Í hverf­inu sem ég bý í er frá­bær veit­inga­stað­ur. Hann heitir Café Sehns­ucht og er stað­settur í fimm mín­útna göngu­færi frá heim­ili mínu. Sehns­ucht býður upp á ljúf­fenga evr­ópska mat­ar­gerð – allt frá enskum morg­un­verð á morgn­anna upp í „steak tart­are“ á kvöldin – allt á við­ráð­an­legu verði.

Frá því að ég flutti til Köln­ar, fyrir um þremur árum, höfum við konan mín verið fasta­gest­ir. Í hverjum mán­uði upp­færir Sehns­ucht mat­seð­il­inn sinn, sem gerir það að verkum að við fáum aldrei leið á hon­um.

Á þeim þremur árum sem við höfum búið í hverf­inu og verið fasta­gestir hef­ur verð á mat­seðli Sehns­ucht svo gott sem staðið í stað. Mögu­lega hefur verð á ein­stökum réttum hækkað smá – en ef svo er þá er sú hækkun talin í krónum en ekki hund­ruðum króna. Þar af leið­andi höfum við ekki tekið eftir því.

Kín­versk verð­hjöðnun

Und­an­farin ár hafa ruglað tals­vert í hag­fræð­ing­um. Rétt eins og í Evr­ópu og Banda­ríkj­unum hefur atvinnu­leysi á á Íslandi verið í algjöru lág­marki, vextir hafa verið lágir og pen­inga­stefna seðla­banka hefur verið laus. Sam­kvæmt stærð­fræði­mód­elum hag­fræð­inga er þessi þula nákvæm­lega sú sem vekur verð­bólgu­draug­inn af værum svefni. Samt sefur hann fast.

Sama hvernig með­al­a­talið er reiknað, þá hefur verð­lag hald­ist nokkuð lágt und­an­farin ár. Til að mynda var meðal verð­bólga ár árunum 2015 – 2018 um það bil helm­ingi lægri en árin fjögur á undan (2011 – 2014), sem samt voru á íslenskan mæli­kvarða mögur ár í líf­i verð­bólgu­draugs­ins. 

Verð­bólgu­draug­ur­inn má finna í gögnum Hag­stofu Íslands

Hvernig má þetta vera? Það eru að sjálf­sögðu hund­rað­þús­und­milljón útskýr­ingar á því. Og ætla ég að útlista þær allar hér. Djók. Ég ætla bara að tala um einn verð­bólgu­drauga­bana: Kína. 

Fyrir ekki svo löngu var mik­ill hluti alls­konar drasls – sjón­vörp, örbylgju­ofnar og lopa­peysur – að miklu leyti fram­leitt á Vest­ur­lönd­um. Þeir sem settu saman draslið voru vel þjálfað hand­verks­fólk sem, með hjálp stétt­ar­fé­laga, fékk mann­sæm­andi laun. Und­an­farna ára­tugi hafa þessi störf fært sig frá Vest­ur­lönd­um, að miklu leyti til Kína. Þar sem þau eru unnin af ekki eins vel þjálf­uðu, og illa laun­uðu, verka­fólki (svo ekki sé minnst á verka­börn­in). Allt gera þau þetta í auknu mæli í sam­starfi við róbóta.

Þessi til­færsla á störfum hefur haft þau áhrif að fram­leiðslu­kostn­aður á alls­konar drasli – eins og sjón­vörp­um, örbylgju­ofnum og lopa­peysum – hefur hríð­fall­ið. Þessi fallandi fram­leiðslu­kostn­aður hefur því, að ein­hverju leyti, verið mótefni gegn þeim breytum sem stærð­fræði­módel hag­fræð­inga segja okkur að hefði átt að vekja verð­bólgu­draug­inn.

Lágir vext­ir, lítið atvinnu­leysi og laus pen­inga­stefna er amfetamín verð­bólgu­draugs­ins; ódýrt kín­verskt vinnu­afl og róbóta vinir þeirra eru Rohypnol.

