En það er mikil andstaða gagnvart því að þeir eigi banka. Sú andstaða birtist meðal annars í orðum Bjarna Benediktssonar, þáverandi fjármála- og efnahagsráðherra og núverandi forsætisráðherra, á ofangreindum fundi. Þar sagði hann að það slægi sig mjög illa að lífeyrissjóðir keyptu líka stóran hlut í banka því þá væru þeir farnir að þjónusta önnur fyrirtæki sem þeir eru aðaleigendur að.
Það má vel færa rök fyrir því að það sé óeðlilegt að sami eigandi eigi fjármálakerfið og atvinnufyrirtækin sem eiga í viðskiptum við það, en það hlýtur hins vegar líka að skipta máli að þessi eigandi er almenningur, sem á jú lífeyrissjóðina. Það er því hægt að segja að ekki sé hægt að finna styttri leið að dreifðu eignarhaldi á bönkunum en að láta lífeyrissjóðina kaupa stóran hluta í þeim.
Sitjandi ríkisstjórn hefur sett fram stefnu varðandi eignarhald á bankakerfinu. Í henni felst aðallega að einhver annar eigi að eiga það en ríkið. En hver á sá aðili að vera? Samanlagt eigið fé Arion banka, Íslandsbanka og Landsbankans er 641,2 milljarðar króna. Ef horft er á það viðmiðunarverð sem nefnt hefur verið fyrir hluti í Arion banka, 0,8 krónur á hverja krónu í eigið fé, og tekið tillit til þess að ríkið eigi áfram 34 prósent í Landsbankanum, þarf samt að borga 445 milljarða króna fyrir alla þrjá bankana. Hver, sem hefur áhuga á íslenskum banka, á slíka peninga?
Sjóðir eða útgerð
Borin von virðist vera að erlendir aðilar hafi slíkan áhuga sem byggist á viðskiptalegum forsendum. Íslenski markaðurinn er örmarkaður, íslensku bankarnir eru ekki með góðan undirliggjandi rekstur, aðallega fjármagnaðir með innlánum, kostnaðarhlutfall þeirra er mjög hátt og ofan á allt þyrfti að glíma við íslensku krónuna og hinar dásamlegu sveiflur hennar. Þá erum við ekki byrjuð að ræða skortinn á trúverðugleika sem er afleiðing að því að við rákum hér fjármálakerfi fyrir hrun. Forstjóri Kauphallarinnar hefur lýst því ástandi með eftirfarandi hætti: „Alvarleg lögbrot voru framin. Afleitir viðskiptahættir kostuðu gríðarlega fjármuni og mikla þjáningu. Stórkostleg markaðsmisnotkun átti sér stað.“
Lífeyrissjóðirnir eiga um 3.500 milljarða króna og geta augljóslega tekið þátt í svona kaupum. En fáir sýnilegir einkaaðilar eru á radarnum sem eiga nægilega mikið af eigið fé til að kaupa banka, og vonandi dettur engum aftur í hug að selja slíka til ævintýramanna með enga þekkingu eða reynslu af bankastarfsemi sem taka allt kaupverðið að láni. Það fór ekki vel síðast þegar við reyndum slíkt.
Eini hópurinn sem virðist eiga eigið fé til að taka nokkuð stóra stöðu í banka eru eigendur útgerðarfyrirtækja, sem hafa upplifað fordæmalaust góðæri á eftirhrunsárunum. Sem dæmi má nefna stöðu Fram ehf., eignarhaldsfélagsins sem heldur utan um eignir Guðbjargar Matthíasdóttur og fjölskyldu. Krúnudjásn þeirra er Ísfélag Vestmannaeyja en þau eiga auk þess Íslensk Ameríska, Odda og stóran hlut í Árvakri, útgáfufélagi Morgunblaðsins, svo fátt eitt sé nefnt. Samstæðan átti í árslok 2010 um 26 milljarða króna eignir en skuldaði 13,1 milljarða króna. Eigið fé hennar var 12,8 milljarðar króna á þeim tíma. Í árslok 2015, fimm árum síðar, voru eignir þess metnar á 34,6 milljarða króna en félagið skuldaði 210 milljónir króna. Eigið féð var því 34,4 milljarðar króna. Það tæplega þrefaldaðist á fimm árum.
