Um síð­ustu ára­mót var ástæða til þess, á þessum vett­vangi, að rifja upp hug­tök á borð við almanna­gæði og almannaslæmsku. Skiln­ing­ur, eða skiln­ings­leysi, á þessum hug­tökum hefur ráðið miklu um við­brögð sótt­varn­ar­yf­ir­valda við Covid-far­aldr­in­um. Afleið­ingar mis­skiln­ings eða vís­vit­andi dreif­ingu fals­frétta (t.d. for­seti sem mælti með inn­töku sótt­hreinsilagar til að drepa veiruna!) koma fram í ógn­væn­legum dán­ar­töl­um, þanng hafa a.m.k. 800.000-900.000 manns lát­ist vegna Covid í Banda­ríkum Norður Amer­íku. Það jafn­gildir 800-900 Covid-dauðs­föllum á Íslandi, eða 25 falt fleiri en raunin er. Yfir­völd pen­inga­mála og rík­is­fjár­mála um allan heim hafa leitað í smiðju Key­nes lávarð­ar, lækkað vexti og opnað fyrir flóð­gáttir fjár­stuðn­ings úr rík­is­sjóði. Margt hefur gengið vel, annað verr, enda vart við öðru að búast þegar djarft er teflt.

Bólu­setn­ingar og und­an­brögð veirunnar

Þann 29. des­em­ber 2020 var fyrsti íslend­ing­ur­inn bólu­settur gegn Covid-19. Margir, und­ir­rit­aður þar á með­al, töldu bólu­setn­ingu vera byrj­un­ina á end­inum hvað þessa far­sótt áhrær­ir. Ein for­senda bjart­sýn­innar af minni hálfu var að dreif­ing bólu­efnis yrði jöfn og góð um alla heims­byggð­ina. Sú varð ekki raun­in. Þvert á for­tölur Alþjóða­heil­brigð­is­mála­stofn­un­ar­inn­ar, WHO, nýttu stóru löndin afl sitt til að stýra dreif­ingu bólu­efn­is­ins sér í hag. Stjórn­mála­menn tóku þar fremur mið af eigin skamm­tíma vin­sældum en loka­mark­mið­inu, að losna undan oki veirunn­ar. Fremstu lýð­skrumarar hér heima spurðu hvers vegna Íslend­ingar hefðu ekki gert eins og Bretar og samið um kaup á bólu­efni Pfizer utan við sam­starf við Evr­ópu­sam­band­ið. Gleymd­ist í öllum hama­gang­inum að Bretar nýttu sér að hafa fjár­magn­að, að hluta til, grunn­rann­sókn­irnar og nýj­ung­arnar sem liggja að baki Astra-Zeneca bólu­efn­inu. Enn­fremur nýttu þeir sér, ótæpi­lega, að bólu­efna­fram­leiðsla fer fram innan landamæra Stóra Bret­lands og komu á óform­legu útflutn­ings­banni. Ísland gat að sjálf­sögðu ekki beitt slíkum þving­unar­úr­ræðum og hefðu hæg­lega getað orðið út undan í dreif­ing­ar­á­ætl­unum fram­leið­end­anna, rétt eins og ríki Afr­íku. Í byrjun árs var staðan sú að mann­kynið hafði tæki til að takast á við veiruna. Veiru­fræð­ingar bentu á að það er eðli veira að stökk­breyta sér. Flestar slíkar stökk­breyt­ingar eru óheppi­legar fyrir „teg­und­ina“, veiruna. En ein og ein þess­ara stökk­breyt­inga gerir hana skæð­ari. Bar­átta stökk­breyttu afbrigð­anna inn­byrðis fylgir lög­máli Darwins um sigur hins hæf­asta, þær skæðustu, mest smit­andi, „sigr­a“. Fjöldi stökk­breyt­inga stendur í réttu hlut­falli við útbreiðslu veirunn­ar. Mikil útbreiðsla, margar stökk­breyt­ing­ar. Margar stökk­breyt­ingar auka lík­indi á skæðum og erf­iðum afbrigð­um. Af þessu leiðir að „við erum ekki örugg fyrr en allir eru öruggir“. Eitt er að vita, annað að breyta. Yfir 70% mann­fjöld­ans í hátekju­löndum (USA; UK, o.s.frv.) er bólu­sett­ur, en innan við 5% í lág­tekju­löndum (Haiti, Chad, Afganistan, sjá einnig heims­yf­ir­lit á mynd 1). Það er því ekki með öllu óvænt að ný skæð afbrigði veirunnar birt­ist í Bras­ilíu eða Suður Afr­íku þar sem hægt gekk að bólu­setja í upp­hafi far­ald­urs og þar sem illa hefur gengið að ná til hluta mann­fjöld­ans.

