Eitt and­laus­asta fjár­laga­frum­varp í manna minnum var lagt fram á mánu­dag. Frum­varpið er svo and­laust að meira að segja leið­ara­höf­undur Morg­un­blaðs­ins, mál­gagns Sjálf­stæð­is­flokks, sjáv­ar­út­vegs og pils­fald­ar­kap­ít­al­isma á Íslandi, sagði það ekki frum­varp stöð­ug­leika heldur stöðn­un­ar, sem gerði heim­ili lands­ins óstöðugri. Eng­inn virð­ist ánægður með frum­varpið nema hluti ráð­herra í rík­is­stjórn­inni.

Skila­boðin frá rík­is­stjórn­inni, sem birt­ust meðal ann­ars í stefnu­ræðu for­sæt­is­ráð­herra og umræðum um hana, eru samt sem áður að hér sé meira og minna allt í blóma. Að Íslend­ingar hafi ekk­ert með það að kvarta. Flestir hafi það mjög gott og að minnsta kosti miklu betra en margir í útlönd­um. Verið sátt með ykkar köku­mylsnu og hættið að pæla í feitu kött­unum sem éta stóru sneið­arn­ar. 

Það verður ein­hver að fá að græða í friði. Jafn­vel þótt verð­bólga og vaxta­hækk­anir séu að éta upp ráð­stöf­un­ar­tekjur heim­il­anna.

Það sem er í frum­varp­inu

Frum­varpið gerir ráð fyrir því að hækka allskyns neyslu­skatta sem venju­legt launa­fólk greiðir í rík­is­sjóð. Má þar nefna áfeng­is-, tóbaks-, bens­ín-, olíu-, kolefn­is-, og kíló­metra­gjald sem öll hækka ríf­lega á næsta ári. 

Þá á að breyta vöru­gjöldum á öku­tækjum og bif­reiða­gjaldi, aðal­lega með því að auka gjald­töku á raf­magns- og tvinn­bíl­um, og sækja þannig hátt í fimm millj­arða króna í vasa neyt­enda. 

Hvernig þessar hækk­anir eigi að vinna gegn verð­bólgu er flestum hulin ráð­gáta. Þær rata enda beint út í verð­lagið og bitna verst á þeim, sem minnst hafa.

Sá ein­staki þáttur sem hefur ráðið mestu um vöxt verð­­bólg­unnar er 48 pró­sent hækkun á hús­næð­is­verði á höf­uð­borg­ar­svæð­inu frá því að kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn skall á snemma árs 2020. Helsta ástæða þess­­arar þró­unar er að eft­ir­­spurn eftir íbúðum hefur verið langt umfram fram­­boð. Þrátt fyrir þessa stöðu er ekk­ert nagl­fast um það að auka fram­boð í frum­varp­inu en til­­lögur þess efnis boð­aðar síð­­­ar. Í loft­inu liggur að þær eigi að verða töfra­inn­legg í snúnar kjara­við­ræð­ur. Þess í stað gerir fjár­laga­frum­varpið ráð fyrir að stofn­fram­lög til upp­­­bygg­ingar í almenna íbúð­ar­kerf­inu, mik­il­væg­asta hlekks­ins í upp­bygg­ingu félags­legs hús­næðis með skap­legu leigu­verði, lækki um tvo millj­­arða króna.

Í kynn­ingu fjár­­laga­frum­varps­ins var hins vegar sér­­stak­­lega vikið að aðgerðum sem sam­­þykktar voru fyrr á þessu ári, og eru þenslu­­vald­andi og hækka að óbreyttu verð­bólgu, þar sem þær auka á eft­ir­­spurn­ina sem Seðla­­bank­inn er að reyna að slá á með vaxta­hækk­unum og tak­mörk­unum á aðgengi að lán­um. Að­gerð­­irnar fela í sér að kaup­endur geta frá næstu ára­­mótum notað svo­­kall­aða til­­­greinda sér­­­eign til að safna fyrir fyrstu íbúð, auk þess að fá helm­ings afslátt af stimp­il­­gjöld­­um. Þá verður þeim sem ekki hafa átt íbúð í fimm ár eða lengur gert kleift að nýta úrræði fyrstu kaup­enda.

