Stýri­vextir voru hækk­aðir í gær. Þeir eru nú 2,75 pró­sent. Í sögu­legu sam­hengi er það ekki hátt. Þegar lífs­kjara­samn­ing­arnir voru und­ir­rit­aðir vorið 2019 voru þeir til að mynda 4,5 pró­sent og þegar kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn skall á snemma árs 2020 voru þeir á nákvæm­lega sama stað og þeir eru í dag, 2,75 pró­sent.

Ástæðan fyrir skörpum vaxta­hækk­unum und­an­farið – þeir hafa hækkað um heil tvö pró­sentu­stig frá því í maí í fyrra – er öllum aug­ljós. Verð­bólga hefur hækkað langt umfram spár og er nú 5,7 pró­sent. Hluti hennar er inn­flutt og ómögu­legt fyrir okkur að hafa áhrif á. En hluti er heima­til­bú­inn. Þar vigtar þróun hús­næð­is­verðs mest, enda væri verð­bólgan 3,7 pró­sent án henn­ar. 

Það er vert að velta því fyrir sér á þessum tíma­punkti hvernig til hafi tek­ist í bar­átt­unni við efna­hags­legar afleið­ingar far­ald­urs­ins. Hvað hafi verið gert rétt, hvað hefði átt að gera betur og hvaða afleið­ingar þetta hefur allt saman haft. 

Síð­ast en ekki síst þarf að skoða hvernig á að takast á við þær afleið­ing­ar. 

Það sem stjórn­völd gerðu

Þegar kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn skall á ákváðu rík­is­stjórnin og Seðla­bank­inn að grípa til ýmissa örv­un­ar­að­gerða. Rík­is­stjórnin lækk­aði til að mynda banka­skatt þannig að hann skil­aði rúmum sex millj­örðum krónum minni tekjum í rík­is­sjóð á árinu 2020. Í fyrra hefði gamla skatt­pró­sentan skilað svip­uðum við­bót­ar­tekjum og í ár bendir allt til þess að eft­ir­gefnar tekjur vegna lækk­unar skatts­ins verði enn hærri. Þarna er um að ræða hátt í 20 millj­arða króna sem ríkið eft­ir­lét bönkum til ráð­stöf­unar í stað þess að nýta þá til ann­arra sam­fé­lags­legra verka. ­Stjórn­völd hafa auk þess ýtt fast á eft­ir­spurn­ar­hlið­ina með skatta­af­slátt­um, skatta­lækk­un­um, inn­leið­ingu hlut­deild­ar­lána og fram­leng­ingu á nýt­ingu skatt­frjáls sér­eign­ar­sparn­aðar til að borga niður íbúða­lán.

Seðla­bank­inn afnam hinn svo­kall­aða sveiflu­jöfn­un­ar­auka, sem jók útlána­getu banka um mörg hund­ruð millj­arða króna. Sam­hliða því lækk­aði hann stýri­vexti skarpt, að end­ingu niður í 0,75 pró­sent. Yfir­lýstur til­gangur var að bank­arnir væru í betri færum til að hjálpa fyr­ir­tækjum í vanda með ódýrt lánsfé og að auka ráð­stöf­un­arfé heim­ila svo einka­neysla gæti fyllt upp í gatið sem skap­að­ist þegar ferða­þjón­ustan hvarf á einni nótt­u. 

Snemma sum­ars 2020 birti Seðla­bank­inn þá grein­ingu sem hann byggði þessar aðgerðir á. Í jákvæð­­ustu sviðs­­mynd­inni var gert ráð fyrir því að áhrif kór­ónu­veiru­far­ald­urs­ins á hagnað bank­anna yrðu þau að hann yrði í kringum núllið frá miðju ári 2020 og fram á mitt ár 2021. Svo myndi hagn­að­­ur­inn fara að aukast, þegar liði á árið 2021. Í miðsvið­­mynd­inni var gert ráð fyrir að bank­­arnir myndu skila tap­­rekstri á árunum 2020 og 2021. Hagn­aður átti svo að fara að mynd­­ast á árinu 2022. Í þriðju, og svörtustu, sviðs­­mynd­inni var gert ráð fyrir að bank­­arnir þrír yrðu reknir í umtals­verðu tapi fram á mitt ár 2022.

Raun­veru­leik­inn varð allt ann­ar.

Heim­ilin skuld­setja sig 

Kerf­is­lega mik­il­vægu bank­arnir þrír; Lands­bank­inn, Íslands­banki og Arion banki, græddu um 30 millj­arða króna sam­an­lagt á árinu 2020. Í fyrra græddu þeir yfir 80 millj­arða króna. Þetta gerðu þeir með því að stór­auka hagnað af vaxta­tekj­um, aðal­lega vegna þess að heim­ili lands­ins skuld­settu sig um 450 nýja millj­arða króna til við­bótar við það sem þau skuld­uðu áður, til að kaupa sér þak yfir höf­uð­ið. ­Vaxta­munur banka lækk­aði ekki sem neinu nemur í þessu ástandi þótt veru­legt svig­rúm hafi verið til þess. Hann er enn miklu hærri en í hinum Norð­ur­lönd­un­um.

