Til er hugtak sem á ensku kallast corporate terrorism. Á íslensku mætti það útleggjast sem hryðjuverkastarfsemi fyrirtækja. Í henni felast meðal annars að fyrirtæki brjóti lög til að hagnast, dreifi misvísandi áróðri og hræðsluáróðri, beiti stjórnmálamenn þrýstingi eða greiði þeim mútur til að fá sínu fram.
Til er annað hugtak sem á ensku kallast corporate warfare, stríðsrekstur fyrirtækis. Í honum felast árásir á einstaklinga, stofnanir eða samkeppnisaðila sem fyrirtækið telur standa í vegi sínum.
Á Íslandi sjáum við eitt stærsta fyrirtæki landsins, í eigu örfárra einstaklinga, sem hefur hagnast um hundruð milljarða króna á nýtingu náttúruauðlinda í eigu þjóðarinnar, ítrekað stunda ofangreint.
Það fyrirtæki heitir Samherji.
Engin efnisleg niðurstaða
Eftir bankahrunið voru sett fjármagnshöft á Íslandi. Samhliða var sérstakt gjaldeyriseftirlit búið til innan Seðlabanka Íslands og því falið að hafa eftirlit með höftunum. Á meðal þeirra fyrirtækja sem voru rannsökuð var Samherji.
Rannsókn Seðlabanka Íslands á Samherja, sem hófst árið 2012, kom til vegna þess að bankinn taldi Samherja hafa brotið gegn gjaldeyrislögum meðal annars með því að skila ekki hingað til lands hagnaði og sköttum sem urðu til alþjóðlega þar sem að yfirstjórn allra erlendra félaga í Samherjasamstæðunni væri hér á Íslandi. Samherji neitaði þessu ætið og sagði erlendu félögin ekki lúta íslenskri yfirstjórn.
Málið var á kært til sérstaks saksóknara en þá hafi komið í ljós að ekki væri lagastoð fyrir því að kæra fyrirtæki í sakamáli fyrir gjaldeyrisbrot. Undirskrift ráðherra hafði vantað á reglugerð um gjaldeyrismál sem gefin var út í desember 2008 sem gerði þetta að verkum. Samherjamálið var á endanum fellt niður á þessum grundvelli. Dómstólar tóku það aldrei til efnislegrar meðferðar eða skáru úr um hvort Samherji hefði gert það sem Seðlabankinn taldi að fyrirtækið hefði gert.
Már vill að öll gögn málsins séu birt
Í bréfi sem Már Guðmundsson, þáverandi seðlabankastjóri, sendi Katrínu Jakobsdóttur forsætisráðherra 29. janúar 2019, vegna málsins sagði meðal annars að „ýmis helstu gögn málsins sem skipta máli varðandi þá spurningu eru ekki opinber, eins og t.d. endursendingarbréf sérstaks saksóknara. Þá gæti það a.m.k. af sumum verið túlkað sem verið væri að halda því fram að Samherji væri sekur hvað sem niðurstöðum dómstóla líður. Það hefur reyndar þegar verið gert af hálfu talsmanna Samherja þegar ég eftir að dómurinn féll tjáði mig í fjölmiðlum til að útskýra muninn á þeirri spurningu hvort Samherji sé sekur og þeirri hvort aðgerðir Seðlabankans hafi verið tilhæfulausar. Fari Samherji hins vegar í skaðabótamál verður ekki undan þessari umræðu vikist og að a.m.k. einhver málsskjöl yrðu lögð fyrir dóminn og yrðu í þeim skilningi opinber. Ég hefði reyndar ekkert á móti því að öll gögn málsins yrðu gerð opinber.“
Í Seðlabankamálinu einbeitti Samherji sér að því að herja á einstaklinga sem störfuðu innan Seðlabankans. Þar er fyrst og síðast um að ræða Ingibjörgu Guðbjartsdóttur, sem var ráðin forstöðumaður gjaldeyriseftirlitsins árið 2009, þá 29 ára gömul, og Má Guðmundsson, fyrrverandi seðlabankastjóra.
