Efna­hags­kerfi heims­ins er í breyt­inga­fasa. Að ein­hverju leyti hefur hann staðið yfir frá árinu 2008, þegar aust­ur­ríski nýfrjáls­hyggju­skól­inn svo­kall­aði, kenndur við Friedrich von Hayek og með­reið­ar­sveina, beið full­komið skips­brot með alþjóð­lega fjár­mála­hrun­in­u. 

Hann hafði þá verið ráð­andi í heims­bú­skapnum frá átt­unda ára­tug síð­ustu aldar en í honum felst að mark­aðir eigi að vera algjör­lega frjálsir og óheft­ir, skattar eins lágir og hægt væri að kom­ast upp með, að draga eigi úr rík­is­rekstri, eft­ir­liti með mörk­uðum og opin­beru inn­gripi eins og mögu­legt sé. Sam­hliða færð­ist skatt­byrði af hátekju- og stór­eigna­fólki og yfir á lægst laun­uð­ustu hópanna. 

Þetta kerfi átti að leiða til þess að kakan myndi stækka, sér­stak­lega fyrir þá allra ríkustu, og brauð­mol­arnir sem þeir misstu af veislu­borð­inu átti að gera líf allra ann­arra bæri­legra. 

Hlið­ar­af­urð af þessu kerfi, þar sem umsýsla pen­inga varð að hátekju­starfi, er að það þurfti í raun ekki að búa yfir öðrum hæfi­leikum en sjálfs­trausti og ófor­skömmun til að ná árangri. Dass af sið­blindu, og skeyt­ing­ar­leysi gagn­vart áhrifum ákvarð­ana þinna á annað fólk, sak­aði heldur ekki.

Fjár­mála­leg ger­eyð­ing­ar­vopn

Hrunið sjálft mátti rekja til þess að fjár­mála­fyr­ir­tæki heims­ins stigu út úr veru­leik­anum og teikn­uðu upp sinn eigin með því að búa til fjár­mála­leg ger­eyð­ing­ar­vopn. Alþjóð­lega réð þar mestu að búnir voru til skulda­bréfa­vafn­ingar hús­næð­is­lána sem fengu eftir pöntun nær full­komið láns­hæf­is­mat hjá mats­fyr­ir­tækjum og voru seldir sem granít-ör­uggar fjár­fest­ingar en reynd­ust svo fullir af svoköll­uðum und­ir­málslán­um, hús­næð­is­lánum sem veitt voru til fólks sem hafði aldrei getu til að standa undir greiðslu þeirra. Til­gang­ur­inn var bara sá að búa til þókn­anir fyrir fólkið sem vann í fjár­mála­kerf­in­u. 

Þegar fólkið sem átti aldrei að fá lánin gat ekki borgað af þeim sprakk bólan og allt kerfið hrundi. Skatt­greið­endur heims­ins þurftu að grípa það, og end­ur­fjár­magna. Allskyns önnur svika­starf­semi þreifst innan kerf­is­ins. Á Íslandi, þar sem áhrifin voru hlut­falls­lega ein þau mestu í heimi, voru stærstu glæp­irnir fólgnir í stór­kost­legri mark­aðs­mis­notkun þar sem stjórn­völd, fjöl­miðlar og almenn­ingur allur voru blekkt árum saman til að halda að lélegir banka­menn væru að fram­kvæma snilld, þegar þeir voru í raun bara svika­hrappar í allt of dýrum föt­um.

Kerfi sem virk­aði bara fyrir efsta lagið

Aðdá­endur þessa kerfis á póli­tíska svið­inu í heim­inum reyndu að halda lífi í hug­mynda­fræði nýfrjáls­hyggj­unnar eftir hrunið með því að mæta eft­ir­köst­unum með frekara aðhaldi í opin­berum rekstri í stað þess að breyta leik­regl­un­um. Afleið­ing­arnar urðu lít­ill hag­vöxt­ur, minnk­andi fjár­fest­ingar sér­stak­lega í mik­il­vægum innviðum og stöðnun lífs­gæða ann­arra en þeirra sem sátu efst í fæðu­keðj­unn­i. 