Efna­hags­legar afleið­ingar og við­brögð

Skuggi efna­hag­skrepp­unnar frá 2008 hvíldi yfir og allt um kring í byrjun árs 2020 þegar ljóst var að Covid-19 (sem hét eitt­hvað allt annað þá) væri ekki enn ein Asíu-flens­an. Fólk, fyr­ir­tæki og stjórn­völd sáu fyrir sér hrun efna­hags­starf­sem­innar. Í apríl 2020 gerðu spá­að­ilar á Íslandi ráð fyrir að lands­fram­leiðsla drægist saman um allt að 13% á árinu 2020 og að íbúða­fjár­fest­ing drægist saman um allt að 25%. Raunin varð sú að sam­dráttur lands­fram­leiðslu varð 6,6% og íbúða­fjár­fest­ing breytt­ist lítt sem ekk­ert sam­an­borið við 2019. Það má þakka hinum ýmsu aðgerðum stjórn­valda auk þess sem áhrif veirunnar á efna­hags­lífið voru mjög frá­brugðin áhrifum banka­hruns­ins. Í banka­hrun­inu hrundi bygg­ing­ar­geir­inn og íbúða­bygg­ingar stopp­uðu alveg. Þessi stað­reynd, auk hræðslu við frá­tafir bygg­ing­ar­verka­manna frá verkum vegna Covid-veik­inda og sótt­kvíar kann að hafa dregið úr vilja bygg­ing­ar­að­ila til að leggja grunn að nýjum verkum sem gætu komið í sölu 2022 og 2023. Ferða- og veit­inga­grein­arnar hlutu sömu örlög í Covid og bygg­inga­geir­inn í banka­hrun­inu. En mik­il­vægur munur er á áhrifum banka­hruns­ins ann­ars vegar og Covid hins veg­ar. Í banka­hrun­inu fundu nánast allir hlutar einka­geirans fyrir sam­drætti. Í Covid náði sam­drátt­ur­inn til fárra geira. Gylfi Zoega tal­aði um 90%-10% í þessu sam­bandi. Að 90% hag­kerf­is­ins hafi verið í lagi, en 10% í vanda. Við­brögð stjórn­valda hafa verið af ýmsum toga. Almennum tækjum á borð við vaxta­tæki seðla­banka (eða upp­kaup skulda­bréfa þar sem vextir voru þegar í námunda við núllið) var beitt í ríku mæli. Sömu­leiðis hafa stjórn­völd aukið rík­is­út­gjöld og dregið úr tekju­öfl­un. Land­fræði­leg dreif­ing þess­ara við­bragða hefur sama yfir­bragð og land­fræði­leg dreif­ing bólu­setn­ing­ar­þekju, þó með vissum und­an­tekn­ing­um, sjá mynd 2.

Afr­íku­ríkin hafa ekki haft mikla burði til að bregð­ast við með fjár­málapóli­tískum aðgerð­um. Reyndar er mældur sam­dráttur lands­fram­leiðslu í ríkj­unum sunnan Sahara aðeins 2% á árinu 2020. Það kann að helg­ast af umfangi óskráðrar starf­semi á borð við umönn­un­ar­störf, heim­il­is­störf og fleira. Þar kann sam­drátt­ur­inn að hafa verið meiri en í hinum skráða hluta. Kína lagði meiri áherslu á að halda veirunni í skefjum en að halda uppi atvinnu og tekj­um. Einnig má sjá nokkurn mun eftir sam­setn­ingu atvinnu­lífs. Sví­þjóð og Finn­land eru aug­ljós­lega minna háð ferða­manna­iðn­aði en Ísland, Nor­eg­ur, Spánn, Frakk­land, Ítalía og Grikk­land. Heims­hag­kerfið er talið hafa minnkað um ríf­lega 3% árið 2020. Áður en omíkron afbrigði Covid-19 skaut upp koll­inum var ætlað að hag­kerfi heims­ins myndi ná fyrri styrk og ríf­lega það árið 2021, vaxa um heil 6% og um tæp 5% 2022.

Hvað höfum við lært um heil­brigð­is­inn­viði?