Minnka fram­lög til flokka um 36 millj­ónir

Dregið er úr fjár­fest­ingu rík­is­sjóðs annað árið í röð. Þar munar mestu frestun á fok­dýrri við­bygg­ingu við Stjórn­ar­ráð­ið, sem á að spara 850 millj­ónir króna á næsta ári. Þetta var ákveðið af sömu rík­is­stjórn og var að ræða um það í sumar að kaupa hluta af nýjum höf­uð­stöðvum Lands­bank­ans, á dýrasta stað í borg­inni, fyrir sex millj­arða króna svo tvö af nú tólf ráðu­neytum gætu komið sér þar upp þægi­legu heim­ili. Sú fjölgun ráðu­neyta sem ákveðin var í upp­hafi kjör­tíma­bils til að fleiri innan þing­flokka stjórn­ar­flokka geti svalað per­sónu­legum metn­aði sínum mun kosta um 1,8 millj­arða króna af pen­ingum skatt­greið­enda á þessu kjör­tíma­bili, án þess að reiknað sé með fok­dýrum hús­næð­is­kaup­um.

Ráða­menn hafa samt sem áður látið sem að þeir séu þó sjálfir, með sínar milljón króna launa­hækk­anir á sex árum og 27 aðstoð­ar­menn, að ganga fram með góðu for­dæmi þegar kemur að því að herða sultar­ól­ina. Það verði gert með lækkun á fram­lagi til stjórn­mála­flokka úr rík­is­sjóði. Til stendur að lækka það fram­lag um heilar 36 millj­ónir króna á ári, og fer fram­lag­ið, sem skipt­ist á níu flokka, þá niður í 692,2 millj­ónir króna. Til að setja þá tölu í sam­hengi þá kosta þeir fjórir aðstoð­ar­menn ráð­herra sem bætt­ust við með fjölgun ráðu­neyta 86 millj­ónir króna á ári. Árlegur sam­dráttur í fram­lögum til stjórn­mála­flokka er því 42 pró­sent af árlegum kostn­aði við þessa fjóra aðstoð­ar­menn.

Selja banka

Sam­kvæmt fjár­laga­frum­varp­inu er búið að ákveða að selja 42,5 pró­sent hlut rík­is­sjóðs í Íslands­banka á næsta ári og reiknað með að fá um 76 millj­arða króna fyr­ir, sem er umtals­vert undir mark­aðsvirði bank­ans sem stend­ur. Þetta kemur mjög á óvart, enda liggur ekki fyrir nið­ur­staða stjórn­sýslu­út­tektar Rík­is­end­ur­skoð­unar á því þegar 22,5 pró­sent hlutur í bank­anum var seldur með afslætti í lok­uðu útboði til 207 fjár­festa í mars síð­ast­liðn­um. Þá hefur heldur ekk­ert verið gefið upp um nið­ur­stöðu rann­sóknar Fjár­mála­eft­ir­lits Seðla­banka Íslands á ákveðnum þáttum sem tengj­ast söl­unn­i. 

