Árið 2020 átti að vera ár hinnar mjúku lend­ing­ar. Eftir sam­fellt hag­vaxt­ar­skeið frá 2011 á Íslandi, og röð efna­hags­á­falla á árinu 2019 með gjald­þroti WOW air, kyrr­setn­ingu MAX-­véla Icelandair og loðnu­bresti, var búist við krefj­andi en vel við­ráð­an­legu ári í fyrra. 

Fyr­ir­liggj­andi var að aðlögun yrði í ferða­þjón­ustu eftir mikla skuld­setn­ingu og skýja­borga­smíðar áranna á und­an, þar sem oft var byggt á algjör­lega óraun­hæfum vænt­ingum um áfram­hald­andi fjölgun ferða­manna. Senni­leg­ast var talið að sú aðlögun myndi ekki fara á fullt fyrr en um haustið 2020 þar sem margir ætl­uðu að reyna að bjarga sér fyrir horn um sum­ar­ið. 

Allar tölur voru þrátt fyrir allt þokka­leg­ar. Við end­ur­reikn­ing hafði komið í ljós að smá­vægi­legur hag­vöxtur hafði verið 2019, alls 0,6 pró­sent, og spár Seðla­bank­ans gerðu ráð fyrir að hann yrði 0,8 pró­sent í fyrra. Atvinnu­leysi mæld­ist reyndar hátt, 4,3 pró­sent, og þótti það mikið áhyggju­efni enda ekki verið hærra síðan vorið 2013. Á móti hafði tek­ist að ljúka við kjara­samn­inga á vinnu­mark­aði til lengri tíma sem tryggði fyr­ir­sjá­an­leika. 

Góð staða rík­is­sjóðs og sögu­lega risa­vax­inn gjald­eyr­is­vara­forði fjölg­uðu líka verk­fær­unum í áhalda­kistu efna­hags­mála. Seðla­bank­inn lækk­aði auk þess stýri­vexti úr 4,5 í 2,75 pró­sent sem voru lægstu vextir í Íslands­sög­unni. Og rík­is­stjórnin til­kynnti að rík­is­sjóði yrði beitt til að takast á við krefj­andi stöðu. Til stóð að reka hann í tíu millj­arða króna halla sam­kvæmt sam­þykktum fjár­lögum árs­ins 2020. 

Í lok febr­úar 2020 kom svo COVID-19 til Íslands. Og allt breytt­ist. 

Mjúka lend­ingin sem stefnt var að varð að draum­sýn og ein sú harð­asta í sög­unni blasti þess í stað við.

Hin þungu högg

Ein­hæft atvinnu­líf, þar sem þrjár stoðir (fisk­veið­ar, orku­sala og ferða­þjón­usta) halda að meg­in­uppi­stöðu uppi efna­hags­kerf­inu, og við­kvæmur örgjald­mið­ill sem sveifl­ast mik­ið, ýkja efna­hags­legu áhrif áfalla hér­lend­is. COVID-19 kreppan var ekki und­an­tekn­ing þar á. Ein helsta birt­ing­ar­mynd hennar var algjört hrun í þjón­ustu­við­skipt­u­m. 

Á síð­asta ári heim­sóttu 479 þús­und ferða­menn Ísland. Það er fjórð­ungur þess fjölda sem það hafði gert árið áður og svip­aður fjöldi og heim­sótti landið árið 2010. Við fórum því ára­tug aftur í tím­ann þegar kemur að komu ferða­manna á síð­asta ári. Mun­ur­inn er sá að störfum í þeim geira hafði fjölgað um mörg þús­und, fjár­fest­ing í honum auk­ist um tugi ef ekki hund­ruð millj­arða króna og ferða­þjón­ustan var orðin stærsta stoðin undir íslenska efna­hags­kerf­in­u. 

COVID-19 leiddi til þrenns konar sýni­legs efna­hags­legs skaða fyrir þá sem stunda þjón­ustu­við­skipti.

Í fyrsta lagi lok­að­ist að mestu fyrir komu ferða­manna hingað til lands. 

Í öðru lagi hafa sótt­varna­ráð­staf­anir gert mörgum þjón­ustu­að­ilum ókleift að reka sína starf­semi jafn­vel fyrir inn­an­lands­markað þannig að rekstr­ar­hæfi náist. Þar má nefna veit­inga­staði, bari, aðra sam­komu­staði og svo fram­veg­is. 

