Því hefur verið haldið fram að Ísland hafi fyrst byggst upp af sterk­efn­uðum norskum bænd­um, með vík­inga­blóð í æðum sem hafi séð Ísland sem ein­hverja land­bún­að­ar­para­dís og hafi flutt hingað með allt sitt haf­urtask og aldrei horft til baka. Það held ég að sé að mestu leyti skáld­skapur og ósk­hyggja.

Það er erfitt að segja með vissu nákvæm­lega hvenær Ísland upp­götv­að­ist sem land­svæði á heimskort­inu. Eftir því sem ég kemst næst þá eru elstu heim­ild­ir, sem okkur varða, úr frá­sögnum gríska land­könn­uð­ar­ins Pýþe­asar frá Massal­íu, sem uppi var á 4. öld fyrir Krist. Í ferða­sögu hans er lýs­ing á landi sem mörgum gæti fund­ist eiga vel við Ísland. Hann minn­ist þar á haf­ís, sem var flestum vest­rænum mönnum fram­andi á þessum tíma. Hann minn­ist líka á mið­næt­ur­sól­ina. En hún er nátt­úr­lega ekki neitt eins­dæmi hér.

Upp­runa­leg ferða­saga Pýþe­asar er víst löngu glötuð og ein­ungis varð­veitt í brota­kenndri end­ur­frá­sögn ann­ars manns. Það var Pýþeas sem fyrstur talar um Thule og margir hafa viljað meina að þar væri hann að tala um Ísland og því hefur jafn­vel verið haldið fram af sum­um, jafn­vel fræða­fólki. Það er samt álit flestra fræð­inga að svo sé ekki og Thule eigi frekar við um Noreg eða jafn­vel Orkn­eyj­ar.

Við vitum ósköp lítið um ferðir Pýþe­asar og hvort hann fór yfir höfuð í þær sjálfur eða hvort hann rit­aði þær ein­ungis upp eftir öðrum yfir vín­glasi, sitj­andi í sól­baði í góða veðr­inu á Asor­eyj­um. Það er nátt­úr­lega ómögu­legt að segja. En ferða­saga hans er að minnsta kosti talin fyrsta skráða til­raunin til að kort­leggja Norð­ur­-Atl­ants­hafið og upp­lýs­ingar um mis­mun­andi aðstæður þar.

Brendan frá Klon­fert og flakk írskra munka

Næstur til að koma hugs­an­lega til Íslands sýn­ist mér vera írski munk­ur­inn og land­könn­uð­ur­inn Brendan frá Klon­fert sem uppi var á fimmtu öld eftir Krist. Elstu varð­veittu heim­ild­irnar eru samt miklu yngri, skrif­aðar mörg­hund­ruð árum síð­ar. Brendan þessi gæti því allt eins verið til­búin skáld­sagna­per­sóna. Hann ku hafa flækst víða um Atl­ants­haf­ið, ásamt fleiri munkum, á léttum skinn­bát­um.

Mjög lík­legt er talið að hann hafi komið til Fær­eyja. Af lýs­ingum hans má ætla að hann hafi líka komið til Íslands því hann minn­ist á eld­virkni. Það eru engin eld­fjöll í Fær­eyj­um. Margir vilja líka meina að Brendan hafi fyrstur manna siglt yfir Atlands­hafið og alla leið til Amer­íku og er því víða haldið fram á Írlandi með svip­uðum hætti og sann­fær­ingu við gerum með Leif okkar Eiríks­son.

Ferða­sögur Brend­ans eru varð­veittar í yfir 100 mis­mun­andi hand­ritum og á ólíkum tungu­mál­um. Lýs­ingar hans eru upp­fullar af ýkj­um, mynd­lík­ingum og trú­ar­legum til­vís­unum sem erfitt getur verið að henda reiður á.

Það eru litlar og frekar óljósar og vafa­samar heim­ildir um að írskir ein­setumunkar hafi komið hér að sum­ar­lagi og dvalist hér til að sækja sér ein­veru og yfir­bót. Þetta er hug­mynd sem reglu­lega skýtur upp koll­in­um. Höf­undur Land­náma­bókar segir frá munkum sem eiga að hafa verið hér við land­námið en mér að vit­andi hafa aldrei fund­ist hér neinar forn­minjar sem styðja við þessa kenn­ingu.

