Fyrir nokkrum dögum þá birtist hér gagnrýni mín á óhefðbundnar þjálfunaraðferðir 8-11 ára stúlkna í körfubolta, sem sáust í heimildamyndinni Hækkum rána (sjá hér). Viðbrögðin við greininni hafa verið gríðarleg sem sýnir að ekki voru allir á eitt sáttir við efni myndarinnar, og er viðfangsefnið greinilega viðkvæmt. Sitt sýnist þó hverjum og fólk nálgast viðfangsefnið frá mismunandi sjónarhornum og oft útfrá miklum tilfinningum. Einhverjir sjá þetta í öðru ljósi en ég geri, og horfa þá fyrst og fremst til þeirrar jákvæðu hugmyndar sem myndin gekk útfrá; að valdefla þessar flottu stúlkur í gegnum körfuboltann. Ég hef aftur á móti reynt að koma að ákveðnu sjónarhorni hvað þetta varðar sem ég tel mikilvægt að tekið sé inn í stóru myndina í þessu máli. Ég tel því þörf á að tjá mig frekar um málið og setja umræður um afreksvæðingu barna í víðara samhengi.
Leikur að orðum
Grundvallargagnrýni mín á efni myndarinnar beinist fyrst og fremst að þeirri hugmyndafræði þjálfunar sem beitt var á þessar ungu stúlkur. Í fyrri grein minni um efnið útskýrði ég í lengra máli að um væri að ræða skýrt dæmi um óæskilega afreksvæðingu barnaíþrótta. Þjálfarinn og stuðningsfólk hans hafa í kjölfarið svarað því til að alls ekki sé um afreksvæðingu að ræða, án þess þó að hrekja þær forsendur sérstaklega. Þess í stað segja þau að það sé fyrst og fremst verið að framfylgja svokallaðri „eljustefnu“ en ekki „afreksstefnu“. Þetta er bara leikur að orðum og hugtökum. Við getum kallað hluti hvaða nafni sem okkur sýnist, það breytir þó ekki eðli hlutanna. Stóll er alltaf stóll, þó svo hann sé notaður sem trappa. Afreksvæðing er afreksvæðing, þó hún sé í þessu tilfelli kölluð „eljustefna“.
Afreksstefna barna í íþróttum er víðast hvar á undanhaldi, þar sem rannsóknir, reynsla fólks af slíku starfi, sem og breyttur tíðarandi, hafa dregið úr trú á slíkri nálgun. Sem dæmi þá hætti þýska knattspyrnustórveldið, og stórfyrirtækið, FC Bayern Munich nú síðast með allt starf fyrir yngstu iðkendurna – iðkendur á svipuðum aldri og rætt er um hér. Með þessu segir félagið að það sé að axla félagslega ábyrgð á að varðveita æsku iðkenda. Já, þetta snýst einmitt um félagslega ábyrgð íþróttahreyfingarinnar á æsku landsins.
Að vinna heimavinnuna sína
Aðstandendur verkefnisins hafa haldið því fram að ég hafi ekki unnið heimavinnuna mína þegar ég kom fram með gagnrýni á þjálfunaraðferðir stúlknanna og viti því ekki um hvað ég er að tala.
Því vil ég taka fram að við gerð fyrri greinar minnar um efnið þá hafði ég samband við ýmsa aðila, sem tengdust verkefninu sem um ræðir. Í þeim samtölum komu upp á yfirborðið upplýsingar sem studdu ekki einungis upphaflega greiningu mína á sjálfri myndinni heldur báru þær með sér að staðan væri enn alvarlegri en ég hafði gert mér í hugarlund í fyrstu. Upphafleg grein mín varð því í raun hvassari en ætlunin hafði verið.
Í kjölfar birtingar fyrri greinar minnar um efnið þá hef ég þar að auki fengið ótal símtöl og skilaboð frá ýmsum aðilum eins og foreldrum barna í flokknum, öðrum þjálfurum, foreldrum andstæðinga liðsins, sem og öðrum sem höfðu sögur að segja af því sem þarna fór fram. Þetta var almennt fólk sem þakkaði mér sérstaklega fyrir að rýna á bak við glansmyndina sem sett var fram í myndinni og segja frá hlutunum eins og þeir voru. Foreldrar stúlku sem var í flokknum lýstu til að mynda greiningu minni sem „nákvæmri upplifun“ á því sem þarna fór fram. Önnur skilaboð sem fólk sendi mér voru á svipuðum nótum.
Ég get því ekki annað en að vísa þessari gagnrýni til föðurhúsanna.
Tilraunastarfsemi á börnum?