Í yfir­­lýs­ingu sem for­­menn rík­­is­­stjórn­­­ar­­flokk­anna, þau Katrín Jak­obs­dóttir for­­­sæt­is­ráð­herra, Bjarni Bene­dikts­­­son,. fjár­­­­­mála- og efna­hags­ráð­herra, og Sig­­­urður Ingi Jóhanns­­­son inn­­­við­a­ráð­herra, sendu sam­eig­in­­lega frá sér 19. apríl kom fram að ef þörf kæmi fram fyrir frek­­­ari rann­­­sóknir þegar nið­­­ur­­­stöður Rík­­­is­end­­­ur­­­skoð­unar og Seðla­­­bank­ans liggi fyrir myndi rík­­­is­­­stjórnin beita sér fyrir slíku á vett­vangi Alþing­­­is. Í yfir­­lýs­ing­unni sagði líka: „Ekki verður ráð­ist í sölu á frek­­­ari hlutum í Íslands­­­­­banka að sinn­i.“ 

Nú virð­ist hins vegar liggja fyrir að nið­ur­stöður Rík­is­end­ur­skoð­unar og Fjár­mála­eft­ir­lits­ins skipti engu máli. Það verði ekk­ert frekar rann­sakað og málið muni ekki hafa neinar frek­ari afleið­ing­ar. Bjarni er enda þegar búinn að lýsa því yfir að hann hafi ekki áhyggjur af nið­ur­stöðu Rík­is­end­ur­skoð­un­ar.

Bank­inn verður ein­fald­lega seld­ur. Vegna þess að Bjarni vill selja hann. 

Það sem er ekki í frum­varp­inu

Í febr­úar steig Lilja D. Alfreðs­dótt­ir, vara­for­maður Fram­sókn­ar­flokks­ins og menn­ing­ar- og við­skipta­ráð­herra, fram og sagði að hún vildi að láta leggja á svo­kall­aðan hval­rekakatt. „Ef það er ofsa­gróði eða ofur­hagn­aður hjá ein­hverjum aðil­um, þá eigum við að gera það. Ég er líka á þeirri skoðun að þetta ætti að eiga sér stað varð­andi sjá­v­­­ar­út­­­veg­inn. Þar sem við sáum ofur­hagnað í ein­hverjum greinum þá á að skatt­­leggja það.“ Áður hafði hún sagst vilja hækka banka­skatt í ljósi þess að stóru bank­­arnir þrír: Lands­­bank­inn, Arion banki og Íslands­­­banki högn­uð­ust um 81,2 millj­­arða króna á síð­­asta ári og um 111 millj­­arða króna á eins og hálfs árs tíma­bili á tímum þar sem heims­far­aldur geis­aði. Hún sagði að allur þing­flokkur Fram­sókn­ar­flokks­ins stæði á bak­við sig. 

Fyrir tæpum mán­uði fór fram flokks­ráðs­fundur Vinstri grænna. Þar sagði Katrín Jak­obs­dóttir að það væri tími til komin að breyta skatt­lagn­ingu þeirra sem hafi fyrst og fremst fjár­magnstekj­ur  á Íslandi, en fjár­magnstekjur juk­ust meira í fyrra en þær hafa gert á einu ári frá banka­góð­ær­is­ár­inu 2007. Alls juk­ust þær um 65 millj­arða króna í fyrra og af þeim 181 millj­arði króna sem féll til í slíkar tekjur fór 81 pró­­sent til efstu tekju­­tí­und­­ar­inn­­ar. Fyrir vikið hækk­­uðu ráð­­stöf­un­­ar­­tekjur þessa hóps, sem átti fyrir mest, vel umfram tekjur allra ann­­arra tekju­hópa. Á sama tíma jókst skatt­­byrð­i 90 pró­­sent lands­­manna á meðan að skatt­­byrði rík­­­ustu tíu pró­­sent­anna dróst sam­­an. 

Á sama flokks­ráðs­fundi var sam­þykkt ályktun um stuðn­ing við hækkun veiði­gjalda á sjáv­ar­út­veg. „Stór­út­­­gerðin hefur haldið áfram að skila hagn­aði í gegnum heims­far­aldur og inn­­rás Rússa í Úkra­ínu og á að leggja meira til sam­­fé­lags­ins.“

Í kjöl­far­ið, í byrjun sept­em­ber, mætti Bjarkey Olsen Gunn­ars­dótt­ir, for­maður fjár­laga­nefndar og þing­maður Vinstri grænna, í Kast­ljós og sagð­ist telja að hægt yrði að ráð­ast í breyt­ingar á veiði­gjöldum „fljót­lega“. Sama Bjarkey var til við­tals í Spegl­inum á RÚV á mánu­dag og sagð­ist þar hafa talað fyrir því að þrepa­skipta fjár­magnstekju­skatti.

