Þegar fram líða stundir verður forvitnilegt að vita hvort árið 2019 verði í minnum haft sem ár einstakrar sumarblíðu, óvissu í ferðaþjónustu eða e.t.v. ár lífskjarasamningsins? Í þá var lögð mikil vinna og allir aðilar sýndu ábyrgð og hugkvæmni um lausnir. Óvissa er þó um endanlega niðurstöðu og horfa má á stöðuna út frá eins konar þríleik; hinu góða, hinu slæma og hinu ófrýnilega.
Hið góða
Í upphafi árs voru blikur á lofti þegar horft var til krafna verkalýðshreyfingarinnar sem voru í besta falli í litlu samræmi við hinn efnahagslega raunveruleika. Margir spáðu hörðum vinnudeilum og áskorunin var að glopra ekki niður þeim góða árangri sem aðilar vinnumarkaðar höfðu náð á undangengnum árum og áratugum. Fall WOW air hristi rækilega upp í viðræðunum og var án efa stór þáttur í því að skynsamleg lending náðist.
Niðurstaðan er að kaupmáttur launa, þ.e. hversu mikið fólk fær í raun og veru fyrir launin sín, virðist ætla að aukast í fyrsta sinn í niðursveiflu síðan árið 1991, þ.e. á mælikvarða vísitölu kaupmáttar launa fyrir fyrstu tíu mánuði ársins. Ísland státar af einum hæstu launum í heimi og eru þau óvíða jafnari. Atvinnurekendur hafa lagt mikið á sig til þess að geta mætt þessum launahækkunum án þess að hækka vöruverð. Spurningin er þó hvenær þolmörkum er náð. Á heilum áratug hefur launakostnaður á framleidda einingu hér á landi hækkað um 27% á raunvirði – slík þróun er ekki vænleg fyrir þá sem standa í hagnaðardrifnum rekstri.
Enn sem komið er virðast þó forsendur kjarasamninga ætla að halda og þar er lykilatriði að vextir hafa lækkað um 1,5 prósentustig á árinu.
Hið slæma
Engin er rós án þyrna. Þrátt fyrir að tekist hafi að auka kaupmátt á árinu er engu að síður niðursveifla og atvinnuleysi hefur verið að aukast. Á síðustu mánuðum hefur skráð atvinnuleysi farið stigvaxandi; úr 2,5% í nóvember á síðasta ári í 4,1% nú í nóvember. Nú er svo komið að í nóvember voru 7.617 einstaklingar sem vilja og geta unnið en fá ekki störf. Það eru um 3.000 fleiri en á sama tíma í fyrra. Hagræðingaraðgerðir fyrirtækja á undanförnum mánuðum, sem birtast í þeim tölum, hafa ekki farið fram hjá neinum. Óskhyggja trompar ekki efnahagslögmálin, svo ef niðursveiflan dregst á langinn og kemur ekki fram í verðbólgu, og þar með raunlaunalækkun, mun hún á endanum koma fram í auknu atvinnuleysi.
Hið ófrýnilega
Hinn vafasama titil; hið ófrýnilega, hlýtur staða mála á opinbera vinnumarkaðnum að þessu sinni. Þar virðist enn vera nokkuð í land og ljóst að t.a.m. BHM er ekki á því að fallast á krónutöluhækkanir líkt og lífskjarasamningurinn gengur út á. Á sama tíma er það staðreynd að atvinnuleysi meðal háskólafólks hefur aukist jafnt og þétt, en í október síðastliðnum voru samtals 1.983 háskólamenntaðir einstaklingar skráðir án atvinnu miðað við 1.213 á sama tíma í fyrra, skv. tölum Vinnumálastofnunar. Forsenda þess að lífskjarasamningarnir haldi er að þeir nái til alls vinnumarkaðarins. Ábyrgð samtaka opinberra starfsmanna er því mikil. Opinberir starfsmenn njóta meira starfsöryggis en þeir sem starfa á einkamarkaði. Á tímum niðursveiflu er starfsöryggi dýrmætt þeim sem þess njóta. Full ástæða er til að höfða til þeirrar ábyrgðar í þeirri stöðu sem nú er uppi.
Hvort árið 2019 verði ár lífskjarasamningsins eða einhvers annars má eiginlega segja að sé í höndum hins opinbera en ljóst er að fara þarf af varúð með þá jákvæðu en viðkæmu stöðu sem íslenskt samfélag er í.
Höfundur er verkfræðingur og framkvæmdastjóri Viðskiptaráðs Íslands.