Umræða síðustu daga hefur varpað ljósi á að einhverjar brotalamir kunni jafnframt að vera í skipulagi íþrótta hér á landi. Íþróttafélögin eru að stórum hluta rekin með styrkjum frá sínum sveitarfélögum og ríki og hafa því ákveðnu samfélagslegu hlutverki að gegna. Í lögum um íþróttir nr. 64/1998 segir til að mynda að samstarf ríkis og sveitarfélaga við hina frjálsu íþróttahreyfingu skuli taka mið af gildi íþróttaiðkunar fyrir uppeldis og forvarnarstarf. Aðferðir við þjálfun barna í íþróttafélögum eru því ekki einkamál hvers þjálfara, frekar en að aðferðir sérhvers kennara í grunnskólum landsins er einkamál hans. Mikið starf er unnið innan félaganna í þeim tilgangi að bæta það starf sem þar fer fram á grundvelli bestu þekkingar hverju sinni á svipaðan hátt og gert er innan grunnskólanna. Ljóst er að starfið er ekki óbrigðult en ég vil þó taka fram að framfarirnar hafa verið miklar á undanförnum árum og árangurinn hefur verið eftir því.
Aðferðin sem beitt var í þessu tilfelli er í besta falli vafasöm og í versta falli stórskaðleg. Og það eru ekki forsendur sem við getum boðið börnum uppá í fyrstu skrefum þeirra í íþróttastarfi. Því er brýnt að íþróttahreyfingin efli eftirlitshlutverk sitt með þjálfun barna í íþróttum, bæði til að tryggja að bæði stelpur og strákar fái rétta og góða þjálfun og til að koma í veg fyrir að vafasömum aðferðum sé beitt við þjálfun þeirra. Það er of mikið í húfi til að horft sé framhjá tilraunastarfsemi einstaka þjálfara á svo viðkvæmum hópum.
Í kjölfar umræðunnar
Umræða síðustu daga sýnir að það er mikilvægt að brýna fyrir þjálfurum og foreldrum að þeir þurfa að vera meðvitaðir um afleiðingar afreksvæðingar og gera sér jafnframt grein fyrir því að það er alltaf áhættusamt að setja börn í tilraunaaðstæður. Einnig sýnir hún að það er mikilvægt að íþróttahreyfingin taki skýra afstöðu gegn afreksvæðingu íþróttastarfs barna til að tryggja það að réttindi allra barna séu tryggð og virt í öllu íþróttastarfi um komandi framtíð.
Spurningar sem umræðan hefur jafnframt komið af stað um hvort að við sem samfélag gerum nægilega miklar kröfur til barna og ungmenna nú til dags eða hvort stelpur fá sömu tækifæri og strákar eru enn knýjandi. Það er því upplagt að nýta þá umræðu sem spunnist hefur í kringum umrædda tilraun þjálfarans sem hvatningu til okkar sem samfélags til að ræða og móta uppbyggilega stefnu og aðferðir til að styrkja og valdefla börnin okkar til framtíðar. En það er samfélagslegt verkefni okkar allra að móta slíka stefnu, og verður hún að byggja á bestu og áreiðanlegustu þekkingu hvers tíma, en ekki á umdeildum aðferðum einstaklinga – sem ganga jafnvel gegn viðurkenndri þekkingu á sviðinu.
Að lokum
Eftir umræðu og atburði undanfarinna daga þá bý ég nú yfir enn frekari upplýsingum um þá hugmyndafræði og þær þjálfunaraðferðir sem stundaðar voru hjá þessum stúlkum en ég gerði í upphafi.
Þessar upplýsingar staðfesta réttmæti upphaflegu gagnrýni minnar á þjálfunaraðferðir stúlknanna. Ég stend því að fullu við fyrri ummæli mín um að allt bendi til þess að skýr og óæskileg afreksstefna hafi verið rekin í þjálfun þessara stúlkna, þó svo að hlutirnir hafi verið kallaðir öðrum nöfnum. Það breytir þó ekki því að stelpurnar í myndinni eru frábærar í körfubolta og ekki er annað hægt en að dáðst að hugrekki þeirra í þeirri baráttu sem þær heyja og í þeirri sögu sem sögð er í myndinni. En, stelpurnar sem heltust úr lestinni á leiðinni eða fengu ekki að vera með eru líka frábærar og það er ekki við þær að sakast að hafa lent í aðstæðum sem voru bæði óeðlilegar og ósanngjarnar, og að þeirra saga hafi ekki verið sögð. Ég vona bara að þær láti ekki deigan síga. Þeirra tími kemur síðar.
Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands.