Sam­an­dregið hafa Fram­sókn og Vinstri græn, sem eru 21 af 38 þing­mönnum sem standa á bak­við rík­is­stjórn­ina, því kallað eftir að breiðu bök­in, þeir sem högn­uð­ust óeðli­lega mikið á kór­ónu­veiru­far­aldr­in­um, og stór­eign­ar­fólk sem hefur kom­ist upp með að borga miklu minna til sam­neysl­unnar en aðr­ir, myndu taka á sig auknar byrð­ar. 

Í fjár­laga­frum­varp­inu eru engar breyt­ingar gerðar á veiði­gjald­inu sem lagt er á útgerðir lands­ins. Banka­skatt­ur­inn, sem var lækk­aður fyrir tveimur árum án þess að það hefði nein telj­andi áhrif á vaxta­mun, er áfram sá sami. Ekki stendur til að hækka eða breyta fjár­magnstekju­skatti.

Fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra sagði í Kast­ljósi í vik­unni að þetta væri ein­fald­lega ekki í stjórn­ar­sátt­mál­anum og því ekki á dag­skrá. Málið dautt.

Auknar tekjur fara í greiðslu lána

Bjarna Bene­dikts­syni er tíð­rætt um að kaup­máttur hér hafi auk­ist gríð­ar­lega og að til­gangur fjár­laga­frum­varps­ins sé að vernda þann ávinn­ing, ásamt því að vinna gegn verð­bólgu. Á heima­síðu fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neyt­is­ins er að finna kynn­ingu á völdum stærðum í efna­hags­líf­inu.

Þar segir að staða heim­il­anna hafi „styrkst veru­lega“ frá byrjun árs 2017. Tekju­aukn­ing á mann umfram verð­bólgu hafi verið 60 þús­und krónur á með­al­mann­inn. Nú eru með­al­töl vafasöm, enda liggur fyrir að sumir hópar hafa hækkað tekjur sínar gríð­ar­lega á þessu tíma­bili á meðan að aðrir eru áfram sem áður eft­ir­bát­ar. 

En leikum leik Bjarna. Skoðum Með­al­-Jón og 60 þús­und króna tekju­aukn­ing­una hans. Og gefum okkur að Með­al­-Jón sé með 40 milljón króna óverð­tryggt hús­næð­is­lán á breyti­legum vöxtum sem hann þarf að greiða af. Sam­kvæmt tölum frá Hús­næð­is- og mann­virkja­stofnun hefur greiðslu­byrði slíks láns farið úr 152 þús­und krónum í byrjun árs 2021 í 251.600 krónur í ágúst 2022. Á sama tíma hefur kaup­máttur Með­al­-Jóns nán­ast dreg­ist saman vegna verð­bólgu. Jón þarf því að borga hund­rað þús­und krónum meira af lán­inu sínu nú en hann þurfti í byrjun síð­asta árs án þess að ráð­stöf­un­ar­tekjur hans hafi auk­ist. Hin aukna greiðslu­byrði er búin að éta upp allan við­bót­ar­tekj­urnar sem Jón hafði fengið vegna skatta­lækk­ana og launa­hækk­ana frá byrjun árs 2017. Og gott bet­ur.