Í herferðinni gagnvart þessu nafngreinda fólki hefur meðal annars verið gefin út bók, „Gjaldeyriseftirlitið – vald án eftirlits“ eftir sagnfræðinginn Björn Jón Bragason sem kom út fyrir jólin 2016. Samherji keypti heilt upplag af og gaf starfsmönnum sínum í jólagjöf. Á forsíðu hennar er mynd meðal annars af Ingibjörgu og Má. Sú bók málar þetta fólk upp sem forhert sem svífist einskis til að ná sér niðri á harðduglegum og samviskusömum Samherjamönnum.
Börðust fyrir því sem þau töldu að væri rétt
Í lok nóvember í fyrra steig Svein Harald Øygard, sem var seðlabankastjóri á Íslandi um nokkurra mánaða skeið á árinu 2009, fram og skrifaði stöðuuppfærslu á Facebook um að Samherji hefði reynt að þagga niður í ætluðum andstæðingum fyrirtækisins eftir að Seðlabanki Íslands hóf rannsókn á fyrirtækinu á sínum tíma.
Øygard sagði að spurningar um Kýpur-starfsemi Samherja, sem nú er til skoðunar vegna uppljóstrunar Kveiks og Stundarinnar á meintum mútugreiðslum, peningaþvætti og skattasniðgöngu Samherja-samstæðunnar vegna veiða í Namibíu, hefði fyrst vaknað fyrir áratug síðan. Þegar rannsókn hófst hefði Samherji byrjað „að elta Seðlabankann. Sumir myndu segja að áreita hann“.
Øygard sagði að Samherji hefði meðal annars beðið bankaráð Seðlabanka Íslands um að grípa til aðgerða gegn stjórnendum bankans. Það hafi bankaráðið gert, þar sem Samherji væri tengdur sterkustu pólitísku öflum á Íslandi. Meira að segja núverandi forsætisráðherra Íslands, Katrín Jakobsdóttir, hefði tengst málinu með þeim afleiðingum að nú er fyrrverandi starfsmaður bankans, Ingibjörg Guðbjartsdóttir, til rannsóknar lögreglu vegna ætlaðs upplýsingaleka frá Seðlabanka Íslands til RÚV.
Í færslu seðlabankastjórans fyrrverandi sagði: „Handfylli fólks í Seðlabankanum, þau sem eru á forsíðu bókarinnar, leyfði sér ekki að að lúta stýringu. Þau stóðu upp og börðust fyrir því sem þau töldu að væri rétt.“
Kostaðir sjónvarpsþættir og ógnandi tilburðir
Árið 2017 voru svo birtir þættirnir „Gjaldeyriseftirlitið“ á sjónvarpsstöðinni Hringbraut. Þeir fjölluðu meðal annars um Samherjamálið og í þeim var birt leynileg upptaka af samtali Þorsteins Más Baldvinssonar, forstjóra Samherja, og Más Guðmundssonar sem Már vissi ekki að væri að eiga sér stað. Samherji kostaði þá þáttargerð að mestu leyti.
Fjölmiðlanefnd tók þættina, og ýmislegt annað sem Hringbraut tók sér fyrir hendur, til umfjöllunar og sektaði sjónvarpsstöðina um alls tvær milljónir króna. Í ákvörðun hennar sagði meðal annars: „Umfjöllun í þáttunum Gjaldeyriseftirlitið einkennist að stærstum hluta af einhliða gagnrýni á rannsókn og framkvæmd gjaldeyriseftirlits Seðlabanka Íslands, án þess að sjónarmið fulltrúa bankans komi fram.“
Blint hatur Samherjamanna á starfsmönnum Seðlabankans tók á sig sína tærustu birtingarmynd annars vegar þegar forstjóri fyrirtækisins krafðist þess að stjórnmálamenn myndu láta seðlabankastjóra, og aðra lykilstarfsmenn, víkja og hins vegar þegar sonur hans ógnaði Má Guðmundssyni og hreytti í hann orðum eftir fund í stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd í fyrravor. Bræðin hreinlega ólgaði.