Hins vegar juku bank­arnir þókn­ana­tekjur sín­ar, sem meðal ann­ars eru greiddar fyrir milli­göngu þeirra á hluta­bréfa­mark­aði. Frá því um miðjan mars 2020 og fram að síð­ustu ára­mótum hækk­aði úrvals­vísi­tala Kaup­hallar Íslands um 114 pró­sent. Í fyrra hækk­uðu bréf í öllum félögum sem skráð eru á aðal­mark­að. 

Ákvörðun bank­anna að nota svig­rúmið sem rík­is­stjórnin og Seðla­bank­inn færði þeim í að dæla pen­ingum í íbúða­lán spil­aði stóra  rullu í því að hús­næð­is­verð á höf­uð­borg­ar­svæð­inu hækk­aði um 27 pró­sent á tveimur árum, sem leiddi aftur til þess að verð­bólga hækk­aði skarpt. 

Afleið­ing­in: aukin verð­bólga

Nú er verð­bólgan, líkt og áður sagði, 5,7 pró­sent. Verð­bólgu­horfur hafa versnað hratt og Seðla­bank­inn gerir ráð fyrir að það taki langan tíma fyrir hana að hjaðna. Fyrir utan það að verð­bólga rýrir virði pen­ing­anna sem fólk er með í vas­anum eða á banka­reikn­ingum – vörur og þjón­usta verður dýr­ari en ráð­stöf­un­ar­féð stendur í stað – þá hefur hún gríð­ar­leg áhrif á afborg­anir íbúða­lána. Þær hækka um mörg hund­ruð þús­und krónur á ári í mörgum til­vik­um.

Þeir sem eru með verð­tryggð lán borga verð­bólg­una ofan á vext­ina sína. Verð­tryggð lán íslenskra heim­ila voru um eitt þús­und millj­arðar króna í lok sept­em­ber síð­ast­lið­ins. Lágu vext­irnir og stór­aukið fram­boð af lánsfé frá bönkum gerðu það að verkum að heim­ilin flykkt­ust í óverð­tryggð lán. Alls var heild­ar­um­fang slíkra lána 1.130 millj­arðar króna í lok sept­em­ber í fyrra og um 700 millj­arðar króna af óverð­tryggðum lánum voru með breyti­lega vexti, eða 62 pró­sent þeirra. Það þýðir að þegar Seðla­bank­inn hækkar stýri­vexti, og lána­lán­veit­endur hækka í kjöl­farið íbúða­lána­vexti í takti við það, þá annað hvort hækka afborg­anir þeirra sem eru með slík lán umtals­vert eða sá hluti þeirra sem fer í að greiða vexti frekar en að greiða niður lánið dregst sam­an.

Það má vel vera að sam­an­lagt hreint eigið fé heim­ila í land­inu hafi auk­ist vegna þess­ara aðgerða, en það er alveg á hreinu að staða lægri tekju­hópa, þeirra sem eru ekki á eigna­mark­aði eða spenntu sig veru­lega til að kom­ast inn á hann, hefur versnað gríð­ar­lega fyrir vik­ið. 

Nauð­syn þess að sýna auð­mýkt

Allt ofan­greint er til­komið vegna ákvarð­ana stjórn­valda og Seðla­banka Íslands. Ásgeir Jóns­son seðla­banka­stjóri brást samt sem áður ókvæða við þegar hann var spurður í gær hvort bank­inn hefði ekki valdið verð­hækk­unum á hús­næð­is­mark­aði með þeim ákvörð­unum sem hann tók 2020. Hann sak­aði þá sem beindu sök að Seðla­bank­anum um minnis­leysi og að aðgerð­irnar hefðu skilað góðum árangri við að verja kaup­mátt og atvinnu­sköpun með því að lækka vexti og kaupa gjald­eyri fyrir 200 millj­arða króna á tveimur árum til að verja krón­una frá falli. Hann hefði reyndar mátt bæta við að þær hafi skilað gríð­ar­lega góðum árangri fyrir fjár­magns­eig­end­ur, en sleppti að minn­ast á það. Komum betur að því síð­ar.

Það er rétt hjá Ásgeiri að aðgerðir Seðla­bank­ans hafa skilað árangri. Ráð­stöf­un­ar­tekjur hafa hækkað í gegnum far­ald­ur­inn og atvinnu­sköpun er komin á þann stað sem hún var áður en far­ald­ur­inn hófst. Hag­vöxtur er í upp­sveiflu. 

