Verk­fall á hverjum föstu­degi

Þann 20. ágúst árið 2018 skróp­aði Thun­berg í skól­­anum og sat ein með spjaldið fyrir utan þing­­húsið í Stokk­hólmi. Hún var ákveðin í að vera þar á skóla­­tíma hvern ein­asta dag fram yfir sænsku þing­­kosn­­ing­­arnar þann 9. sept­­em­ber. Krafa hennar var ein­­föld: Að rík­­is­­stjórn Sví­­þjóðar myndi draga úr losun gróð­­ur­húsa­­loft­teg­unda í sam­ræmi við Par­ís­­ar­­sam­komu­lag­ið.

Eftir 9. sept­­em­ber fór Thun­berg að mæta í skól­ann fjóra daga í viku og ákvað hún að vera í verk­­falli á föst­u­­dög­­um. Eftir því sem tím­inn leið fór fólk að taka eftir Thun­berg og veita verk­fall­inu athygli, ekki ein­ungis í Stokk­hólmi eða Sví­­þjóð, heldur út um allan heim.

Bókin Húsið okkar brennur kom út í fyrra en hana skrifar fjöl­skylda Thun­berg. Hægt er að nálg­ast hana á íslensku en Eyrún Edda Hjör­leifs­dóttir þýddi. Í bók­inni segir Thun­berg og fjöl­skylda hennar sögu sína, sögu af dag­legu lífi sem snýst um Asperger­heil­kenni, átrösk­un, ADHD, óperu­söng og – ekki síst – umhverf­is­vernd.

Í lýs­ingu á bók­inni á vef­síðu útgef­and­ans segir að Húsið okkar brennur sé ein­læg og óhefð­bundin frá­sögn af glímu fjöl­skyld­unnar við óvægið sam­fé­lag nútím­ans. Það sé móðir Gretu, Eurovision­stjarnan Malena Ern­man, sem lýsir því hvernig dóttir hennar yfir­steig mikla erf­ið­leika til að berj­ast gegn stærstu ógn sem nokkurn tím­ann hefur steðjað að mann­kyn­inu.

„Þetta er fyrst og fremst sagan um það neyð­ar­á­stand sem ríkir í heim­inum og snertir okkur öll. Neyð­ar­á­stand sem við mann­kynið höfum kallað yfir okkur með lífs­háttum okk­ar; ósjálf­bærum lífs­háttum sem eru úr tengslum við nátt­úr­una sem við erum öll hluti af. Við getum kallað það ofneyslu eða ham­fara­hlýn­un. Flestir virð­ast telja að þetta neyð­ar­á­stand ríki ein­hvers staðar langt héðan og að það muni ekki hafa áhrif á okkur fyrr en eftir langan tíma. En það er ekki rétt,“ segir í inn­gangi bók­ar­inn­ar. 

Neit­ar að ferð­­ast með flug­­­vél

Thun­berg hefur verið harð­á­kveðin að fljúga ekki til að sýna öðrum for­dæmi en athygli vakti þegar Greta ferð­að­ist með lest til Katowice í des­em­ber í fyrra – þar sem hún ávarp­aði aðild­­ar­­ríkja­fund­inn COP-24 – og aftur til Davos í jan­úar til að ávarpa árlegan fund Alþjóða­við­­skipta­ráðs­ins.

Hún lét þó ekki þar við sitja í and­ófi sínu gegn flugi en hún ferð­að­ist með umhverf­is­vænni skútu til Banda­ríkj­anna í lok sum­ars. Hún mætti til New York eftir fimmtán daga sigl­ingu yfir Atl­ants­hafið og var henni vel tekið á hafn­ar­bakk­an­um.

Skýr skila­boð

Á lofts­lags­ráð­stefnu Sam­ein­uðu þjóð­anna í New York, sem fram fór fyrr á þessu ári, var Greta með skýr skila­boð til heims­leið­tog­anna: Að almenn­ingur væri að fylgj­ast með þeim. Thun­berg var gestur ráð­stefn­unn­ar. Til­finn­inga­þrungin ræða hennar fór sem eldur í sinu um hinn vest­ræna heim.

„Ég á ekki að þurfa að vera hér á svið­inu. Ég á að vera í skól­anum handan Atl­ants­hafs­ins. En þið snúið ykkur alltaf til okkar unga fólks­ins til þess að öðl­ast von. Hvernig dirf­ist þið?

Þið hafið rænt draumum mínum og æsku minni með inn­an­tómum orð­um. En ég er einna heppn­ust. Fólk þjá­ist og fólk deyr. Heilu vist­kerfin eru hrynja. Við sjáum fram á fjölda­út­rým­ingu og það eina sem þið getið talað um eru pen­ingar og trölla­sögur um enda­lausan hag­vöxt. Hvernig dirf­ist þið?“

„Í meira en þrjá­tíu ár hafa vís­indin verið á hreinu. Hvernig dirf­ist þið að líta undan og koma hingað og full­yrða að þið séuð að gera nóg, þegar stefnu­mörk­unin og lausn­irnar eru hvergi sjá­an­leg­ar?