Segjum að Með­al­-Jón sé hepp­inn í ástum og vel giftur Með­al­-Gunnu. Þegar þau leggja saman aukna ráð­stöf­un­ar­féð sitt frá 2017 er það um 120 þús­und krónur á mán­uði. Bara hækkun á greiðslu­byrði íbúða­láns­ins étur upp 100 þús­und krónur af þeirri kaup­mátt­ar­aukn­ingu. Og þá á eftir að borga fyrir allt hitt sem hefur hækk­að. Svo ekki sé talað um þann aukna kostnað sem fellur til vegna þess að Ísland rekur ekki nor­rænt vel­ferð­ar­kerfi á borði, heldur bara í orði, t.d. tann­rétt­ingar barna eða sál­fræði­kostnað þeirra. Eða greiðsla fyrir tóm­stundir og/eða íþróttir á haustönn, þegar frí­stund­ar­styrk­ur­inn er upp­ur­inn. 

Svo fátt eitt sé nefn­t. 

Ein­stak­lings­hyggju­stjórn­mál

Upp­legg rík­is­stjórn­ar­inn­ar, sem birt­ist í fjár­laga­frum­varp­inu, er áfram sem áður það sama og það hefur verið frá því að hún sett­ist að völdum síðla árs 2017. 

Skattar hafa verið lækk­aðir og íviln­anir aukn­ar, með mestum ávinn­ingi fyrir breiðu bök­in. Eft­ir­lit hefur verið veikt með sam­ein­ingu eða nið­ur­lagn­ingu mik­il­vægra eft­ir­lits­stofn­ana. Félags­legur hús­næð­is­stuðn­ingur hefur að mestu verið leystur upp og í stað­inn er komið skatt­frjáls notkun á sér­eign­ar­sparn­aði sem gagn­ast efna­meiri hópum sam­fé­lags­ins langt um meira en þeim efna­minn­i. 

­Kerfin sem festa fáveldið í sjáv­ar­út­vegi og á fákeppn­is­mörk­uðum í sessi eru varin með kjafti og klóm og passað upp á að þau greiði ekki meiri í sam­neysl­una. 

Sam­hliða eru vel­ferð­ar­kerfin veikt kerf­is­bundið með það að mark­miði að veikja til­trú almenn­ings á því að þau geti sinnt hlut­verki sínu. Tak­ist það mun leið einka­að­ila inn í vel­ferð­ar­kerfin verða greið. Það þarf ekki aðra sönnun fyrir þessu en for­síðu Frétta­blaðs­ins á þriðju­dag, dag­inn eftir birt­ingu fjár­laga­frum­varps­ins, þar sem fyr­ir­sögnin var: „Fjár­mála­ráð­herra segir einka­rekstur bæta heil­brigð­is­þjón­ust­una til muna“.

Kristrún Frosta­dótt­ir, verð­andi for­maður Sam­fylk­ing­ar­inn­ar, hitti naglann ágæt­lega á höf­uðið í við­tali við Kjarn­ann um síð­ustu helgi þegar hún sagði: „Þau skila­­boð sem rík­­is­­stjórnin er að senda til fólks á Íslandi um að það verði ráð­ist í almennar skatta­­lækk­­­anir til að auka ráð­­stöf­un­­ar­­tekjur þeirra, en á sama tíma muni grunn­­þjón­ustan versna, eru ekki góð skila­­boð. Við verðum að losna úr þessu hug­­ar­fari að þetta sé bar­átta hvers fyrir sig. Það er verið að ala á Thatcher-is­ma, um að það sé ekk­ert til sem heitir sam­­fé­lag, heldur bara ein­stak­l­ingar og fjöl­­skyld­­ur. Um að ríkið gefi fólki meiri tekjur og það finni svo út úr sínum mál­um, en á sama tíma sé til dæmis heil­brigð­is­­kerfið og önnur vel­­ferð­­ar­­kerfi van­fjár­­­mögn­uð. Við vitum alveg hvaða hópar líða fyrir þá van­fjár­­­mögn­un.“

Fjár­laga­frum­varpið er stað­fest­ing á því að þessi stefna sem Kristrún lýs­ir, stefna ein­stak­lings­hyggju, er sú sem verið er að reka á Íslandi í dag.