Eins og nefnt var í inn­gangi skipta heil­brigð­is­inn­viðir miklu máli varð­andi þau fjöl­mörgu úrlausn­ar­efna sem Covid býður upp á. Traust til heil­brigð­is­yf­ir­valda er einn þeirra inn­viða sem jafnan er ekki gef­inn gaumur en sem sýnir sig nú að vera lyk­il­at­riði. Hér á landi má ætla, útfrá tölum frá Félags­vís­inda­stofnun að 0,4-4% almenn­ings vilji ekki hlýta ráðum sótt­varn­ar­yf­ir­valda. Á öðrum bæjum má finna dæmi um að þessi tala sé nær 20%. Alþjóða heil­brigð­is­mála­stofn­unin hefur af þessu áhyggjur og leggst t.d. gegn skyldu­bólu­setn­ingum með þeim rökum að þær kunni að grafa undan trausti til heil­brigð­is­yf­ir­vald og efla and­stæð­inga bólu­setn­inga og auka til­trú á fals­frétt­um. Van­traust í formi and­stöðu við bólu­setn­ingu getur kostað krónur og aura. Minni þátt­taka í bólu­setn­ingu kallar fram harð­ari tak­mark­anir sem koma niður á efna­hags­starf­sem­inni.

Það er fróð­legt að bera myndir 2 og 3 sam­an. Þrátt fyrir mik­ila útgjalda­aukn­ingu í ríkjum Mið og Suður Evr­ópu, Banda­ríkja Norður Amer­íku og Stóra Bret­lands er fjöldi umframdauðs­falla um 260 á hver 100.000 íbúa í USA, 200 í UK, Dan­mörk 25, Ísland 6 og Sví­þjóð um 90.

Ástæða þess að Banda­ríkin og Bret­land standa illa sam­an­borið við önnur sam­bæri­legar þjóðir felst ekki í aðgengi að bólu­efn­um, þekk­ingu á hegðun smit­sjúk­dóma eða öðrum tækni­legum atrið­um. Mis­tök eða rangar ákvarð­anir stjórn­valda skipta miklu eins og þegar hefur verið rak­ið. Á „heima­vett­vangi“ getum við metið áhrif stjórn­un­ar­mistaka með því að bera saman Ísland, Dan­mörku og Sví­þjóð. Svíar gerðu lítið til að draga úr útbreiðslu far­sótt­ar­innar í upp­hafi, misstu hana inn á dval­ar- og elli­heim­ili og upp­skáru umframdauðs­föll fjór­falt til tutt­ugu­falt umfram það sem nágranna­löndin urðu fyr­ir.

For­ysta sótt­varn­ar­yf­ir­valda og almennra stjórn­valda, gæði heil­brigð­is­inn­viða og stöð­ug­leiki í sótt­varna­stjórn­sýslu eru allt þættir skipta sköpum hvernig til tekst við að verja almenn­ing gegn far­sótt­ar­vá­gest­in­um. Sam­spil þess­ara þátta virð­ist ekki síður mik­il­vægt en að gera vel á ein­hverju einu sviði. Reynsla Svía bendir alla vega til þessa.

Hvað höfum við lært um efna­hags­leg við­brögð?

