Eftir for­manns­kjörið var Kristrún spurð út í stefnu flokks­ins gagn­vart Evr­ópu­sam­band­inu sagði hún mik­il­vægt að for­gangs­raða og sam­eina jafn­að­ar­fólk utan um kjarna hús­næð­is­mála, heil­brigð­is­mála og inn­viða­upp­bygg­ingu áður en farið er í umræðu um Evr­ópu­sam­band­ið. Það vakti athygli að for­mað­ur­inn skyldi taka Evr­ópu­sam­bands­að­ild til hlið­ar, nú þegar skoð­ana­kann­anir sýna ítrekað að stærsti hluti þjóð­ar­innar vill fulla aðild eða 55% þeirra sem afstöðu tóku í síð­ustu könn­un. 

Í ræðu sinni á lands­fund­inum sagði Kristrún meðal ann­ars að búið væri að taka 50 millj­arða úr vel­ferð­ar­kerf­inu. Ekki er ljóst hvernig sú tala er fengin eða í hvað hún ætti að fara, en þegar spurt var hvernig flokk­ur­inn ætl­aði að breyta þessu í ljósi áherslna á vel­ferð­ar­kerfið sagði Kristrún flokk­inn leggja áhersla á að efna­hags­mála­stefnan standi undir vel­ferð­ar­kerf­inu. Kerfið verði sett í fyrsta sæti. 

Þetta er því miður við­kvæði margra stjórn­mála­manna í gömlu flokk­un­um. Hvort sem litið er á fisk­veiði­kerf­ið, land­bún­að­ar­kerf­ið, heil­brigð­is­kerfið þá er það kerf­ið, kerf­ið, kerfið sem er í fyrsta sæti - ekki fólk­ið. Þetta minnir mig reyndar á að það þegar ég hlýddi á ræður þing­manna úr Sam­fylk­ingu og VG fjöll­uðu þær oftar en ekki um það að meiri pen­inga vant­aði í þetta eða hitt kerf­ið. Það kann að hafa verið rétt, en aldrei ræddu þeir um ákveðin verk­efni sem kost­uðu eitt­hvað ákveð­ið, heldur aðeins eitt: Meiri pen­inga. 

Eftir lands­fund­inn stendur þetta: „Sam­fylk­ingin mun ekki setja aðild að Evr­ópu­sam­band­inu fram sem for­gangs­mál.“ Kannski er Sam­fylk­ingin með þessu að færa sig að Sjálf­stæð­is­flokkn­um, Kristrún vildi ekki úti­loka sam­vinnu við hann. 

Bar­áttan um völdin

Stefnu­breyt­ing­unni var sann­ar­lega fagnað á lands­fundi Sjálf­stæð­is­manna. Þar bar það eitt til tíð­inda að Guð­laugur Þór Þórð­ar­son umhverf­is- og auð­linda­ráð­herra skor­aði for­mann­inn á hólm og vildi sjálfur taka við kefl­inu. Ekki er bein­línis hægt að segja að Guð­laugur hafi viljað leiða flokk­inn, því hann lagði áherslu á að „áherslur Sjálf­stæð­is­flokks­ins eigi að koma frá gras­rót­inn­i.“ 

Slík sjón­ar­mið heyr­ast stund­um, en sýna á hví­líkum villi­götum stjórn­málin eru nú á dög­um. Stjórn­mála­flokkar eiga auð­vitað að fylgja ákveð­inni stefnu – til þess eru þeir. Hlut­verk for­ingj­ans er fyrst og fremst að fylkja fólki á bak við þá stefnu og leiða hana til sig­ur­s. 

Ég þekki þá Guð­laug Þór og Bjarna ágæt­lega og hef unnið náið með báð­um. Guð­laugur er dug­legur og metn­að­ar­full­ur. Ég hef aldrei reynt hann að ódreng­skap við mig. Bjarna fylgd­ist ég með úr nálægð þegar við sátum saman í rík­is­stjórn og það leyndi sér ekki að hann bar höfuð og herðar yfir sam­flokks­menn sína þar og á Alþingi. Við vorum auð­vitað ekki sam­mála um öll mál eins og vel er þekkt, en fundum ágætar lausnir, held ég. Mér fannst reyndar hann hefði getað haldið betri aga á þing­flokkn­um. Það er nauð­syn­legt þegar meiri­hlut­inn er knapp­ur.