Í þriðja lagi hafa allskyns fyr­ir­tæki og ein­yrkjar nán­ast þurft að leggja niður störf vegna sótt­varna­ráð­stafanna, eins og t.d. þeir sem starfa við fram­komu eða list­sköp­un.

Gripið til aðgerða

Rík­is­sjóði hefur verið beitt af miklum krafti gegn þess­ari stöðu. Fjöl­margir aðgerð­ar­pakkar hafa verið kynntir til leiks. 

Sumir hafa virkað vel, eins og hluta­bóta­leið­in, en aðrir síð­ur, eins og stuðn­ings- og brú­ar­lán sem nán­ast engin eft­ir­spurn hefur verið eft­ir. Heild­ar­um­fang pakk­anna hefur verið sagt vera vel á fjórða hund­rað millj­arða króna og er þá ótalin sá aukni kostn­aður sem hlot­ist hefur af beinu atvinnu­leysi, sem hleypur á tugum millj­arða króna. Áherslan hefur verið sér­stak­lega á fyr­ir­tæki í ferða­þjón­ustu og tengdri starf­sem­i. 

Sam­an­lagður halli á rík­is­sjóði í fyrra var fyrir vik­ið, og vegna lægri tekna, lang­leið­ina í 300 millj­arða króna og hann er áætl­aður 320 millj­arðar króna í ár. 

Seðla­banki Íslands hefur líka beitt sér af krafti, lækkað vexti niður í 0,75 pró­sent og afnumið sveiflu­jöfn­un­ar­auka. Það hefur skilað gríð­ar­legri aukn­ingu í hús­næð­is­lánum en nán­ast engu í fyr­ir­tækja­lán­um. Bank­arnir eru ein­fald­lega fullir af pen­ingum og ekki að lána til fyr­ir­tækja.

Íslenska banka­­kerfið lán­aði atvinn­u­­fyr­ir­tækjum lands­ins alls 809 millj­­ónir króna á fyrstu ell­efu mán­uðum árs­ins 2020 í nýjum útlán­um, að frá­­­dregnum upp­­greiðslum og umfram­greiðsl­u­m. 

Til sam­an­­burðar lán­uðu bank­­arnir tæp­­lega 209 millj­­arða króna til atvinn­u­­fyr­ir­tækja árið 2018, eða 258falt það sem þeir lán­uðu á ell­efu mán­uðum í fyrra. 

Þeir sem aðgerð­irnar beindust að

Í nýlegri úttekt VR kom fram að sér­fræð­ingar stétt­ar­fé­lags­ins töldu að um 300 millj­arðar af 340 millj­örðum króna sem lofað hafði verið í allskyns aðgerðir hefðu farið í að styðja við fyr­ir­tæki. Það sem eftir stæði ætti að fara beint til heim­ila, en að það hafi ein­ungis skilað sér að litlu leyti enn sem komið er. Um átta millj­arðar króna hafa nú runnið til þeirra í formi sér­stakra barna­bóta, end­ur­greiðslu á virð­is­auka­skatti og ferða­gjafar en á móti hafa greitt tæp­lega níu millj­arða króna í skatt fyrir að leysa út sér­eign­ar­sparnað sinn. Heim­ili lands­ins hefðu því í raun greitt meira inn í rík­is­sjóð en þau hefðu tekið úr úr honum vegna aðgerða sem ráð­ist var í vegna far­ald­urs­ins.

Þorri þeirra pen­inga sem deilt hefur verið út hafa farið í að styðja við fyr­ir­tæki í ferða­þjón­ustu, eða í tengdum geir­um. Ýmsir hafa gagn­rýnt þá aðferð­ar­fræði og segja hana merki um skamm­sýni. Betra væri að fjár­festa í mennt­un, innvið­um, nýsköpun og betra starfs­um­hverfi fyrir fyr­ir­tæki til fram­tíðar frekar en að leggja allt undir á eina atvinnu­grein, sem skapar mörg störf en er með litla arð­semi í sam­an­burði við aðr­ar. 

Á meðal þeirra sem það hafa gert er Sig­urður Hann­es­son, fram­kvæmda­stjóri Sam­taka iðn­að­ar­ins, sem sagði í við­tali við Kjarn­ann í sept­em­ber að atvinnu­stefnan hér gengi út á að velja sig­ur­veg­ara. Aðgerðir stjórn­valda mið­uðu fyrst og síð­ast að því að bjarga ferða­þjón­ust­unni í stað þess að fjár­festa frekar til fram­tíð­ar. 