Fókusinn færist á fréttamann
Í lok október 2019 beindi Þorsteinn Már athygli sinni annað en að Seðlabankanum. Hann var búinn að finna nýjan sökudólg í Seðlabankamálinu, fréttamanninn Helga Seljan. Það gerðist fyrst 27. október 2019 í fréttum Stöðvar 2 þar sem Þorsteinn Már bar þungar sakir á RÚV og Helga, nokkrum vikum eftir að nýr seðlabankastjóri hafði greint honum símleiðis frá því að tölvupóstsamskipti hefðu átt sér stað milli Helga og starfsmanns Seðlabankans í aðdraganda húsleitarinnar 2012.
Tveimur dögum áður hafði honum borist skrifleg beiðni um viðtal frá fréttaskýringaþættinum Kveiki þar sem honum var greint frá því í smáatriðum að hann og Samherji væru til umfjöllunar í þætti um meintar mútugreiðslur, peningaþvætti og skattasniðgöngu í tengslum við starfsemi fyrirtækisins í Namibíu.
Í fréttum Stöðvar 2 þetta kvöld sagði Þorsteinn Már: „Helgi Seljan sagði það 20. janúar [2012] austur á fjörðum að hann ætlaði að taka mig. Ég fékk hringingu um það 22. janúar að hann hafi sagst ætla að taka mig fyrir fiskverð. Þannig að Helgi Seljan og RÚV eru gerendur í þessu ásamt Seðlabankanum og má segja þaulskipulögð árás á Samherja og starfsfólk Samherja.“
Þetta er sama ásökun og viðskiptafélagi Þorsteins Más, kynntur sem fyrrverandi starfsmaður Síldarvinnslunnar (í næstum helmings eigu Samherja), setur fram í þætti fyrirtækisins sem birtur var á Youtube-rás þess í dag.
Þetta var í fyrsta sinn sem Þorsteinn Már ásakaði Helga Seljan og RÚV opinberlega um að vera gerendur í málinu.
Ástæðan birtist svo landsmönnum 12. nóvember 2019 þegar ítarleg umfjöllun um meintar mútugreiðslur, peningaþvætti og skattasniðgöngu Samherja í tengslum við starfsemi fyrirtækisins í Namibíu var sýnd. Samhliða voru öll gögn málsins gerð opinber af Wikileaks, þannig að hver sem er getur skoðað frumgögnin.
Áróðursdeild mönnuð
Opinberun Kveiks, Stundarinnar, Al Jazeera og Wikileaks var vönduð, ítarleg og studd margháttuð gögnum, til viðbótar við játningu lykilstjórnanda Samherja í Afríku á þátttöku í lögbrotum á borð við milljarða mútugreiðslur, skattsvik og peningaþvætti.
Verið er að rannsaka hana í að minnsta kosti þremur löndum, þar á meðal hérlendis þar sem nokkrir einstaklingar eru með stöðu grunaðs manns.
Stjórnendur og eigendur Samherja, með botnlausa sjóði sem myndast hafa vegna nýtingar á þjóðarauðlind, hafa rekið harðan áróður gegn nafngreindu fólki og fjölmiðlum vegna þessa máls, alveg eins og í Seðlabankamálinu. Fyrirtækið réð meðal annars til sín reynslumikinn fjölmiðlamann til að hjálpa til við að ráðast gegn fyrrverandi kollegum hans með undirróðursstarfsemi. Fyrirtækið var þá þegar með á fóðrum rannsakanda sem stundar það að taka leynilega upp samtöl við fréttamenn eftir að hafa boðað þá á fundi á fölskum forsendum, til að klippa saman eftir hentugleika í samræmi við æskilega frásögn, sex árum síðar. Þess á milli villir hann á sér heimildir eða áreitir meinta óvini fyrirtækisins, stafrænt og í raunheimum.