Seðlabankar víða um heim lentu í stök­ustu vand­ræðum með að hækka vexti úr nán­ast engu vegna þess að allt of mikið af lág­tekju­fólki út um allan heim þurfti að treysta á skuld­setn­ingu til að hafa í sig og á. Ef kostn­aður við það fjár­magn með hækk­andi vöxtum yrði auk­inn myndi það ýta því fólki yfir brún­ina, með miklum póli­tískum afleið­ing­um.

Á sama tíma hélt kerfið áfram að gera þá rík­ustu enn rík­ari og enn valda­meiri, aðal­lega vegna þess að sífellt voru fundnar upp nýjar og exó­tísk­ari leiðir til að þeir gætu greitt lægri eða enga skatta. Fákeppni og ein­okun á alþjóð­legum skala, til dæmis í sam­keppni stærstu tækni­fyr­ir­tækja heims sem stýra upp­lýs­inga­flæði nútím­ans að stórum hluta, varð nýtt og áður óþekkt vanda­mál. Tæknirisarnir not­uðu ein­fald­lega nýju pen­ing­anna sína til að ryk­suga upp nýja tekju­mark­aði og alla sam­keppni og komust upp með að gera það. Þ.e þangað til að þjóð­ríki heims­ins átt­uðu sig á að við­skipta­módel og atferli tæknirisa á borð við Face­book og Google gætu verið ógn við lýð­ræð­is­lega til­veru þeirra, og ákváðu loks að fara að grípa í taumanna. Hverju það mun skila kemur í ljós í nán­ustu fram­tíð. 

Larry Elliott, rit­stjóri efna­hags­mála hjá The Guar­di­an, rakti þessa þróun í nýlegum pistli og sagði afleið­ing­arnar hennar vera þær að venju­legt fólk fengið þá til­finn­ingu að kerfið virk­aði eig­in­lega bara fyrir efsta lagið í sam­fé­lag­inu. Og að það hafi haft rétt fyrir sér. 

Þegar skít­ur­inn lendir í vift­unni

Kór­ónu­veiru­far­ald­ur­inn og lofts­lags­vand­inn ættu undir öllum eðli­legum kring­um­stæðum að verða síð­ustu nagl­arnir í lík­kistu þessa kerf­is. Ríki heims hafa þurft að stíga inn í efna­hags­lega leik­inn á umsvifa­meiri hátt en nokkru sinni áður á síð­ustu ára­tug­um. Þau hafa dælt pen­ingum inn í heim­ili og fyr­ir­tæki til að við­halda ein­hvers­konar stöð­ug­leika lífs í aðstæðum sem frjáls mark­aður hafði engin svör við. 

Bæði í Evr­ópu og Banda­ríkj­unum eru seðla­bankar farnir að líta fram­hjá verð­bólgu, ferli er hafið til að hækka skatta á þá sem mest eiga og verið er að ráð­ast í áður óséða opin­bera fjár­fest­inga­pakka til að styrkja inn­viði, fram­kvæma orku­skipti, draga úr losun og örva jarð­veg fyrir ný græn störf. 

Í raun má segja að ríkin séu að taka stefnu­mót­un­ar­valdið aftur af mörk­uð­unum og stjórn­endum þeirra sem gátu ekki leyst vanda­málin sem blöstu við. Og sam­hliða mun hlut­verk hinna póli­tískt kjörnu full­trúa í efna­hags­legri mótun til­veru okkar breyt­ast og aukast. Þeim sem leggja áherslu á nið­ur­skurð, eft­ir­lits­leysi og skatta­lækk­anir sem lausna á öllum vanda mun hægt og rólega fækka, og að end­ingu munu þeir úreld­ast. Fjár­mála­hrunið og heims­far­aldur kór­ónu­veiru sýna enda svart á hvítu að það módel getur ekki lifað af alvöru krepp­ur. Tapið er alltaf þjóð­nýtt þegar skít­ur­inn lendir í vift­unni.

„Af­komu­bæt­andi ráð­staf­an­ir“

Ísland er eins og svo oft áður aðeins á eftir í þess­ari þró­un. Við erum enn með rík­is­stjórn sem setti fram fjár­mála­á­ætlun sem inni­hélt svo­kall­aðar „af­komu­bæt­andi ráð­staf­an­ir“ á næstu árum. Takt­ur­inn þar er sá að ef kreppan verður verri, þá verður aðhaldið auk­ið. Leið hennar til að auka tekjur var ekki að fjár­festa í lang­tíma­stækkun kök­unnar með stór­tækri inn­viða­upp­bygg­ingu og nýjum atvinnu­tæki­færum, heldur að selja rík­is­eignir og gefa um leið efra lagi sam­fé­lags­ins millj­arða króna. 