Það var athygl­is­vert að fylgj­ast með því í aðdrag­anda for­manns­kosn­ing­anna að sumir spek­ingar af vinstri vængnum töldu að Guð­laugur Þór væri sér­stakur boð­beri víð­sýnni stefnu Sjálf­stæð­is­flokks­ins. Þeir hinir sömu hafa lík­lega ekki vitað að hann var arki­tekt­inn að því að flokk­ur­inn taldi sig ekki lengur eiga heima með Kristi­legum demókrötum í Þýska­landi og hefð­bundnum hægri­flokkum á Norð­ur­löndum heldur gekk í sveit með Lögum og rétt­læti, öfga­hægri­flokknum sem stjórnar Pól­landi og öðrum slíkum flokk­um, einn hægri­flokka á Norð­ur­lönd­um. Ekki er lengur getið um aðild­ina á heima­síðu flokks­ins sem sýnir vissa sóma­til­finn­ing­u. 

Nið­ur­staðan var sú að þvert á spár margra vann Bjarni yfir­burða­sig­ur. Margir þeirra sem ég tal­aði við töldu víst að Guð­laugur hefði ekki farið af stað nema telja sér sigur vís­an. Hugs­an­lega hefur fylgi hans minnkað á fund­in­um. Ljóst er að sam­starf þeirra tveggja verður ekki nán­ara.

Aðrar fréttir bár­ust ekki af fund­in­um. Ekki var sagt frá einni ein­ustu ályktun lands­fundar í fréttum og í fyrstu skoð­ana­könn­unum eftir lands­fund stóð fylgi flokks­ins nokkurn veg­inn í stað. 

Lands­fundur Sjálf­stæð­is­manna breytti því engu. Það er þó meira en hægt er að segja um Sam­fylk­ing­una sem skil­aði minna en engu, því hún dró í land með sín fyrri áherslu­mál.

Nýtt póli­tískt lands­lag?

Fyrir fimm árum spáði ég því að sam­starf núver­andi stjórn­ar­flokka myndi fyrst og fremst verða banda­lag um stöðn­un. Ég reynd­ist sann­spár. Þegar litið er um öxl yrðu flestir í vand­ræðum með að nefna eitt ein­asta fram­fara­mál stjórn­ar­inn­ar. Afrek hennar er að sitja. Reglu­lega koma upp atvik af ýmsu tagi sem valda óróa í sam­fé­lag­inu, en ekki er að sjá að það haggi ró for­manna flokk­anna sem sam­starfið leiða. Límið sem heldur stjórn­inni sam­an, fyrir utan auð­vitað segl­ana sem í ráð­herra­stól­unum eru, er hve lagin þau virð­ast vera, Bjarni og Katrín, að leiða ágrein­ings­mál hjá sér. 

Hvert málið rekur annað þar sem vitað er að ræðu­stóll Alþingis hefði verið upp­tek­inn vikum saman af þeim Katrínu og Svandísi Svav­ars­dótt­ur, sem hefðu kraf­ist afsagnar allra sem að þeim málum hefðu kom­ið, væru þær ekki í rík­is­stjórn­inni sjálf­ar, en þegja nú þunnu hljóð­i. 

Og þó. Hinn við­kunn­an­legi for­sæt­is­ráð­herra hefur náð býsna miklum hæfi­leikum í því að setja upp íhug­ulan svip og segja: „Þetta mál krefst þess auð­vitað að við lærum af því og end­ur­skoðum verk­ferla.“ Þessi setn­ing virkar svo vel, að í gamla daga hefði ráð­herr­ann á end­anum gengið undir nafn­inu Katrín hin lærða.

Þó að erfitt sé, jafn­vel ómögu­legt, að benda á aðra sam­setn­ingu á rík­is­stjórn meðan Alþingi er eins skipað og nú er, verður ekki hjá því kom­ist að benda á hætt­una sem getur fylgt því að sitja of lengi í valda­stöð­um. Vald­hroki (hybris eða hubris á erlendum tung­um) er algengur fylgi­fiskur þess að hafa náð svo langt að telja sig yfir lög og reglur haf­inn. For­ingjar safna um sig jámönnum og þola enga gagn­rýni. Sjálfur hef ég séð þetta ein­kenni á mörgu ágætu fólki sem breytt­ist við það að ná háu emb­ætti. Flestir lag­ast þegar þeir missa hnossið sem hrok­anum olli, en þó ekki all­ir. Hægt er að nefna fjöl­mörg dæmi um slíkt dramb, til dæmis í stöðu­veit­ing­um, þegar þeir hæf­ustu eru aug­ljós­lega snið­gengn­ir, stundum vegna þess að ráð­herrar ótt­ast að hæft fólk geti skyggt á þá sjálfa, en oftar til þess að hygla flokks­gæð­ing­um. Þetta er þó ekk­ert nýtt.