Þeir sem tapa

Helstu afleið­ing­arnar af þessu ástandi hafa verið fjölda­at­vinnu­leysi. Í lok nóv­em­ber voru 26.354 án atvinnu að öllu leyti eða hluta og sam­an­lagt atvinnu­leysi mæld­ist 12 pró­sent. Lang­tímat­vinnu­lausum hefur fjölgað um 150 pró­sent. 

Sam­kvæmt skýrslu sér­fræð­inga­hóps ASÍ, BSRB og BHM vann mun kreppan koma verst niður á erlendum rík­is­borg­unum (40 pró­sent atvinnu­lausra), ungu fólki (at­vinnu­lausum á aldr­inum 18-24 ára hefur fjölgað um 123 pró­sent á einu ári) og konum í lág­launa­störf­um. Verst er staðan á Suð­ur­nesjum, þar sem atvinnu­leysi er 23 pró­sent. 

Síðustu mán­uði hafa margir klárað bóta­rétt sinn, og þeim mun fjölga mikið í nán­ustu fram­tíð. Þá fara þeir á félags­lega fram­færslu sveit­ar­fé­laga. Tölu­vert fleiri þurftu til að mynda á fjár­­hags­að­­stoð Reykja­vík­­­ur­­borgar til fram­­færslu að halda á fyrstu tíu mán­uðum árs­ins 2020 en allt árið á und­an. Í júlí einum saman fengu yfir 1.400 manns slíka aðstoð en fjöld­inn hafði ekki verið meiri í þeim mán­uði í fimm ár. Fjórð­ungi fleiri fengu fjár­­hags­að­­stoð í októ­ber en á sama tíma árið 2019. 

Þetta verða tap­arar kór­ónu­veiru­krepp­unn­ar.

Skattur á verst settu, skatt­leysi fyrir hina

Það blasir við að lík­leg­ast er að tekju­lágt fólk eða þeir sem lenda í atvinnu­missi eða öðrum áföllum vegna kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins séu að leysa út sér­eigna­sparn­að­inn sinn, og greiða þessa skatta. Þetta er líka fólkið sem er lík­leg­ast til að eiga ekki eigið hús­næði og búa þannig við óör­yggi leigu­mark­að­ar, sem hefur ekki lækkað í verði sem neinu nemur þrátt fyrir að þús­undir íbúða sem áður hýstu ferða­menn hafi bæst við flóru hans síð­ast­liðið ár.

Á sama tíma býðst þeim sem eiga hús­næði, halda vinnu, geta unnið að heiman, eru að jafn­aði með hærri og hafa séð kjör sín batna veru­lega í far­aldr­in­um, að nota sér­eign­ar­sparnað sinn skatt­frjálst til að greiða inn á hús­næð­is­lán sín. 

Þeir sem eru verst settir og leysa út sér­eign­ar­sparnað til að draga fram lífið og standa undir skuld­bind­ingum þurfa að borga skatt af fyr­ir­framnýt­ingu á sér­eign­ar­sparn­aði. Þeir sem eru mun betur sett­ir, eiga eignir og leysa út sér­eign­ar­sparnað til að fjár­festa í fast­eign þurfa þess ekki. 

Þeir sem sigra

Við skulum bara segja það upp­hátt: stór hópur Íslend­inga mun koma vel út úr þess­ari kreppu, og mun hafa styrkt sig fjár­hags­lega á meðan að á henni stóð. Allir mæli­kvarðar benda til þess. Sparn­aður hefur auk­ist veru­lega vegna minni neyslu­út­gjalda. Launa­hækk­anir hafa skilað þeim sem halda vinnu og geta stundað hana að heiman auknum kaup­mætti. Beinar greiðslu­að­gerðir stjórn­valda (al­mennar barna­bætur og ferða­gjöf) hafa gagn­ast þessum hópi til jafns við þá sem hafa farið illa út úr krepp­unni og end­ur­greiðslur á virð­is­auka­skatti lenda fyrst og síð­ast hjá fólki sem á eigið hús­næði og hefur ráð­ist í end­ur­bætur á því (3,3 millj­arðar af 4,3 millj­örðum króna í virð­is­auka­skatt­send­ur­greiðslur hafa farið til hús­næð­is­eig­enda), hús­næð­is­verð hefur hækkað og lána­kjör eru nú þau bestu í lýð­veld­is­sög­unni, sem þýðir minni fjár­magns­kostnað þeirra sem skuld­setja sig. 

