Nú í aðdrag­anda ­for­seta­kosn­inga í Banda­ríkj­unum birt­ist skýrt sú til­hneig­ing kjós­enda að líta svo á að sam­fé­lagið þarfn­ist öfl­ugs leið­toga, jafn­vel ein­valds. Ein ástæð­an ­gæti verið að hinir hefð­bundnu stjórn­mála­menn séu taldir gagns­laus­ir, ýmist ­spilltir eða ragir við að taka óvin­sælar ákvarð­anir vegna þess sem stundum er ­nefnt póli­tískur rétt­trún­að­ur. Þess vegna þarfn­ist þjóð­fé­lagið ein­hvers sem hlusti ekki á neitt kjaftæði heldur láti verkin tala og sé óhræddur við að taka af skar­ið. Það sé nauð­syn­legt að taka ákvarð­anir sem, þrátt fyrir að brjóta ­jafn­vel í bága við grund­vall­ar­mann­rétt­indi, séu besta lausnin þegar upp sé ­stað­ið.

Þetta rímar við upp­gang and­lýð­ræð­is­legra ­stjórn­málafor­ingja og -hreyf­inga með fasíska til­burði, sér í lagi í Aust­ur-­Evr­ópu. Auk­inn flótta­manna­vandi og meint hryðju­verkaógn eru vatn á myllu þess­ara hreyf­inga  því auð­velt er að ­magna upp ótta fólks sem þá verður ginn­keypt­ara fyrir þeim ein­földu lausnum sem ­boð­aðar eru. Þar má nefna herta útlend­inga­lög­gjöf og aukin völd rík­is­ins, lok­aðri landa­mæri með bygg­ingu veggja eða úrsögn úr alþjóða- eða landamæra­sam­starfi.

Þá fer þetta ­fer saman við að skarp­ari átaka­línur eru dregnar í stjórn­mál­um, þeir sem eru ekki í þínu liði er þá gjarnan útmál­aðir sem óvinir rík­is­ins eða þjóð­ar­innar og ­skoð­anir þeirra sagðar hættu­leg­ar, í besta falli óþjóð­leg­ar.

Aukið lýð­ræði og friður – bakslag í segl­in?

Ein­ræð­istil­burð­ir, lokuð landa­mæri og ein­angr­un­ar­stefna eru tæp­lega nýtil­komin fyr­ir­bæri í ver­ald­ar­sög­unni. Þetta hefur ekki ein­ungis tíðkast í for­tíð­inni eða fjar­læg­um, van­þró­uðum ríkjum heldur einnig nær okk­ur, bæði í rúmi og tíma, lík­lega nær en ­fólk almennt áttar sig á. Við þekkjum öll nýleg dæmi um slíkt stjórn­ar­far. Þrátt ­fyrir að heim­ur­inn hafi færst í rétta átt til auk­ins frels­is, lýð­ræðis og opn­ari tengsla milli ríkja er þró­unin ekki línu­leg. Nú má segja að eftir tíma­bil und­an­far­inna ára­tuga sem ein­kennst hefur af frjáls­lyndi og lýð­ræð­isum­bót­um, með­ mis­miklum árangri þó, sé komið ákveðið bakslag í segl­in.

Frá­ ­sjón­ar­hóli Vest­ur­landa­búa tók lýð­ræði, með frið­sam­legum ríkja­sam­skipt­um, að ­þró­ast hratt á Vest­ur­löndum á seinni hluta tutt­ug­ustu aldar eftir hörm­ung­ar­tíma ein­ræð­is­stjórna á þeim fyrri – talað var um enda­lok til­tek­innar heims­myndar og bjart­sýni ríkt­i. ­Fyrrum ráð­stjórn­ar­ríki í Aust­ur-­Evr­ópu fylgdu í kjöl­farið og keppt­ust við að vera með í lýð­ræð­is­veisl­unni. Ríkin sem áður til­heyrðu Júgóslavíu undir stjórn­ ­Títós á Balkanskaga fóru í gegnum hreins­un­ar­eld stríðs­á­taka og hafa sum hver ­gengið í Evr­ópu­sam­bandið og önnur sótt um aðild. Og eftir ára­tuga borg­ara­stríð komst almennt friður á í ríkjum Mið- og Suð­ur­-Am­er­íku.

Þegar kom fram á 21. öld dró einnig til tíð­inda í ríkjum Norð­ur­-Afr­íku, Arab­íu­skaga og Mið-Aust­ur­lönd­um, það sem kallað var Arab­íska vorið, hvar ein­ræð­is­herrum var komið frá völd­um. Hreyf­ingin sem hófst í Tún­is, hélt áfram í Egypta­landi, og gaf fólki vonir um umbylt­ingu í stjórn­ar­háttum virt­ist ætla að breið­ast út, ­jafn­vel til Sýr­lands, en reynd­ist þó skamm­góður verm­ir. Það fjar­aði und­an­ þess­ari þró­un, her­inn tók aftur völdin í Egypta­landi og þar er nú við völd mað­ur­ ­sem seg­ist muni fjar­lægja af yfir­borði jarðar nokkurn þann ­sem ógni rík­inu (hon­um).