Nei­kvæðir lær­dómar af fjár­málakrepp­unni 2008 lit­uðu við­brögð yfir­valda í upp­hafi. Götótt atvinnu­leys­is­bóta­kerfi voru sum­staðar bætt tíma­bund­ið, skatt­greiðslum lög­að­ila frestað eða þær felldar nið­ur, rekstr­ar­styrkir greiddir til fyr­ir­tækja sem gert var að loka. Seðla­bankar stóðu einnig fyrir víð­tækum aðgerð­um. Í fyrstu höfðu banka­menn­irnir áhyggjur af að lausa­fjár­þurrð kynni að auka á þau vand­ræði sem þegar voru fram kom­in. Því voru fyrstu við­brögðin að auka aðgengi að lausa­fé. En síðar var gripið til vaxta­lækk­ana og svo­kall­aðrar magn­bund­innar íhlut­un­ar. Mark­miðið að gera lánsfé til almenn­ings og fyr­ir­tækja ódýr­ara. Umfang þess­ara aðgerða kom mörgum á óvart. Við ríkj­andi aðstæður virkar pen­ingapóli­tík svipað og gefa botn­langa­sjúk­lingi verkja­lyf þegar skurð­að­gerðar er þörf. Ágæt sem hluti áætl­un­ar, en gagns­laus sem höf­uð­úr­ræði. Hefð­bundna kenni­setn­ingin er sú að lægri vextir hvetji til frek­ari fjár­fest­inga í fasta­fjár­mun­um, allt annað óbreytt. Sam­kvæmt hefð­bund­inni hag­fræði­kenn­ingu kalla fjár­fest­inga­um­svif síðan á frek­ari umsvif í einka­neyslu. En í upp­hafi Covid far­ald­urs­ins var ekki allt annað óbreytt. Fyr­ir­tæki í 10% hag­kerf­inu vissu ekki hver eft­ir­spurn eftir vörum þeirra yrði næstu ár. Hvers vegna þá að fjár­festa? Þetta átti t.d. við um verk­taka í bygg­ing­ar­brans­anum sem mundu vel hrun hús­næð­is­mark­að­ar­ins eftir fjár­málakreppu. Fyr­ir­tæki í 90% hag­kerf­inu voru í betri stöðu, en ekki endi­lega í fjár­fest­inga­hug­leið­ing­um, kannski nýbúin að tæma skrif­stof­ur, biðja fólk að vinna að heiman og biðja við­skipta­vini um að nota netið til að eiga við sig við­skipti. En þeir sem versla með verð­bréf áttu góða daga. Lok­anir vinnu­staða og heima­vinna jók einnig áhuga margra á að stækka við sig hús­næði. Frá sjón­ar­hóli lána­stofn­ana er lán með veði í íbúð­ar­hús­næði mun trygg­ara en lán með veði í verk­smiðju­húsi eða skrif­stofuturni. Afleið­ingin lágra stýri­vaxta og tak­mark­aðs fram­boðs á nýjum íbúðum er umfangs­mikil hækkun hús­næð­is­verðs í öllum hinum vest­ræna heimi og jafn­vel víð­ar. Seðla­bankar hafa ýmist hafið vaxta­hækkana­ferli eða aug­lýst að til standi að hefja slíkt ferli á árinu 2022. Aðrir hafa gripið til aðgerða á borð við hækkun eig­in­fjár­kröfu­hlut­falls við kaup á íbúð­ar­hús­næði eða aðrar sér­tækra aðgerða. Full­yrða má að hér á landi hefði farið betur hefði verið gengið aðeins hægar um vaxta­lækk­ana­dyrnar og hlið­ar­ráð­staf­anir kynntar fyrr til skjal­anna.

Það var ekki bara áhrif Covid á sam­setn­ingu hús­næð­is­eft­ir­spurnar (stærri íbúðir fjær mið­borg­um) sem kom flatt upp á efna­hags­sér­fræð­inga. Eft­ir­spurn eftir þjón­ustu á borð við veit­inga­húsa­mál­tíðir eða heilsu­rækt­ar­heim­sóknir datt niður eða var jafn­vel bönnuð tíma­bund­ið. Margir þurftu að koma sér upp heima­skrif­stofu. Almenn­ingur sótt­ist þess vegna eftir heima­heilsu­rækt­artólum og betri tækjum í eld­hús­ið, betri tölv­um, nýjum heyrn­ar­tól­um, þægi­legri skrif­borðs­stól: Minni þjón­ustu, meira af dóti. Þjón­usta er fram­leidd og veitt í nágrenni þjón­ustu­þeg­ans. En dót er fram­leitt í Kína og nágrenni. Lyft­inga­lóð og hlaupa­bretti þarf að flytja með gám­um. Þessi skyndi­lega breyt­ing á sam­setn­ingu einka­neysl­unnar hafði alvar­legar afleið­ingar á flutn­inga­kerfi heims­ins. Tómir gámar söfn­uð­ust upp í Amer­íku og Evr­ópu en gáma­skortur umtals­verður í Asíu og vakta­kerfi eyr­ar­kalla í Los Ang­eles og San Fransico var end­ur­skoðað, og hjálp­aði lít­ið.

Í upp­hafi far­ald­urs töldu bíla­fram­leið­endur botn­inn dott­inn úr sínum mark­aði. Töldu að aukin heima­vinna og minni ferða­lög almennt myndu draga úr bíla­kaup­um. Þeir end­ur­skoð­uðu fram­leiðslu­á­ætl­anir og afpönt­uðu dýra íhluti á borð við tölvukubba. Tölvukubbafram­leið­endur snéru sér að því að fram­leiða íhluti í leikja­tölvur og borð­tölv­ur. Þegar kom í ljós að bíla­fram­leið­end­urnir mis­reikn­uðu mark­að­inn sinn lentu þeir aft­ar­lega í pant­ana­röð­inni. Ekki bætti elds­voði í stórri tölvukubba­verk­smiðju í Japan úr skák. Á heims­mark­aði fyrir olíu hafa svipuð vanda­mál skotið upp koll­in­um. Sam­tök olíu­fram­leiðslu­ríkja, OPEC+, komu sér saman um fram­leiðslu­sam­drátt við upp­haf far­ald­urs­ins, en hafa verið treg til að breyta af þeirri áætl­un. Fyrir bragðið hefur olíu­verð á spot mark­aði sveifl­ast frá því að vera nei­kvætt í nokkra klukku­tíma í apríl 2020 í það að vera nálægt 80 USD tunnan um þessar mund­ir.