Háhæla­verð­bólgan

Eins og áður sagði eru hund­rað­þús­und­milljón þættir sem spila hlut­verk og hafa áhrif á mæl­ingu verð­lags (sem lúðar kalla vísi­tölu neyslu­verðs). Til að bæta ofan á það eru svo líka aðrir þætt­ir, sem hafa raun­veru­leg áhrif á verð­lag í okkar dag­lega lífi, en er með eins­dæmum erfitt fyrir hag- og tól­fræð­inga Hag­stof­unnar að taka með í reikn­ing­inn. 

Frá­bært dæmi um þetta eru gæði, sem ein­fald­ast er að skýra með tölv­unni sem þú, kæri les­andi, ert að lesa þessa grein á. Berðu hana saman við tölv­una sem þú hefðir geta keypt þér fyrir sama pen­ing, fyrir tutt­ugu árum. Eins og þú veist vel, þá var gamla tölvan drasl – í öllu falli ekki sam­bæri­leg við ofur­tölv­una sem þú átt í dag. 

(Ef þú ert ung­menni sem féllst fyrir click-beit­inu mínu og ert enn að lesa þetta, vin­sam­leg­ast biddu þá mömmu þína – fal­lega! – um að segja þér hvernig tölvur voru í gamla daga.) 

Þessi mikla fram­þróun á gæðum tölv­unnar þýð­ir að í dag ert þú að fá enn meira fyrir pen­ing­ana þína en áður. Sem má einnig líta á sem verð­lækk­un. Og þetta vita hag- og töl­fræð­ingar Hag­stof­unnar vel. Þetta vita þeir svo vel að þeir gera sitt besta til þess að taka inn í útreikn­inga sína aukin gæði neyslu­vara.

Það er mis­erfitt að taka til­lit til gæða í útreikn­ingi vísi­töl­unn­ar. Fyrir vissar vör­ur, raf­tæki eins og sjón­vörp, örbylgju­ofna og tölv­ur, er það þokka­lega ger­legt. Til eru alls­konar mæli­ein­ingar sem gefa til kynna gæði. Til dæmis stærð skjás­ins, geymslu­minni harða disks­ins, vinnslu­minni, o.s.frv. Vissu­lega er engin leið að gera þetta á full­kom­inn máta, en það er betra en ekk­ert og fyrir vikið er vísi­talan bæði betri og trú­verð­ugri.

Erf­ið­ara er þó að aðlaga vísi­töl­una gangvart fallandi gæð­um. Til að mynda hefur verð á kven­skóm svo gott sem hald­ist óbreytt frá árinu 2002. Því má segja að háhæla­verð­bólga hafi mælst eng­in. Það er þó ekki bara mögu­legt, heldur lík­legt, að hlut­fall lágæða skótaus hafi auk­ist und­an­farin ár. Drasl úr skynd­i-­tísku versl­un­un­um, sem end­ist oft í minna en ár, er mun algeng­ara í dag en það var fyrir tutt­ugu árum. Sem þýður það að þó við greiðum jafn margar krónur fyrir kven­skó í dag og við gerðum fyrir 17 árum, þá end­ast þeir verr og fyrir vikið þurfa not­endur þeirra að kaupa oftar skó. Sem þýðir að fyrir hvert tekið skref í skónum borga not­endur mögu­lega meira og háhæla­verð­bólgan er í raun ekki núll, heldur hærri.

Nú reikna ég með að sér­fræð­ingar Hag­stof­unnar séu með­vit­aðir um slík vanda­mál og eflaust reyna þeir sitt til að taka eins mikið á þeim og þeir geta. Tekið skal fram hér að þetta er ekki gagn­rýni á vinnu þeirra. Þvert á móti. Þessi pist­ill er óður um þá erf­ið­leika sem Hag­stofan stendur fyr­ir, þeir erf­ið­leikar ná sínu hámarki þegar kemur að þjón­ustu. Sem sífellt spilar stærra hlut­verk í lífi okkar allra.