Rúss­ar, ­sem voru á tíma­bili komnir með annan fót­inn í banda­lag með Vest­ur­lönd­um, hafa ­stigið nokkur skref til baka frá lýð­ræð­isum­bótum undir stjórn Vla­dimírs Pútín. Svo virð­ist sem hann skapi sér vin­sældir á ólík­leg­ustu stöð­um, ekki síst hjá þeim sem finna vest­rænni sam­vinnu allt til for­áttu, því Pútín er óhræddur við að standa uppi í hár­inu á vest­rænum ráða­mönn­um. Þar virð­ist þá engu skipta ógn­andi og óásætt­an­leg fram­koma rúss­neskra stjórn­valda í utan­rík­is- eða ­mann­rétt­inda­mál­um.

Jafn­fram­t virð­ist ákveð­inn hópur vera kom­inn með nóg af frjáls­ræð­is­þró­un­inni í sum­um ­ríkjum Aust­ur-­Evr­ópu. Þar má nefna Pól­land þar sem stjórn­völd sýna ótví­ræða ein­ræð­istil­burði. Það sama er upp í ten­ingnum í Ung­verja­landi þar sem Victor Orban rík­ir. Hann hefur lýst yfir hnignun frjáls­lyndra lýð­ræð­is­ríkja og hamp­að ­stjórn­völdum þar sem ein­ræði er raun­in, eins og Rúss­landi, Tyrk­landi, Malasíu og Kína.

Er þetta líka svona á Íslandi?

Það væri of­sögum sagt að þetta sé að ger­ast á Íslandi. Þó má sjá ákveðna til­hneig­ingu í þá átt að stjórn­völd reyni að kveða niður gagn­rýn­is­raddir án mál­efna­legrar um­fjöll­un­ar. Tals­menn rík­is­stjórn­ar­innar hafa m.a. haft í hót­unum við Rík­is­út­varpið vegna frétta­flutn­ings þess eða kallað eftir brott­rekstri háskóla­kenn­ara vegna gagn­rýnna ­skrifa hans um Fram­sókn­ar­flokk­inn. Einnig hefur verið vísað til mik­il­væg­is þess að hér ríki til­tekin sam­fé­lags­sátt, gagn­rýni á stjórn­völd eða bylt­ing­ar­kenndar hug­myndir stjórn­mála­flokka eins og Pírata sé ein­hvers konar aðför að til­teknum sam­fé­lags­gildum og jafn­vel ógn við lýð­ræð­ið.

For­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins sagði nýlega í til­efni mál­þófs ­stjórn­ar­and­stöð­unnar á Alþingi að virða þyrfti nið­ur­stöðu kosn­inga, læsi fólk ­stjórn­ar­skrána væri skýrt að meiri­hlut­inn réði, en á Alþingi virt­ust gilda önnur lög­mál. Það má taka undir það sjón­ar­mið að mál­þóf sé ekki endi­lega besta ­leiðin til að tryggja lýð­ræði. Þessi við­horf end­ur­spegla þó þann skiln­ing á lýð­ræð­inu að þar hljóti meiri­hluti sem kos­inn er til valda í lýð­ræð­is­leg­um ­kosn­ingum að vera nán­ast ein­ráður um völd, minni­hlut­inn verði í raun bara að ­sætta sig við að hafa orðið und­ir.

Rök­styðja má að þetta sé tals­verð afbökun á því hvernig lýð­ræð­is­leg umræða og -stjórn­ar­hættir ættu að virka eins og bent er á hér. Segja má að stjórn­mál ein­kenn­ist af við­ur­kenn­ingu á til­vist ann­arra við­horfa og hags­muna. Því skuli stefna að því að reyna að kom­ast að ein­hverri nið­ur­stöðu sem flestir geta sætt sig við. Hugs­an­lega liggur feg­urðin í lýð­ræð­inu einmitt í ófull­kom­leika þess, að það mun alltaf verða ­mála­miðl­un, miðju­moð og heitar umræð­ur.

Þess vegna mun aldrei ríkja sú algera sátt um alla hluti sem stundum er ­kallað eftir og ekki er nauð­syn­legt að tryggja að allt sé til fyr­ir­mynd­ar ­sam­kvæmt nákvæmri for­skrift ákveð­ins hóps – þaðan af síður ein­stak­lings. Slíkt hefur verið reynt og hefur væg­ast sagt tek­ist mjög illa til. Þess vegna hafa ­menn kom­ist að því að þrátt fyrir allt ves­enið sé lýð­ræðið þrátt fyrir allt best­i ­kost­ur­inn. 