Hjá útgerðarfólki er því sannarlega geta til að kaupa stóran hlut í bönkum. Svo er bara spurning um áhuga, bæði hjá þeim sjálfum að eignast slíka hluti, og hjá íslensku þjóðinni að útgerðarfyrirtækin auki enn á ægisvald sitt yfir örlögum okkar sem nú þegar teygir sig langt inn í stjórnmál og fjölmiðla landsins.
Eign færð frá almenningi til almennings en áhrifin týnast
Svo er auðvitað til fullt af fjármagnseigendum sem eiga peninga til að kaupa litla hluti í banka. Ríkustu tíu prósent Íslendinga, alls 20.251 fjölskyldur (einstaklingar og samskattaðir), juku enda hreina eign sína um 527,4 milljarða króna á árunum 2010-2015. Alls átti þessi hópur hreina eign upp á 1.880 milljarða króna í lok þess tímabils, samkvæmt tölum Hagstofunnar. Það eru 64 prósent af öllu eigið fé þjóðarinnar. Þar á reyndar eftir að taka tillit til þess að verðbréf eru metin á nafnvirði í tölunum, en markaðsvirði þeirra er mun hærra. Og þessi hópur á flest verðbréf, hlutabréf og skuldabréf, sem eru í einkaeigu. Hagstofan vanmetur því eignir þessa hóps, sem er samandregið ákaflega ríkur.
Í ljósi þess að þessir aðilar munu ekki geta keypt nægilega stóran hlut í bönkunum til að byrja með til að stjórna bönkunum samkvæmt gildandi leikreglum þá virðist vilji til að innleiða ýmsar breytingar sem ýkja völd þeirra. Ein er í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar og felur í sér að gefa hluta í ríkisbönkunum til almennings. Allt að 20 prósent hlutur hefur verið nefndur í því samhengi. Það myndi þýða tilfærslu úr hægri vasa almennings, sem er eigandi ríkisins, yfir í þann vinstri. En samhliða myndi falla niður öll geta almennings til að geta haft áhrif á rekstur og mótun bankakerfisins, enda ómögulegt fyrir nokkur hundruð þúsund manns að koma sér saman um leiðir til þess að nýta sameiginlega eignarhluti sína til þess. Áhrif þessa eignarhlutar myndi því falla niður.
Sterkefnaðar fjölskyldur fá að valsa um eignir almennings
Ef setja á alla bankana á skráðan hlutabréfamarkað er viðbúið að íslenskir lífeyrissjóðir kaupi stóran hluta í þeim, í ljósi þess að fáir aðrir geti það. Í stað þess að fari fram raunveruleg umræða um hvort hægt sé að auka virkni þeirra sem hluthafa með almannahag að leiðarljósi, er hins vegar verið að viðra leiðir til að takmarka möguleg áhrif þeirra.
Bjarni Benediktsson sagði í viðtali við Morgunblaðið um liðna helgi að vegna samþjöppunar á valdi sem geti fylgt fjárfestingum lífeyrissjóðanna í atvinnulífinu finnist honum að taka þurfi til skoðunar hvort þeir eigi að geta farið með atkvæðisrétt sem fylgja stórum eignarhlutum „eða hvort setja beri þak á slíkan atkvæðisrétt.“
Bæði ofangreind skref, að „gefa“ hluti í bönkunum til almennings og síðan að takmarka möguleika lífeyrissjóða til að hafa áhrif á hvernig eignum þeirra er stjórnað, miða að því að ýkja áhrif einkafjárfesta í félögum sem eru að mestu í óbeinni eigu almennings.
Gangsæi, samtök gegn spillingu lýstu skoðun sinni á hugmynd Bjarna í stöðuuppfærslu á Facebook. Þar segir: „Augljós spillingarhætta felst í því að setja þak á atkvæðisrétt lífeyrissjóða. Slíkt fyrirkomulag gefur sterkefnuðum fjölskyldum færi á að valsa um eigur almennings án þess að þurfa að leggja fram áhættufé til rekstrarins í takt við völd sín innan félaganna. Nær væri að auka kröfur um gagnsæi í starfsháttum lífeyrissjóðanna og tryggja að stjórnun þeirra sé alfarið í höndum fulltrúa sjóðfélaga sjálfra. Festa þarf í lög að atvinnurekendur geti ekki tilnefnt fulltrúa sína í stjórnir sjóðanna, enda býður slíkt fyrirkomulag uppá augljósa hagsmunaárekstra.“
Það er í raun fáu við þetta að bæta. Og vonandi átta sem flestir sig á stöðunni.