Eins og við þekkjum úr sög­unni af Jesú þá tók það hann frekar langan tíma að deyja og hann dó og vakn­aði aftur til lífs­ins til skipt­is. En í þess­ari lang­dregnu bana­legu boð­aði hann end­ur­komu sína og ætl­aði í þeirri ferð að standa fyrir og taka þátt í heimsendi. Ein­hverjir hafa velt upp þeirri hug­mynd að hugs­an­lega hefðu jarð­hrær­ingar hér og eldsum­brot verið hinum heit­trú­uðu munkum inn­blástur og skýrt tákn um að heimsendir væri runn­inn upp og það hafi verið atburður sem þeir vildu alls ekki missa af og helst taka þátt í alveg frá upp­hafi.

Þessir menn voru nátt­úr­lega bók­stafs­trú­ar­menn sem efuð­ust ekki um það að heimsendir væri bara að detta inn á hverri stundu og öll þeirra til­vera gekk út á mein­læta­líf, ein­semd, yfir­bót og þján­ingu. Ísland hefur alltaf verið kjör­inn staður fyrir alls konar þján­ingu. En um þetta er ekk­ert vit­að.

Skáld­sagna­per­són­urnar Ingólfur Arn­ar­son og Hrafna-Flóki

Ísland kemst samt ekki almenni­lega á kortið fyrr en nor­rænir menn byrja að sigla hingað nokkrum öldum eftir téðan Brendan eða um 8-900 árum eftir fæð­ingu Jesú og þetta svo­kall­aða „land­nám” hefst. Því hefur jafnan verið haldið fram að ástæðan fyrir því að nors­arar hafi byrjað að flykkj­ast hingað hafi verið sú að þau hafi viljað flýja ofríki Har­aldar hárfagra Nor­egs­kon­ungs.

Mér hefur aldrei fund­ist þetta sann­fær­andi saga og því meira sem ég les mér til því meira efast ég um sann­leiks­gildi henn­ar. Ég veit ekki alveg hver var að ljúga og af hverju eða til hvers en það er bara svo margt sem gengur ekki upp. Getur verið að Har­aldur þessi hafi ekki verið raun­veru­legur maður heldur skáld­sagna­per­sóna? Mig grunar það. Ég er líka hræddur um að þeir Ingólfur Arn­ar­son og Hrafna-Flóki séu frekar skáld­aðir per­sónu­gerv­ingar en raun­veru­legir menn af holdi og blóði.

Ísland var lang­síð­asta land Evr­ópu til að vera numið af fólki. Fólk hafði búið í Nor­egi í 10-15.000 ár áður en því datt í hug að flytja hing­að.

Eng­inn veit því alveg fyrir víst hvaða fólk það var sem nam hér land og af hverju það ákvað að koma hing­að. Það eina sem við vitum með nokk­urri vissu er að flest kom þetta fólk frá Nor­egi. Þetta styðja bæði heim­ildir og vís­inda­legar rann­sókn­ir. Það er ekki vitað með vissu hvenær nákvæm­lega í sög­unni þetta gerð­ist.

Forn­leifa­fræð­ingar eru sífellt að upp­götva minjar og vís­bend­ingar um manna­ferðir og búsetu hér löngu fyrir hið „eig­in­lega” land­nám. En það tekur okkur nátt­úr­lega tíma að með­taka og melta það. Við stönd­um, á ákveð­inn hátt, í svip­uðum sporum og bók­stafs­trú­ar­hreyf­ing bibl­íu­fólks þegar forn­leifa­fræð­ingar byrj­uðu að grafa upp stein­gerv­inga af dynósár­um. Sköp­un­ar­saga Bibl­í­unn­ar, sem fram að því hafði verið tekið nokkuð trú­an­lega, minn­ist ekk­ert á dynósára.