Hvers vegna þrífst þá ein­ræði eða alræði, hvers ­vegna vill fólk sterkan leið­toga?

Eitt aðal­at­riðið hér er það sem kalla mætti sið­vit­und sam­fé­lags­ins og hvernig stjórn­mála­mönnum tekst að telja fólki trú um að þeirra stefna end­ur­spegli hana. Eins og fram kemur í sam­ræð­unum á milli Gorg­í­asar og Sókratesar taldi Gorg­ías sig geta gert hvern þann sem hann kenndi mælsku­list að mælsku­manni sem gæti sann­fært fjöld­ann um hvað sem væri án þess að vita í raun mikið um mál­ið. Mælsku­maður gæti þannig ver­ið ­trú­verð­ugri en læknir þótt umræðu­efnið væri  lækn­is­fræði og lækn­ir­inn vissi í raun mun ­meira.

Sé horft til kosn­inga­bar­átt­unnar í Banda­ríkj­unum í dag virð­ist þessi eld­gamli vís­dómur í fullu gildi því þar leyfa fram­bjóð­endur sér að skil­greina veru­leik­ann eft­ir eigin höfði, mála ver­öld­ina í ein­földum litum – stundum bara svart­hvítum – sem virð­ist eiga greiða leið að ákveðnum hópi kjós­enda. Frjáls­lyndi og lýð­ræði sem veldur hryðju­verkaógn, straumi inn­flytj­enda og atvinnu­leysi, hefur þá ekki ­mikið vægi í hugum fólks.

Þessi að­ferð, að taka sér eins konar skil­grein­ing­ar­vald, er alþekkt og var í raun grund­völlur alræð­is­stjórn­ar­fars­ins á dögum Stalíns í Sov­ét­ríkj­un­um, sem er eitt ýktasta dæmi um hvernig slíkt stjórn­ar­far þró­ast. Yfir­vald­ið, ein­ræð­is­herrann Sta­lín í þessu til­felli, gat skil­greint hvað var rétt og rangt, úthýst hin­u ó­æski­lega og tekið á dag­skrá það sem við­eig­andi þótti sam­kvæmt hug­mynd­inni um hið end­an­lega full­komna sam­fé­lag.

Þetta má vel heim­færa á nútím­ann, því í ástand­inu sem nú ríkir má ætla að erfitt sé fyr­ir­ hinn almenna borg­ara að gera grein­ar­mun á sann­leika og lygi. Nú sem þá er með­ ­skjótum hætti hægt að snúa orð­ræð­unni á þann veg að fundnir eru söku­dólgar, að­ferð sem krefst ekki mik­illar rök­rænnar skil­grein­ing­ar. Þessi aðferð hentar því ekki ein­ungis æðstu vald­höfum heldur hópum á öllum stig­um. Hinn almenni borg­ari á þannig auð­velt með að finna skýr­ingu á bágum kjörum sín­um, t.d. vegna auk­ins ­fjölda inn­flytj­enda.  

Þeg­ar ­talað er í anda Don­alds Trump, eða Vict­ors Orbans í Ung­verja­landi, taka menn ­sér rétt­inn til skil­grein­ingar á sam­fé­lag­inu, hvað það sé sem geri það gott og eft­ir­sókn­ar­vert eða hvað það sé sem ógnar því. En þarna má jafn­framt spyrj­a hvort veru­leiki okkar sé almennt á ein­hvern hátt fyr­ir­fram skil­greindur – sem ­síðan komi í veg fyrir að við myndum okkur sjálf­stæðar skoð­an­ir. Megum við mót­mæla, ­gengur það gegn ein­hvers konar sátt­mála að vera með upp­steyt og rugga bátn­um?

Við erum hrein­lega of upp­tekin og of þreytt til að nenna að standa í þessu

Aðal­at­riðið er kannski þetta, að fæst myndum við okkur skoð­anir í tóma­rúmi og hinn vinnulún­i al­menni borg­ari hefur hvorki tíma né burði til að leggj­ast í rann­sóknir á því hvað af því sem kemur fram í opin­berri umræðu eigi fót­festu í raun­veru­leik­an­um og hvað ekki. Þess vegna eiga stjórn­mála­menn sem mála ver­öld­ina í ein­föld­um litum svo auð­velt með að móta umræð­una og mata fólk á því sem þeim sýn­ist. Venju­leg­t ­fólk sem er upp­tekið af lífs­bar­átt­unni hefur hrein­lega ekki orku aflögu til að pæla of mikið í hlut­unum og þeim sem kemur með lausn­ina á silf­ur­fati, og seg­ist ætla að sjá um þetta fyrir þig, er því tekið fagn­andi. Það er hvort sem er alltaf hægt að skipta um rás á sjón­varp­inu, koma sér betur fyrir í sóf­anum og fá sér­ eitt­hvað gott í svang­inn.