50 pró­sent er kannski ásætt­an­legt fyrir ykk­ur, en sú tala gerir ekki ráð fyrir vendi­punkt­um, flestum svör­un­ar­kerfum og auk­inni hlýnun vegna meng­andi efna í and­rúms­loft­inu, eða sjón­ar­hornum sann­girni og loft­lags­rétt­læt­is.

Töl­urnar treysta einnig á að mín kyn­slóð sjúgi millj­arða tonna af ykkar koltví­sýr­ingi úr and­rúms­loft­inu með tækni sem naum­ast er til. Þetta er ein­fald­lega ekki ásætt­an­legt fyrir okkur sem þurfum að lifa með afleið­ing­un­um.

Hvernig dirf­ist þið að láta sem svo að vanda­málið verði leyst með hefð­bundnum við­skipta­háttum og tækni­legum lausnum? Það verða engar lausnir eða áætl­anir hér í dag því þessar tölur eru of óþægi­legar og þið eruð ekki enn nógu viss í ykkar sök til að vera hrein­skilin með það.

Þið eruð að bregð­ast okkur en unga fólkið er að átta sig á svikum ykk­ar. Augu allra fram­tíð­ar­kyn­slóða eru á ykk­ur. Ef þið veljið að svíkja okkur þá munum við aldrei fyr­ir­gefa ykk­ur,“ sagði Thun­berg og upp­skar klapp aft­ast í saln­um. „Við munum ekki leyfa ykkur að kom­ast upp með þetta. Hér og nú drögum við lín­una. Breyt­ing­arnar munu verða, hvort sem ykkur líkar það eða ekki!“

Þannig end­aði Thun­berg ræðu sína á lofts­lags­ráð­stefn­unni. Eins og áður segir vakti ræðan gríð­ar­lega athygli og skipt­ist fólk í að mæra hana eða dæma.

Banda­ríkja­for­seti hæð­ist að Thun­berg

Einn af þeim sem gerðu grín að Thun­berg var for­seti Banda­ríkj­anna, Don­ald Trump, en hann hædd­ist að henni í Twitt­er-­færslu seinna um kvöld­ið.

„Hún virð­ist ham­ingju­söm ung stúlka, sem hlakkar til bjartrar og dásam­legrar fram­tíð­ar. Svo indælt að sjá!“

Ekki virð­ist sem Thun­berg hafi tekið þessi ummæli for­set­ans inn á sig en hún gaf lítið fyrir þau í við­tali við sænsku sjón­­varps­­stöð­ina SVT og sagði að hún hefði vitað að hann myndi segja eitt­hvað um sig og að það sem hann segir um hana skipti eig­in­lega eng­u ­máli.

Thun­berg á að vera sýnd virð­ing

Í kjöl­far hol­skeflu af niðr­andi ummælum um hina 16 ára gömlu Thun­berg á net­inu þótti UNICEF á Íslandi nóg um og setti stöðu­upp­færslu á Face­book þar sem fólk var hvatt til að sýna henni virð­ingu. UNICEF von­að­ist til að fólk á sam­­fé­lags­miðlum svar­aði vin­­sam­­legu ákalli þeirra um að hugsa sig tvisvar um áður en það skrifar athuga­­semdir um Gretu Thun­berg.

Þá sögðu þau að Thun­berg væri mann­eskja sem njóti réttar síns sem barn og sem mann­eskja til að láta rödd sína heyr­­ast í lofts­lags­um­ræð­unn­i.

Fram kom í færslu UNICEF að því miður væru margir full­orðnir að skrifa niðr­andi og hat­­ur­s­­fullar athuga­­semdir um hana sem mann­eskju. Það væri ekki ásætt­an­­legt. Sem lofts­lags­að­­gerð­­ar­sinni, sem barn og sem mann­eskja ætti Greta, ásamt öðrum, rétt á að láta rödd sína heyr­­ast.

„Við viljum biðja fólk um að hugsa sig tvisvar um áður en það skrifar athuga­­semdir á sam­­fé­lags­miðla. Hér er um að ræða mann­eskja sem á að vera sýnd virð­ing. Líka á inter­­net­in­u,“ sagði í færsl­unni.

Jafn­­framt kom fram að UNICEF styddi börn sem berj­­ast fyrir betri fram­­tíð. Þau hefðu rétt á að vera vernduð gegn hatri. UN­ICEF impraði á að það væri á allra ábyrgð.

„Við vonum að þú munir hjálpa Gretu, og öllum þeim mögn­uðu og hug­rökku börnum sem eru að tjá sig, að njóta réttar síns og hlust­­a.“

Ungt fólk hér á landi fer í verk­fall

Íslend­ingar hafa ekki farið var­hluta af áhrifum Thun­berg en skóla­verk­föll á borð við þau sem hún boðar hafa verið haldin víða um land.