En það úti­lokar ekki að þessar aðgerðir hafi haft aðrar afleið­ing­ar. Ein þeirra afleið­inga er aug­ljós­lega sú að hús­næð­is­verð hefur hækkað gríð­ar­lega sem leitt hefur af sér mikla og við­var­andi verð­bólgu. Um það þarf vart að deila og hroka­fullt við­mót seðla­banka­stjóra við eðli­legum spurn­ingum þar um er ekki stór­mann­legt, né til þess gert að auka traust. Menn í jafn áhrifa­miklum stöðum verða að geta sýnt auð­mýkt þegar um ræðir afleið­ingar ákvarð­ana sem hafa bein áhrif á lífs­gæði fjölda fólks.

Bank­arnir hlægja alla leið­ina í bank­ann

Kerf­is­lega mik­il­vægu við­skipta­bank­arnir þrír bera mikla ábyrgð á þeirri stöðu sem upp er kom­in. Þeir hafa, með ákvörð­unum sín­um, hagn­ast gríð­ar­lega á stór­auk­inni skuld­setn­ingu heim­ila. 

Þegar sveiflu­jöfn­un­ar­auk­inn var afnum­inn vorið 2020 brýndi Fjár­mála­stöð­ug­leika­nefnd Seðla­bank­ans í yfir­­lýs­ingu sinni fyrir bönk­unum að þeir myndu taka til­lit til þeirrar miklu óvissu sem uppi var í þjóð­­ar­­bú­­skapnum við á­kvörðun um útgreiðslu arðs og end­­ur­­kaup á eigin hluta­bréfum á kom­andi mis­s­er­­um.

Fallið var frá þess­ari hvatn­ingu síðar á árinu 2020. Fyrir vikið greiðir Arion banki, eini kerf­is­lega mik­il­vægi bank­inn sem ríkið á ekki ráð­andi hlut í, 58 millj­­arða króna til hlut­hafa sinna í formi arðs og end­ur­kaupa á eigin bréfum á árunum 2021 og 2022. Bank­inn hefur áform um að skila um 30 millj­örðum krónum í við­bót til hlut­hafa í nán­ustu fram­tíð. Sam­an­lagt gera það allt að 88 millj­arðar króna. ­Arion hefur nú tekið upp bónus­kerfi til að verð­launa starfs­menn sína fyrir þessa galdra­mennsku. Kostn­aður við það var 1,6 millj­arðar króna í fyrra. Starfs­menn fá líka kaup­rétt á bréfum í bank­anum á verði sem er helm­ingur af mark­aðsvirði bank­ans í dag.

Þótt Arion banki sé leið­andi í arð­greiðslum og end­ur­kaupum þá er það gegn­um­gang­andi fyr­ir­bæri hjá félögum sem skráð eru í Kaup­höll­ina. 

Nán­ast öll þeirra starfa ein­ungis á Íslandi og hafa tekjur sínar af því að selja íslenskum heim­ilum og fyr­ir­tækjum vörur eða þjón­ustu, stundum lög­bundna. Þau starfa á fákeppn­is- eða ein­ok­un­ar­mörk­uðum sem oft­ast nær er skipt upp á milli þriggja til fjög­urra fyr­ir­tækja og eru varin fyrir erlendri sam­keppni með sveiflu­kenndri krónu.

Pen­ing­arnir sem frúin í Ham­borg gaf

Kaup­höllin tekur ekki lengur saman upp­­lýs­ingar um hversu mikið félög skráð á mark­aði greiða sam­tals í arð eða nota til að kaupa eigin bréf til baka, og skila þannig fjár­­munum til hlut­hafa sinna. Inn­­herji, und­ir­vefur á Vísi sem fjallar um við­­skipti, tók hins vegar saman upp­­lýs­ingar um það skömmu fyrir ára­­mót og sam­­kvæmt þeirri úttekt greiddu félög skráð í Kaup­höll meira en 80 millj­­arða króna út í arð og í end­­ur­­kaup á eigin bréfum á síð­­asta ári. Það er aukn­ing upp á tæp­­lega 50 millj­­arða króna milli ára.

Í sömu úttekt kom einnig fram að senn­i­­legt sé að arð­greiðslur og end­­ur­­kaup auk­ist gríð­­ar­­lega á árinu 2022 og verði á bil­inu 150 til 200 millj­­arðar króna. 

Það þýðir að á tveimur árum hefur félög­unum sem skráð eru í markað ekki dottið neitt betra í hug að gera við pen­ing­ana sína en að skila þeim til hlut­hafa. Engin vaxta­tæki­færi sem vert er að nýta, fjár­fest­ingar til að ráð­ast í fyrir þetta fé, ekk­ert verð á vörum eða þjón­ustu sem vert er að lækk­a. 

