NPA, eða not­enda­stýrð per­sónu­leg aðstoð, er í stuttu máli þjón­ustu­form sem tryggir fötl­uðu fólki sjálf­stæði í eigin lífi. Aðstoð sem þeim er veitt er á þeirra eigin for­send­um, þ.e. fatlað fólk ræður því sjálft hvaða þjón­usta er veitt, hvernig þjón­ust­unni er hátt­að, hver veitir hana og hvenær hún er veitt. 

Frum­varp Þor­steins Víglunds­sonar um þjón­ustu við fatlað fólk með miklar stuðn­ings­þarfir var sett fram á þingi í byrjun apríl síð­ast­liðnum en í því er NPA og fyr­ir­komu­lag þeirrar þjón­ustu sveit­ar­fé­laga lög­fest. Margir þing­menn hafa lýst yfir vilja til að afgreiða þann lið sem snýr að not­enda­stýrðri aðstoð áður en kosið verður á ný þann 28. októ­ber. 

Hægt að semja við sveit­ar­fé­lagið

Á vef­síðu NPA mið­stöðv­ar­innar kemur fram að fatlað fólk geti samið við sitt sveita­fé­lag um að sjá um og skipu­leggja sína eigin aðstoð. Ein­stak­ling­ur­inn og sveit­ar­fé­lagið gera þá svo­kall­aðan NPA samn­ing sín á milli. Við gerð NPA samn­inga þarf ein­stak­ling­ur­inn að meta sínar þarfir og vænt­ing­ar, enda er sjálfs­mat mik­il­vægt atriði í hug­mynda­fræð­inni um sjálf­stætt líf. 

Síðan koma sveit­ar­fé­lagið og ein­stak­ling­ur­inn sér saman um þjón­ustu­þörf ein­stak­lings­ins, þar sem sjálfs­matið er lagt til grund­vall­ar. Út frá því er svo áætlað mán­að­ar­legt fjár­fram­lag sveit­ar­fé­lags­ins til ein­stak­lings­ins svo að hann geti séð um og skipu­lagt þjón­ust­una sjálfur eftir sínum þörfum og henti­semi.

Fjár­magnið sem ein­stak­ling­ur­inn fær skipt­ist í þrjá hluta. Í fyrsta lagi 85% laun og launa­tengd gjöld til aðstoð­ar­fólks. Í öðru lagi 10% umsýslu­kostn­aður sem fer til umsýslu­að­ila og þriðja lagi 5% vegna útlagðs kostn­aðar við aðstoð­ar­fólk.

Ein­stak­ling­ur­inn fær völd og ábyrgð

Þegar ein­stak­lingur er kom­inn með NPA er hann í hlut­verki verk­stjórn­anda aðstoð­ar­fólks síns og fær þar af leið­andi völd og ábyrgð. Einnig hefur hann val um að sjá alfarið um umsýsl­una sjálfur eða leita til umsýslu­að­ila eins og NPA mið­stöðv­ar­inn­ar.

Ætli ein­stak­ling­ur­inn ætlar að taka að sér umsýsl­una sjálfur þá fylgja því mörg verk­efni og mikil ábyrgð, enda ger­ist hann vinnu­veit­andi aðstoð­ar­fólks síns. Hann þarft að kynna sér ítar­lega lög og reglur um vinnu­vernd, skatta­mál, trygg­inga­mál, kjara­mál og annað sem vinnu­veit­andi þarf að vera með á hreinu.

Verk­stjórn­anda­hlut­verk­inu fylgir að ein­stak­ling­ur­inn velur sér aðstoð­ar­fólk sem hentar lífstíl og kröfum hans með því að útbúa aug­lýs­ingu og taka við­töl við umsækj­end­ur. Aðstoð­ar­fólk vinnur svo sam­kvæmt starfs­lýs­ingu og/eða leið­bein­ingum sem hann semur sjálf­ur.

Frelsið aukið til muna með NPA

Ákvarð­anir um hvaða verk eru unnin eru algjör­lega í höndum ein­stak­lings­ins sjálfs, hvaða aðstoð er veitt og við hvaða athafn­ir. Hann ákveður hvar hjálpin fer fram, heima eða hvað sem hann gerir í líf­inu og hefur þannig frelsi til að ákveða hvar hann býr, hvert hann ferð­ast og hvað hann ger­ir. 

Hann stýrir því hvenær hann fer á fæt­ur, að versla, í bað, elda mat, í vinnu eða skóla, stunda áhuga­mál o.s.frv. Þannig skipu­leggur hann aðstoð­ina eftir sínum eigin lífs­stíl með því að skipu­leggja vinnu­fyr­ir­komu­lag og vak­taplan ásamt því að stýra því hvernig hlut­irnir eru fram­kvæmd­ir.

Frek­ari upp­lýs­ingar má nálg­ast á vef­síðu NPA mið­stöðv­ar­innar. 

Verk­efn­is­stjórn þró­aði leiðir til að taka upp NPA

Á vef­síðu Vel­ferð­ar­ráðu­neyt­is­ins kemur fram að verk­efn­is­stjórn, sem skipuð var af vel­ferð­ar­ráð­herra, hafi leitt sam­starfs­verk­efni rík­is, sveit­ar­fé­laga og heild­ar­sam­taka fatl­aðs fólks. Það mið­aði að því að þróa leiðir til að taka upp not­enda­stýrða per­sónu­lega aðstoð við fatlað fólk á mark­vissan og árang­urs­ríkan hátt. 