Lær­dóm­ur­inn af hag­rænu við­brögð­unum er marg­þættur og togar í mis­mun­andi átt­ir. Sumt gekk vel: auknar atvinnu­leys­is­bætur og rekstr­ar­styrkir til fyr­ir­tækja sem skipað var að loka hafa vafa­lítið komið í veg fyrir keðju­verk­andi aukn­ingu atvinnu­leysis og fjölda­gjald­þrot fyr­ir­tækja. Fram­kvæmd þess­ara þátta var fálm­kennd­ari á Íslandi en víða ann­ars stað­ar. Almennt var mark­mið evr­ópskra stjórn­valda að við­halda tengslum laun­þega og atvinnu­rek­enda þrátt fyrir tíma­bundna fjar­veru laun­þeg­ans frá vinnu­stað. En á Íslandi var, auk lok­un­ar­styrkja, boðið upp á upp­sagn­ar­styrki, en þeir síð­ar­nefndu gengu þvert á mark­miðið um við­hald ráðn­ing­ar­sam­bands. Pen­inga­stefnan hefur virkað að ein­hverju marki, en sumar af auka­verk­unum pen­inga­þensl­unnar kunna að skapa vanda­mál í fram­tíð­inni. Þá hefur komið í ljós að for­svars­menn stórra fyr­ir­tækja á borð við bíla­fram­leið­endur og fyr­ir­tækja í flutn­inga­starf­semi hafa átt í vand­ræðum með að skilja áhrif far­ald­urs á eigin rekst­ur.

Breytir Covid sam­fé­lögum og grunn­gerð sam­fé­laga?

Hag­fræð­ingar og hag­sögu­fræð­ingar hafa lagt tals­vert að sér s.l ár að draga lær­dóma af bæði Spænsku veikinni (1918-1919) og Svarta dauða, (1347-1352). Far­sóttir eða far­sótt­ar­kenndir atburðir áttu sinn þátt í falli Róm­ar­veldis og sigri vestur evr­ópu­búa á her­veldum frum­byggja Norður og Suður Amer­íku. Vegna svarta dauð­ans fækk­aði um 25-40% á vinnu­mark­aði í Englandi og raun­laun hækk­uðu um 100%. Svarti dauði skap­aði mik­inn hryll­ing meðan hann gekk yfir. En lang­tíma­á­hrifin voru mis­jöfn og afleið­ing­anna kann jafn­vel að gæta enn í dag í formi mis­ræm­is­ins milli vel­meg­unar norður og vestur Evr­ópu ann­ars vegar og Suður Evr­ópu hins­veg­ar. Vel­megun jókst í Englandi og norð­ur­löndum þar sem hag­kerfin náðu jafn­vægi við hærri raun­laun en fyrir 1350. Sú varð ekki raunin í syðri hluta Evr­ópu. Egypta­land er einnig talið hafa farið illa. Vegna fólks­fækk­unar var ekki lengur hægt að halda flóknu áveitu­kerfi gang­andi sem dró úr fram­leiðslu, raun­launum og lífs­gæð­um. Ásýnd heims­ins í dag hefði kannski orðið önnur hefði svarti dauði ekki gengið yfir af þeim ofsa sem hann gerði um miðja 14. öld­ina. Kannski hefði heim­ur­inn talað saman á ítölsku og spænsku.

Ennþá er allt of snemmt að segja hvort Covid-19 muni breyta valdastrúktúr og tekju­dreif­ingu í heim­in­um, eða heimstungu­mál­um. En við höfum séð hversu ómark­viss og tak­mark­andi dreif­ing bólu­efna um heims­ins byggðu ból er. Það gefur ekki endi­lega von um að í þessu bar­áttu­ferli gegn veirunni tak­ist okkur að „finna bestu leið allra leiða“, svo orð Birt­ings séu end­ur­rituð.

Höf­undur er pró­­fessor í hag­fræði við Háskóla Íslands.