Þetta nýyrði, „af­komu­bæt­andi ráð­staf­an­ir“ þýðir í raun tvennt: annað hvort nið­ur­skurð í opin­berum rekstri eða hærri skatta á launa­fólk til að bæta afkomu rík­is­sjóðs og lækka skulda­hlut­fall hins opin­bera. Þessi áform stjórn­valda eru ekki í sam­ræmi við þá sýn til COVID-krepp­unnar sem er ráð­andi erlend­is, jafnt hjá ríkjum sem alþjóð­legum stofn­un­um.

Þetta eru ein­fald­lega gömlu trixin sem nýfrjáls­hyggjupáfarnir reyndu eftir fjár­mála­hrun­ið, með slæmum og lang­vinnum áhrifum á fátækt og ójöfn­uð. En miklum jákvæðum áhrifum á auð efsta lags hvers sam­fé­lags fyrir sig.

Völdin úr Borg­ar­tún­unum

Allt sæmi­lega áttað fólk áttar sig á því að við munum þó áfram búa við kap­ít­al­ískt mark­aðs­hag­kerfi, að minnsta kosti þangað til að önnur lausn sem virkar betur ryður sér til rúms. 

Það er fjarri því að vera full­komið kerfi, en innan þess er sveigj­an­leiki til að jafna þann fjar­stæðu­kennda leik sem hefur verið leik­inn á und­an­förnum árum. Það verður gert með því að ríki heims munu taka völdin aft­ur. Þau munu hækka skatta, sér­stak­lega á þá allra rík­ustu. Þau munu eyða meiri pen­ingum í fjár­fest­ingar í innviðum og fólki. Þau munu herða eft­ir­lit og auka inn­grip til að draga úr fákeppni, brjóta upp ein­okun og jafna tæki­færi. Þau munu leggja meiri áherslu á vel­ferð og minni áherslu á kredd­ur.

Þetta verður áfram kap­ít­al­ismi. Mark­aðs­hag­kerfi þar sem hver getur verið sinnar gæfu smið­ur. En völdin þurfa að fara úr Borg­ar­túnum heims­ins og inn í stjórn­ar­ráð­in. 

Rétt­sýni er ekki öfund

Helstu varð­menn þess kerfis sem nú er í dauða­teygjum ættu að vera að átta sig á því, að minnsta kosti í und­ir­með­vit­und­inni, að lífs­sýn þeirra er að líða undir lok. Það er enda erfitt fyrir þá að tala um að mark­að­ur­inn geti og eigi að leysa öll vanda­mál þegar helstu flagg­skip skjól­stæð­inga þeirra hafa verið meira og minna bein­tengd með pen­inga­leiðslu við rík­is­sjóð og brjál­æð­is­lega ódýra pen­inga, jafn­vel fría, frá seðla­bönkum heims í eitt og hálft ár vegna þess að mark­að­ur­inn átti engar lausnir við afleið­ingum heims­far­ald­urs. Ekki frekar en hann átti slíkar lausnir við hinu sjálf­skap­aða fjár­mála­hruni. Eða á lausnir við lofts­lags­vanda sem er að uppi­stöðu skap­aður af óheftum kap­ít­al­isma og þeirri stór­auknu neyslu sem fóðr­aði hann.

Það verður auð­vitað mót­spyrna. Þeir sem hafa sniðið leik­inn að sínum þörfum munu reyna að verja stöðu sína. En ýmis teikn eru á lofti um að ýmsir hrein­trú­ar­menn séu að gefa upp von­ina.

Upp­hróp­anir um að öfund og and­styggð á dug­legu fólki ráði för eru til að mynda alltaf merki um að fólk sé komið út í skurð í sínum mál­flutn­ingi. Það er langur vegur milli þess að vilja sann­girni, rétt­læti og jöfn tæki­færi í for­grunni þjóð­lífs og þess að byggja afstöðu sína á ein­hverri per­sónu­legri and­stöðu gegn nafn­greindu fólki. 

Það fólk er bara birt­ing­ar­mynd á göll­uðum kerfum sem þarf að breyta. Og verður ekki öfundað fyrir það hlut­skipti.