Umrætt gagn var reyndar sýnt í upphaflegri umfjöllun RÚV og því sannarlega til. Það staðfesti meðal annars fyrrverandi nefndarmaður í úrskurðarnefnd sjómanna og útvegsmanna, sem segir við Stundina í dag að hann hafi fengið sömu gögn í hendurnar og meira að segja skrifað tímaritsgrein upp úr þeim. Þættirnir eru settir í búning dramatískrar fréttaskýringar, þar sem rætt er við þrjá einstaklinga, sem allir eru starfsmenn Samherja eða viðskiptafélaga eigenda fyrirtækisins, án þess að það sé sérstaklega tilgreint. Enginn ábyrgðarmaður er titlaður fyrir verkinu. Enginn leikstjóri eða framleiðandi. Þó liggur fyrir að einhver af holdi og blóði hefur t.d. keypt efni af safnadeild RÚV til að nota við framleiðsluna, tekið þættina upp og klippt þá saman.
Að öðru leyti er um frekar dapurt efni að ræða. Það trúir því enda varla nokkur með sæmilega meðvitund að hrein rætni og illska drífi margverðlaunaða rannsóknarblaðamenn áfram, frekar en metnaður til að upplýsa almenning og segja satt og rétt frá. Samherji ætti eiginlega að krefja þessa spunameistara sína um endurgreiðslu á útlögðum kostnaði, þar sem illa hannaðar árásir þeirra vinna fyrirtækinu mun meira skaða en gagn. Árásir sem alþjóðlegt stórfyrirtæki í sjávarútvegi með tugmilljarða króna veltu á ári birtir á heimasíðu sinni. Þeirri sömu og notuð er í daglegum viðskiptum þess.
Tilgangurinn er einungis sá að reyna að vega að æru fréttamanns og fjölmiðils sem dirfðust að opinbera Samherja. Og hræða aðra frá því að fjalla um fyrirtækið eða eigendur þess. Undirliggjandi skilaboðin eru: „Þið gætuð verið næst, sleppið þessu bara“.
Fjölmiðlar sem standa í lappirnar og þeir sem gera það ekki
Ekkert af þessu tekst enda auðvelt fyrir viðföngin að svara þunnt smurðum ávirðingum. Það hafa þau þegar gert vel. Margir fjölmiðlamenn á Íslandi eru orðnir vanir svona aðförum, eftir að hafa staðið í þeim eftir bankahrunið þegar ríkir menn á sakamannabekk stóðu í áralöngu stríði um almenningsálitið.
Flestir hrista það af sér þegar tuddinn beitir ofbeldinu. Það er samt sem áður ógnvænlegt hversu langt þessir milljarðamæringar, og málaliðar þeirra, eru tilbúnir að ganga til að hafa æruna og lífsviðurværið af þeim sem þeir telja að ógni sér. Venjulegu fólki sem á ekki tugi milljarða króna til að nota í ógnartilburði.
Mestu vonbrigðin eru þó með fjölmiðla sem gera það ekki. Fréttablaðið, mest lesna dagblað landsins, gerði sig sekt um að taka blindandi þátt í áróðursherferð Samherja í morgun. Á forsíðu þess voru settar fram alvarlegar einhliða ásakanir á hendur kollega, algjörlega á forsendum Samherja. Samskipti blaðamanns Fréttablaðsins við Helga Seljan, sem hann hefur birt á samfélagsmiðlum, sýna að hann reyndi ekki einu sinni að bera efnisatriði umfjöllunarinnar undir hann, þrátt fyrir að hann hafi augljóslega vitað um hvað „þáttur“ Samherja snerist. Á þessu ber ritstjóri blaðsins ábyrgð. Og stjórn útgáfufélagsins ber ábyrgð á honum.
Það að Fréttablaðið geri sig sekt um svona þátttöku í áróðursstríði Samherja er áfall fyrir stétt blaðamanna, og stöðu íslenskrar fjölmiðlunar.
En líklega er þetta óumflýjanleg afleiðing þess þegar stjórnmálamenn velja að skapa hér fjölmiðlaumhverfi sem lætur auðmenn borga taprekstur stærstu fjölmiðla landsins árum saman, með tilheyrandi bjögun á samkeppnisumhverfi, atgervisflótta úr geiranum og brotthvarfi faglegra gilda af þeim ritstjórnum.
Þá verða hinir einfaldlega að standa enn fastar í lappirnar. Og munu gera það.