Annað alvar­legra dæmi kom upp rétt fyrir jól þegar for­sæt­is­ráð­herra ákvað að útdeila tug­millj­ónum til ein­stak­lings vegna gam­als afbrota­máls. Ég átta mig vel á því að um málið sjálft eru skiptar skoð­an­ir, en það er einmitt kjarni máls­ins. Til þess að leysa úr ágrein­ings­málum af þessu tagi höfum við dóm­stóla. Allir læra um þrí­skipt­ingu valds í lög­gjaf­ar­vald, fram­kvæmda­vald og dóms­vald. Málið er alvar­legt því dóms­valdið hafa fyrri ráð­herrar ekki sölsað undir sig, þótt eflaust hafi þá oft langað til þess. Eng­inn áhrifa­manna, sem ætti að benda á hið hættu­lega for­dæmi sem með þessu er skap­að, þorir að ræða þetta prinsipp af ótta við hol­skeflu for­dóma. 

Betri kost­ur?

Almennt er stjórn­ar­and­staðan veik og sundruð sem eðli­legt er, því í henni eru fimm flokkar og eng­inn fjöl­menn­ur. Alþingi er veik­ara en ella vegna þess að þar vantar sér­fræð­inga af ýmsu tagi, eins og til dæmis raun­vís­inda­fólk og fólk með reynslu úr atvinnu­líf­inu. Eins og staðan er í dag eru engar líkur á því að nýr meiri­hluti gæti mynd­ast á Alþingi nema að und­an­gengnum kosn­ing­um. Það sem verra er að í þingsölum vantar aðhald sem vigt er í, ekki bara upp­hlaup út af smá­mál­um, upp­hlaup sem áður voru sér­grein VG. 

Meðal ann­ars þess vegna hefur rík­is­stjórnin yfir­burða­stöðu. Ekki að þar sé alltaf skiln­ingur á hag­fræðilög­mál­um. Nefna má aðgerðir rík­is­stjórn­ar­innar til þess að bregð­ast við verð­hækk­un­um. Margar þeirra stuðla einmitt að verð­bólgu. Afar lít­ill skiln­ingur virð­ist líka vera á því á Alþingi hvers vegna Seðla­bank­inn hækkar meg­in­vext­i. 

Hag­fræði­kenn­ingar ganga út á það að með vaxta­hækk­unum er þrengt að kaup­mætti, fólk verður því að draga úr neyslu, eft­ir­spurn minnkar og verð­bólgan í kjöl­far­ið. Því er ger­sam­lega út í hött að krefj­ast þess að ríkið veiti bætur vegna vaxta­hækk­ana, því að með því er ráð­ist að mark­miði þeirra. Hér á landi og reyndar víð­ast um hinn vest­ræna heim eru raun­vextir nú nei­kvæð­ir, það er pen­ingar á banka­bókum sem eru á meg­in­vöxtum Seðla­bank­ans verða stöðugt verð­minni í verð­bólg­unni. Hér á landi bera banka­reikn­ingar flestra litla sem enga vexti sem þýðir að í 10% verð­bólgu fljóta verð­mæti hratt frá þeim sem eiga pen­inga til þeirra sem skulda. 

Hall­inn heldur áfram í góð­ær­inu

Í góðri efna­hags­stjórn er ábyrgur rík­is­rekstur eitt af meg­in­ráðunum til þess að stuðla að stöð­ug­leika. Þegar stofnað var til núver­andi sam­starfs var ljóst að afgjaldið yrði meðal ann­ars það að auka yrði rík­is­út­gjöld. Sjálf­stæð­is­menn létu það yfir sig ganga því stjórnin tók við góðu búi, skuldir höfðu minnkað mikið og afgangur var á rík­is­sjóði. Ef allt gengi áfram sinn vana­gang var ekki víst að stöð­unni yrði teflt í tví­sýnu. En því miður hækk­uðu útgjöldin mun hraðar er tekj­urnar og strax árið 2019 hófst tapið á rík­is­sjóði. Eftir Covid hafa halla­rekst­ursárin komið á færi­bandi. Þrátt fyrir að atvinnu­leysi sé nú lítið og ferða­manna­fjöldi verði svip­aður og fyrir far­sótt er búist við áfram­hald­andi halla næstu tvö ár. Gleymum því ekki að það eru útgjöldin en ekki tekj­urnar sem ákveða hinar raun­veru­legu álögur á almenn­ing. Við­var­andi halli á rík­is­sjóði er skatt­lagn­ing á kom­andi kyn­slóð­ir.

Í því sam­bandi má segja að einu athygl­is­verðu til­lög­urnar sem ég minn­ist frá Alþingi nú í haust komu frá Þor­björgu S. Gunn­laugs­dótt­ur, full­trúa Við­reisnar í fjár­laga­nefnd, sem lagði til að halli rík­is­sjóðs á kom­andi ári yrði minnk­aður um 20 millj­arða króna. Ekki stórt skref, en í rétta átt.

Heims­veldi hins illa?