Þá er ótaldir þeir fjár­magns­eig­endur sem eiga hluta­bréf. Úrvals­vísi­tala íslensku Kaup­hall­ar­innar hækk­aði um 22,5 pró­sent í fyrra. Ein­ungis tvö félög á mark­aði lækk­uðu og annað þeirra, Icelandair Group, hefur náð sér í meiri pen­ing en nokkuð annað fyr­ir­tæki – tugi millj­arða króna – í hlutafé og rík­is­að­stoð frá því að far­ald­ur­inn skall á.

Þetta verða sig­ur­veg­arar kór­ónu­veiru­krepp­unn­ar.

Afleið­ing­arnar

Það verður hægt að takast enda­laust á um hvort gripið hafi verið til réttra aðgerða til að takast á við efna­hags­legar afleið­ingar kór­ónú­veirunn­ar. Margt gott hefur verið gert, og margt er afar umdeilt. Hvort við­un­andi árangri verður náð mun tím­inn einn leiða í ljós.

Það liggur þó skýrt fyrir að alvar­leg­ustu efna­hags­legu afleið­ingar kór­ónu­veiru­krepp­unnar verða ekki tapað hlutafé eða minnkað eigið fé hluta fyr­ir­tækja­eig­enda, heldur sú staða sem á þriðja tug þús­und íbúa lands­ins eru í vegna atvinnu­miss­is. Lang­tíma­at­vinnu­leysi leiðir af sér fjár­hags­vanda, eykur líkur á and­legum erf­ið­leikum og félags­legum vanda­mál­u­m. 

Það að sá hluti lands­manna sem hélt vinnu mun að uppi­stöðu fara mun betur fjár­hags­lega út úr krepp­unni mun til við­bótar leiða til auk­ins ójöfn­uð­ar. Aukin ójöfn­uður leiðir til frek­ari jað­ar­setn­ingar hópa. Frek­ari jað­ar­setn­ing leiðir af sér sundr­ungu og sam­fé­lags­lega erf­ið­leika. Og svo fram­veg­is.

Tæki­færi sem fara for­görðum

Spurn­ingin sem stjórn­mála­menn, og við sem sam­fé­lag, stöndum frammi fyrir er hvað við ætlum að gera við allt þetta fólk? Ætlum við að von­ast til að þetta leys­ist allt að sjálfu sér þegar landið tekur að rísa eða er nú tím­inn til að grípa til rót­tækra aðgerða? Eru mögu­lega tæki­færi í áfall­inu til að hugsa hlut­ina upp á nýtt?

Til að mæta þessu mikla atvinnu­leysi, lang­vinni jað­ar­setn­ingu öryrkja, hluta líf­eyr­is­þegar og ann­arra lág­tekju­hópa og þeim áskor­unum sem fylgja sjálf­virkni­væð­ingu fjórðu iðn­bylt­ing­ar­inn­ar, þarf að laga flókin og órétt­lát fram­færslu­kerfi. Það þarf að fjölga eggj­unum í íslensku efna­hags­kröf­unni með stór­auk­inni fjár­fest­ingu í nýsköpun og sprota­starf­semi. Það þarf að ráð­ast hratt í stór inn­viða­verk­efni sem skapa mörg störf og styðja við fram­tíð­ar­upp­bygg­ingu hins nýja efna­hags­hags, t.d. hvað varðar orku­skipti. Það þarf að breyta rík­inu úr valda­fyr­ir­bæri, sem mylur undir fáa útvalda, í þjón­ustu­fyr­ir­bæri, sem bætir sam­fé­lagið fyrir flesta. 

Og það þarf að tryggja því fólki sem vill vera að gera eitt­hvað virkni, í stað þess að borga tugum þús­unda fyrir að vera heima hjá sér af hættu við að fram­færsla þeirra skerð­ist.

Þetta er stærsta við­fangs­efni stjórn­mál­anna í dag, þegar örfáir mán­uðir eru í næstu kosn­ing­ar. 

Nið­ur­stöður þeirra ættu ráð­ast á þeim lausnum sem fram verða settar á ofan­greindri stöðu.