Til að mynda mót­mælti gríð­ar­legur fjöldi á Aust­ur­velli í mars síð­ast­liðnum aðgerðum stjórn­valda vegna lofts­lags­breyt­inga en þetta voru fjórðu mót­mælin sem haldin voru. Stemn­ingin var raf­mögnuð þegar hund­ruð barna og ung­linga hróp­uðu: „Að­gerð­ir: Nún­a!“

Mikil stemn­ing var meðal ung­menn­anna og voru kröf­urnar skýr­ar; þau vilja aðgerðir í lofts­lags­málum og þau vilja þær núna. Einnig hróp­uðu þau í takt: „Við erum bara börn, fram­tíð okkar skiptir máli!“

Á Face­book-­síðu við­burð­ar­ins kom fram að um verk­fall væri að ræða og að það væri inn­blásið af Thun­berg. „Við viljum sýna stjórn­völdum að almenn­ingur sé með­vit­aður um alvar­leika máls­ins og vilji rót­tækar aðgerð­ir,“ skrif­uðu þau.

Þau bentu á að stjórn­völd hefðu sett sér aðgerð­ar­á­ætlun í lofts­lags­málum til árs­ins 2030 sem geri meðal ann­ars ráð fyrir kolefn­is­hlut­leysi fyrir árið 2040. „Við viljum styðja við bakið á þeim aðgerð­um, en betur má ef duga skal. Núver­andi aðgerða­á­ætlun er ekki í sam­ræmi við mark­mið um að halda hlýnun innan 1,5 gráðu á heims­vísu og við krefj­umst aðgerða sem eru lík­legar til að skila þeim árangri.“

Ljóst væri að stór­auka þyrfti fjár­fram­lög til lofts­lags­að­gerða. Milli­ríkja­nefnd Sam­ein­uðu þjóð­anna um lofts­lags­mál (IPCC) reikn­að­ist til að verja þyrfti 2,5 pró­sent af heims­fram­leiðslu til lofts­lags­mála á ári til árs­ins 2035 til að halda hlýnun innan við 1,5 gráð­ur. Núver­andi áætlun væru upp á 0,05 pró­sent af þjóð­ar­fram­leiðslu á ári næstu fimm árin.

Þau kröfð­ust þess að Ísland tæki af skar­ið, hlust­aði á vís­inda­menn, lýsti yfir neyð­ar­á­standi og léti hið minnsta 2,5 pró­sent af þjóð­ar­fram­leiðslu renna beint til lofts­lags­að­gerða. Þar yrði atvinnu­lífið jafn­framt að axla ábyrgð og til þess yrði ákveðin við­horfs­breyt­ing að eiga sér stað.

„Við viljum afdrátt­ar­lausar aðgerð­ir. Núna. Fyrir kom­andi kyn­slóð­ir. Fyrir lofts­lag­ið!“

Breyttu áhyggjum í alþjóð­lega hreyf­ingu

Í lok októ­ber var Greta Thun­berg sæmd umhverf­is­verð­launum Norð­ur­landa­ráðs. Hún afþakk­aði þau og sagði að verð­­laun skipti ekki máli, þó hún þakki fyrir þann heiður að hafa verið val­in, heldur þurfi að virkja sam­taka­mátt fjöld­ans og þrýsta á stjórn­­­mála­­menn og aðra leið­­toga til að berj­­ast gegn mengun af manna­völdum og lofts­lags­breyt­ing­­um. 

Hún segir á instagram aðgangi sín­um, að verð­­laun skipti ekki máli, þó hún þakki fyrir þann heiður að hafa verið val­in, heldur þurfi að virkja sam­taka­mátt fjöld­ans og þrýsta á stjórn­­­mála­­menn og aðra leið­­toga til að berj­­ast gegn mengun af manna­völdum og lofts­lags­breyt­ing­­um. 

Í des­em­ber var Thun­berg svo valin mann­eskja árs­ins hjá tíma­rit­inu TIME. Á vef­­síðu þess kom fram að hún hafi náð að breyta óljósum áhyggjum af lofts­lags­breyt­ingum yfir í alþjóð­­lega hreyf­­ingu sem berj­ist fyrir breyt­ingum á heims­vísu.

Verk­föll ung­menna á Íslandi og víða um heim halda áfram en ennþá mót­mæla þau á hverjum ein­asta föstu­degi og ekki er fyr­ir­séð að þau hætti í náinni fram­tíð á meðan kröfum þeirra er ekki mætt. 

En hvað sem verður – hvort Thun­berg hverfi af sjón­ar­svið­inu eins fljótt og hún birt­ist – þá hafa áhrif henn­ar, boð­skapur og ímynd ræki­lega breiðst út og verður hugs­un­ar­háttur margra gagn­vart lofts­lags­málum ekki samur eftir komu hennar á sjón­ar­svið­ið.