Illska Pútíns Rúss­lands­for­seta hefur sett heim­inn á hlið­ina. Hann hefur með til­gangs­lausu stríði í Úkra­ínu fórnað lífum og spillt lífs­kjörum alþýðu fólks, bæði hjá sínum þegnum og almenn­ingi víða um heim, á sama tíma og vopna­fram­leið­endur og olíu­salar maka krók­inn. Ungir Rússar og mála­liðar þeirra fá skipun um að meiða, deyða og nauðga. Eyði­leggja sem mest. Eng­inn veit mark­mið­ið, enda er það eitt í dag og annað á morg­un. Einn dag á að brjóta „nas­istana“ á bak aft­ur, annan að sam­eina tvær þjóð­ir, sem í raun eru ein að hans sögn, eða bjarga Úkra­ínu­mönnum úr klóm Vest­ur­veld­anna. Eða bara hefna þess að Úkra­ínu­menn leyfa sér að gef­ast ekki upp.

Heims­byggðin er fórn­ar­lamb vald­hroka Pútíns. Hann sölsar undir sig auð og þolir engum að mót­mæla sér. Þeir sleppa best sem fara í fang­elsi. Aðrir deyja af sjald­gæfum sjúk­dómum eða detta út um glugga í háhýs­um. Rússum er því vor­kunn að þora ekki að mót­mæla. Eng­inn gerir það nema einu sinni.

Ég er ánægður með að íslenskir alþing­is­menn hafa allir sem einn tekið stöðu með úkra­ínsku þjóð­inni. Þór­dís Kol­brún Reyk­fjörð Gylfa­dóttir utan­rík­is­ráð­herra hefur látið rödd Íslands hljóma skýrt gegn rang­læt­inu og yfir­gang­in­um. Á sama tíma er skelfi­legt að sjá fólk á Íslandi, fólk sem er hvorki kjánar né illa inn­rætt að því að vitað sé, bera í bætifláka fyrir ill­menn­ið. Það kemur kannski ekki á óvart að gamlir kommar segi að inn­rásin sé NATO að kenna, því þjóðum Aust­ur-­Evr­ópu hafi verið hleypt inn í banda­lag­ið. Rökum er snúið við að gömlum sið. Sá sem vill verja sig gegn hætt­unni, sem nú blasir við öll­um, er söku­dólg­ur­inn. Svona voru gömlu komm­arnir heila­þvegnir í ára­tugi. En þegar fólk, sem hefur áður stutt frelsi og rétt ein­stak­linga talar svona, verður manni illt. Maður skilur hvernig sög­urnar um umskipt­inga urðu til. 

Kútur lít­ill, mömmu­sveinn

Á hádegi á föstu­degi í júlí leiddi stolt móðir Lizu, litla fjögra ára stelpu, yfir Sig­ur­torg í Vinnytsia, suð­vestur af Kænu­garði, borg sem var fjarri fram­lín­unni og hafði enga hern­að­ar­lega þýð­ingu. Stelpu­krílið ýtti bangs­anum sínum í bleikri kerru á undan sér, ákvað að taka hann með sér í tal­kennslu í Lego-­klúbbn­um. Allt í einu heyrð­ist hljóð sem Liza litla hafði aldrei heyrt áður og á aldrei eftir að heyra aft­ur. Loft­varn­arflautur gullu og sprengja klauf loft­ið. 

Pútín gat mat­ast stoltur við langa borðið sitt þetta kvöld því að skeytið náði bæði Lizu og bangs­an­um. Kannski voru ekki allir liðs­menn hans jafn­hreykn­ir, hafi þeir heyrt af þessu afreki yfir­höf­uð. Þeir gætu tekið undir með her­mann­inum í snilld­ar­ljóði Krist­jáns frá Djúpa­læk um Slysa­skot í Palest­ínu. Ég skipti Breta út fyrir Rússa og setti inn Úkra­ínu fyrir Palest­ínu. Boð­skapur Krist­jáns end­ur­óm­ar.

SLYSA­SKOT Í [ÚKRA­ÍNU]

Lítil stúlka. Lítil stúlka.

Lítil svarteygð, dökk­hærð stúlka

liggur skot­in.

Dimmrautt blóð í hrokknu hári.

Höf­uð­kúpan brot­in.

Ég er [Rússi], dags­ins djarfi

dáti, suður í [Úkra­ín­u],

en er kvöldar klökk­ur, einn,

kútur lít­ill, mömmu­sveinn.

Mín synd var stór. Ó, systir mín.

Svarið get ég, feil­skot var það.

Eins og hnífur hjartað skar það,

hjarta mitt, ó, systir mín,

fyr­ir­gefðu, fyr­ir­gefðu,

ang­inn lit­li, ang­inn minn.

Ég ætl­aði að skjóta hann pabba þinn.