Bara græða á Covid og eigna­sölu og skila seðl­unum til hlut­hafa.

Hlut­verk stjórn­valda

En hvernig á þá að takast á við þessa stöðu? Þá stað­reynd að við­kvæm­ustu hóp­arn­ir, þeir sem eru með lág laun, eru á leigu­mark­aði eða þurftu að spenna sig mjög til að kom­ast inn á fok­dýran hús­næð­is­markað (að­al­lega ungt fólk), fóru verst efna­hags­lega út úr far­aldr­inum en þeir sem áttu fjár­magn og eignir fyrir mok­græddu á þessu ástand­i? 

Ásgeir Jóns­son seðla­banka­stjóri benti á það á blaða­manna­fund­inum í gær að pen­inga­stefnan væri sam­vinnu­verk­efni bank­ans, stjórn­valda og vinnu­mark­að­ar. Það væri ekki hlut­verk bank­ans að huga að tekju­skipt­ingu. Það er reyndar heldur ekki hlut­verk hans að huga að eigna­skipt­ingu eða ójöfn­uði. „Núna er rík­is­sjóður þá með pen­inga, ef það þarf að bregð­ast við, til að hjálpa ákveðnum hópnum sem fara illa út úr þeirri þróun sem er að eiga sér stað,“ sagði Ásgeir.

Um þetta ætti póli­tíska umræðan að snú­ast. Hvernig eigi að bregð­ast við.

Það sem þarf að gera

Ein aug­ljós leið er að skatt­leggja ávinn­ing­inn af kreppu­að­gerð­unum og nota ávinn­ing­inn til að „hjálpa ákveðnum hópum sem fara illa út úr þeirri þróun sem er að eiga sér stað“.

Hér þarf ekk­ert verið að finna upp hjól­ið. Í Bret­landi er Verka­manna­flokk­ur­inn til að mynda að kalla eftir svoköll­uðum hval­reka­skatti (e. wind­fall tax) á orku- og olíu­fyr­ir­tæki sem hafa hagn­ast gríð­ar­lega á hækkun á vörum sínum sem rekja má til afleið­inga far­ald­urs­ins. Spánn hefur þegar ákveðið að leggja slíkan skatt á orku­fyr­ir­tæki. 

­Rík­is­stjórn Tony Blair lagði á slíkan skatt seint á tíunda ára­tug síð­ust ald­ar. Hann lagð­ist þá á fyr­ir­tæki sem rík­is­stjórnir Íhalds­flokks­ins höfðu einka­vætt frá árinu 1979 á grund­velli þess að þau hefðu verið seld á und­ir­verði. Þar var um að ræða orku­fyr­ir­tæki, veitu­fyr­ir­tæki, fjar­skipta­fyr­ir­tæki og rekstr­ar­að­ila flug­valla. Íhalds­flokk­ur­inn lagði sam­bæri­legan skatt á banka árið 1981 á grund­velli þess að þeir hefðu hagn­ast óhóf­lega á háum stýri­vöxt­um. Sama rík­is­stjórn setti síðar sér­stakan skatt á olíu­fyr­ir­tæki og slík sem starfa í Norð­ur­sjó greiða raunar öll mun hærri skatta en önnur fyr­ir­tæki í Bret­land­i. 

Hug­myndin á bak við þessar leiðir er að skatt­leggja hagnað fyr­ir­tækja sem varð að uppi­stöðu ekki til vegna hug­vits, metn­aðar eða útsjón­ar­semi, heldur vegna heppni eða afleið­inga af aðgerðum stjórn­valda.  

Á Íslandi er skýrasta dæmið um fyr­ir­tæki sem hægt væri að leggja slíkan skatt á bankar, sem fengu aukið svig­rúm vegna þess að spár gerðu ráð fyrir að þeir myndu tapa pen­ingum fram á árið 2022 hið minnsta, en högn­uð­ust í stað­inn um vel yfir 100 millj­arða króna á tveimur árum. Annað dæmi er sjáv­ar­út­veg­ur, sem borg­ar  eig­endum sínum meira í arð en hann greiðir í sam­eig­in­lega sjóði fyrir að nýta sam­eign þjóð­ar­inn­ar. Svo væri auð­vitað hægt væri að skatt­leggja arð­greiðslur og end­ur­kaup á hluta­bréfum sér­stak­lega.

Afrakstur þeirrar skatt­lagn­ingar gætu stjórn­völd notað til að sinna sínu hlut­verki í gang­verk­inu. Að mæta ójafnri tekju­skipt­ingu og ójafnri eigna­skipt­ingu.

Þannig gætu þau tek­ist á við afleið­ingar ákvarð­ana sinna.