Ef, sem dæmi, bið­tími hjá læknum lengjast, þá þarf fólk að lifa lengur með ein­kennum veik­inda. Eftir allt, þegar við förum til læknis erum við ekki að borga fyrir að taka í spað­ann á mann­eskju í hvítum slopp með hlust­un­ar­pípu, heldur borgum við (reyndar ríkið að mestu, en það er önnur saga), fyrir að hætta að líða illa, eða verða heil­brigð­ari. Því má segja það að í stað­inn fyrir að borga með pen­ingum fyrir að hætta að líða illa, þá borgum við með tíma okk­ar. Með öðrum orð­um, gæði þjón­ust­unnar er minni í dag ef við þurfum að bíða lengur en áður.

Ef það væri til­fellið að bið­tími hefðu lengst – sem það er eflaust ein­hvers staðar í heil­brigð­is­kerf­inu, en að mér sýn­ist ekki almennt – þá ætti það að koma fram í verð­bólgu­mæl­ing­um, sem er auð­vitað ótrú­lega erfitt að fram­kvæma. Og ef þetta er til­fellið í öðrum þjón­ustu grein­um, þá gæti verið að verð­bólgan sé í raun hærri en vísi­talan segir okk­ur. 

Skammta­verð­bólga

Í morgun fór ég á Café Sehns­ucht. Það var allt stapp­að. Sehns­ucht var alltaf vin­sæll, en fyrsta árið mitt hérna man ég ekki eftir honum full­um. Þetta er þróun sem hefur átt sér stað, smátt og smátt síðan ég flutti í hverf­ið. Und­an­farið ár er meira að segja orðið erfitt að fá borð á virkum dög­um. 

Við sett­umst því niður og biðum í þó nokkurn tíma eftir að vera vísað til borðs. Áður fyrr var veit­inga­stað­ur­inn mann­aður af vel þjálf­uðum þjónum á miðjum aldri. Þessa dag­ana eru meira og minna háskóla­nemar sem sinna manni. Háskóla­nem­arnir eru fín­ir, svo sann­ar­lega, en ekki með sömu reynslu og þjálfun eins og fag­fólkið sem áður var. 

Við sátum í dágóðan tíma áður en þjónn­inn kom að taka við pönt­un, sem var allt í lagi, en hefði ekki gerst fyrir þremur árum. Ég pant­aði mér enskan morg­un­verð og konan mín fjöl­korna­brauð með spældu eggi og Quark (ein­hvers­konar þýskt skyr). Mat­ur­inn tók sinn tíma að koma og þegar hann kom var hann ágæt­lega úti­lát­inn, en ekki eins vel úti­lát­inn og hann var fyrir þremur árum. 

Beikoninu hafði verið skipt út fyrir ódýr­ara þýskt ersatz og svepp­irnir voru af ódýr­ari gerð en áður. Rétt­ur­inn sem konan mín pant­aði kom fyrir tveimur árum með tveimur sneiðum af brauði, í dag var bara ein brauð­sneið á diskn­um.

Sjálfur myndi ég gjarnan borga auka­lega fyrir það að upp­á­halds­stað­ur­inn minn, sem enn í dag er frá­bær, héldi sama stand­ard og þegar ég borð­aði þar fyrst. Margir væru því þó mót­falln­ir. Það er mín til­finn­ing að verð­hækk­un­ar­fælni versl­un­ar­fólks hafi und­an­farin ár færst í auk­ana. Því, þegar kostn­aður við rekst­ur­inn hækkar – eða vin­sældir stað­ar­ins aukast – þá bregst versl­un­ar­fólk í auknu mæli með því að hækka ekki verð, heldur draga úr gæðum þjón­ust­unn­ar. 

Að sjálf­sögðu má það vel vera að ég hafi rangt fyrir mér. Mögu­lega er þetta líka bara eins­dæmi og á ekki við víðar í sam­fé­lag­inu okk­ar. En ef ég hef rétt fyrir mér, og ef vanda­málið er útbreidd­ara en við gerum okkur grein fyr­ir, þá er mögu­legt að verð­bólgan sé hærri en opin­berar tölur gefa til kynna.