Verk­efn­is­stjórnin er skipuð í sam­ræmi við bráða­birgða­á­kvæði í lögum um mál­efni fatl­aðs fólks sem tók gildi 1. jan­úar 2012, sam­hliða ýmsum öðrum breyt­ingum á lög­unum vegna ákvörð­unar um flutn­ing ábyrgðar á þjón­ustu við fatlað fólk frá ríki til sveit­ar­fé­laga. 

Hlut­verk verk­efn­is­stjórnar var að móta ramma um fyr­ir­komu­lag NPA. Í því skyni áttu sveit­ar­fé­lög, í sam­ráði við verk­efn­is­stjórn­ina, að leit­ast við að bjóða fólki með fatl­anir not­enda­stýrða per­sónu­lega aðstoð til reynslu í til­tek­inn tíma. 

Allir ættu að eiga rétt á NPA

Tabú, femíníska fötl­un­ar­hreyf­ingin, fagnar því að not­enda­stýrð per­sónu­leg aðstoð verði lög­fest. Hreyf­ingin gerði þó nokkrar athuga­semdir þegar frum­varpið leit dags­ins ljós við þann lið sem snéri að NPA. Í fyrsta lagi mælti Tabú gegn því að ein­stak­lingur eigi ein­ungis rétt á þessum þjón­ustu­lið ef að hann hefur miklar og við­var­andi þjón­ustu­þarf­ir. Not­enda­stýrð per­sónu­leg aðstoð sé frá­bært tæki til þess að veita þjón­ustu til fólks óháð því hver skerð­ing þess er, hversu mikla aðstoð það þarf, hvar það býr, með hverjum og hvernig það lifir lífi sín­u. 

Sumar skerð­ingar eru breyti­legar og stundum sívax­andi, segir í umsögn­inni. Jafn­framt sé sumt fatlað fólk með minni stuðn­ings- og þjón­ustu­þarfir en vilji aug­ljós­lega stjórna lífi sínu sjálft og þeirri aðstoð sem að það fær. Hefð­bundin félags­þjón­usta sem er í boði, til dæmis félags­leg heima­þjón­usta, lið­veisla og heima­hjúkr­un, sé mjög tak­mark­andi að mörgu leyti. Þessi þjón­usta tak­mark­ist við ákveðnar klukku­stund­ir, sé ein­ungis veitt á ákveðnum tímum og veiti ein­ungis aðstoð við ákveðna þætt­i. 

Í umsögn­inni kemur fram:

„Það fólk sem hefur barist hvað mest fyrir not­enda­stýrðri per­sónu­legri aðstoð, bæði hér á landi og erlend­is, leggur þunga áherslu á að fötl­uðu fólki sé ekki mis­munað á grund­velli teg­undar skerð­ingar þegar það sækir um not­enda­stýrða per­sónu­lega aðstoð. Að tak­marka aðgengi þessa hóps fatl­aðs fólks að NPA endar oft með því að aðstand­endur þurfa að hlaupa til síend­ur­tekið að bjarga mál­un­um. 

Heim­ili fatl­aðs fólks, líkt og önnur heim­ili í land­inu, eru grið­ar­stað­ir, staðir þar sem frið­helgi á að ríkja. Því er ekki sæm­andi að bjóða ein­ungis upp á þjón­ustu sem neyðir fólk til að opna heim­ili sín fyrir einum í dag og öðrum í næstu viku, fólki sem það nær aldrei að kynn­ast per­sónu­lega. Per­sónu­leg aðstoð er aug­ljós­lega mik­il­vægt val fyrir þennan hóp fólks.“

Mik­il­vægt að nýta vinnu verk­efna­stjórnar

Tabú veltir fyrir einnig fyrir sér hvers vegna ekki sé gerð krafa um að þær leið­bein­ingar og hand­bók sem ráð­herra á að gera skuli byggja á þeirri vinnu sem nú þegar hefur verið unnin af verk­efna­stjórn um not­enda­stýrða per­sónu­lega aðstoð. Mikil vinna hefi verið lögð í að skapa ramma utan um þessa þjón­ustu­leið síð­ustu sex árin, þar sem í upp­hafi var mikið sam­ráð haft við fatlað fólk. Mik­il­vægt sé að nýta þá vinnu, í stað þess að finna upp hjólið á ný.

Heyf­ingin bendir á að búið sé að vera að inn­leiða not­enda­stýrða per­sónu­lega aðstoð frá árinu 2011. Mikil grunn­vinna liggi fyrir og rann­sókn hafi verið unnin á fram­gangi verk­efn­is­ins. Eru þær því orðnar lang­þreyttar á því að ekki sé búið að lög­festa þessa þjón­ustu­leið og stöðugt sé verið að koma sveit­ar­fé­lögum undan því að veita þjón­ust­una með því að fjalla um til­rauna­verk­efni og inn­leið­inga­verk­efn­i. 

Hvetja rík­is­stjórn­ina til að ganga alla leið

Tabú gerir einnig athuga­semd við að skammta eigi samn­inga næstu fimm árin enda muni það við­halda þeirri gjá sem skap­ast hefur á milli fólks með NPA og ekki, ásamt því að þeir sem hafa sterkasta bak­landið og bestu for­send­urnar til þess að berj­ast fá samn­inga en ekki hin­ir. 

Einnig hvetja þær rík­is­stjórn­ina til þess að ganga alla leið og lög­festa NPA sem jafn­rétt­háa þjón­ustu­leið og allar aðr­ar. Í umsögn­inni segir að á Norð­ur­lönd­unum sé ásókn í NPA hæg­vax­andi og því sé engin ástæða til þess að halda að annað gildi á Ísland­i.