Forn­sög­urnar eru okkar Bibl­íu­sögur

Það er margt líkt með sköp­un­ar­sögu Bibl­í­unnar og sög­unni um land­nám Íslands. Þar er margt sagt og ýmsu ævin­týra­legu haldið fram sem engar beinar sann­anir eru fyr­ir. Almennt hef­ur, hér á landi, verið litið á forn­sög­urnar okkar sem sagn­fræði­legar heim­ildir um upp­haf og sögu lands­ins. Þótt sú skoðun hafi minna fylgi en áður þá virð­ast flestir Íslend­ingar samt trúa því að þótt þarna sé kannski ekki alveg hár­rétt sagt frá öllu þá hafi þetta lík­lega í aðal­at­riðum gerst nokkurn veg­inn svona einsog segir í sög­un­um. Fyrir sumum er þetta jafn­vel heil­agur sann­leikur sem aðeins villu­trú­ar­fólk vogar sér að efast um.

Við kennum börnum okkar þessa sögu með nákvæm­lega sama hætti og krist­in­fræði var kennd í eina tíð. Í kennslu­bókum og fræðslu­efni er sjaldn­ast nokkur fyr­ir­vari um sann­leiks­gildi upp­lýs­ing­anna heldur eru þær settar fram sem við­tek­inn sann­leik­ur, og ekki nóg með það heldur líka eitt­hvað sem sé bæði göf­ugt og merki­legt og okkur sé bara hollt og gott að trúa á.

Í þess­ari sögu tekur Ingólfur Arn­ar­son að sér hlut­verk Adams og verður „fyrsti mað­ur­inn.” En ólíkt Adam, sem var alltaf alls­ber er Ingólfur alltaf sýndur í fullum her­klæð­um, með hjálm á hausnum og sverð í slíðri. Við hvern ætl­aði hann að skylm­ast hér? Var hann aldrei hræddur um að detta útbyrðis og sökkva til botns?

Þetta er ákveð­inn heila­þvottur sem við íslend­ingar fæð­umst inn í og ölumst upp í. Íslenskar skóla­bækur eru upp­fullar af þessu og þar er alhæft um alls­kon­ar. Sama er upp á ten­ingnum í almennri umræðu, ræðum og riti.

Veiði­stöðin Ísland

Það er mín skoð­un, eftir tals­verðan lest­ur, umræður og heila­brot að Ísland hafi verið verð­mæt veiði­stöð í fornöld. Að eiga haf­fært skip á mið­öldum hefur ekki verið á færi hvers sem er nema kónga og mjög ríkra höfð­ingja. Það var ekki nóg að byggja skipið heldur þurfti líka að halda því við og verja það fyrir öðr­um. Það þurfti fjöl­menna áhöfn sem hafði kunn­áttu og reynslu til að sigla skipum slysa­laust um úthöf­in. Þetta hefur verið alveg gríð­ar­lega vanda­söm og dýr útgerð.

Ég held að fyrsta fólkið sem hingað kom hafi verið vinnu­flokkar á vegum valda­mik­illa höfð­ingja í Evr­ópu sem var flutt hingað aðal­lega til að starfa við veiðar og járn­fram­leiðslu og skapa afurðir sem síðan voru seldar á mörk­uðum Evr­ópu. Mig grunar að flest verka­fólkið hafi verið frekar rétt­laust fólk, húskar­lar og þræl­ar. Með tím­anum byggð­ust smátt og smátt upp veiði­stöðvar í kringum landið og fólk sem lifði þar í kring.

Með vax­andi þekk­ingu, bættum aðstæðum og reynslu jókst fram­leiðslu­getan og um leið þörfin fyrir vinnu­afl. Og þar held ég að liggi hin raun­veru­lega ástæða fyrir fólks­flutn­ingum hing­að; gul­rótin sem helst fær fátækt fólk til að flytja búferlum á milli landa: Lof­orð um vinnu.

Skipa­kóng­arn­ir, eins og þeirra er sið­ur, hafa fengið vel borgað fyrir að flytja fólk­ið. Þeir hafa auð­vitað haldið áfram að stjórna og fylgj­ast með eignum sínum og arði en heima­hafnir þeirra voru ólík­lega hér. Vel getur hugs­ast að einn og einn vel settur kall hafi sest hér að um ótil­greindan tíma, eins og margir danskir kaup­menn gerðu síðar en uppi­staðan í fólk­inu var samt fátækt verka­fólk.

Ég á mjög bágt með að trúa því að norskir bændur hafi séð tæki­færi til stór­bú­skapar hér upp við Norð­ur­heim­skaut­ið. Land­nem­arnir voru veiði­menn og safn­arar áður en þau urðu bænd­ur.