Samkvæmt Lúanda-skjölunum, sem hófu að birtast í fjölmiðlum víða um heim fyrir nokkrum dögum, færði kaupsýslukonan Isabel dos Santos, elsta dóttir José Eduardo dos Santos, fyrrverandi forseta Angóla, hundruð milljóna dollara af almannafé út úr einu fátækasta landi heims og inn í völundarhús fyrirtækja og félaga sem mörg hver eru skráð í skattaskjólum.
Skjölin sýna einnig hvernig þekkt fjármálafyrirtæki á Vesturlöndum, lögfræðingar, endurskoðendur og embættismenn – allt frá Lissabon til Lundúna og Lúanda, frá Möltu til Dúbaí – aðstoðuðu við svikin. Bandarísk ráðgjafafyrirtæki, m.a. Boston Consulting Group, McKinsey & Company og PricewaterhouseCoopers (PwC) eru m.a. sögð hafa aðstoðað forsetann fyrrverandi og dóttur hans við að reka ríkisolíufyrirtækið Sonangol með óheiðarlegum hætti og nota hagnaðinn til persónulegra nota og fjármögnunar margvíslegra verkefna í Frakklandi og Sviss.
Stjórnvöld í Angóla hafa nú fryst eignir dos Santos og eiginmanns hennar, Sindika Dokolo. Dos Santos hafnar alfarið ásökunum um spillingu og að hafa notið frændhygli og segist fórnarlamb pólitískra nornaveiða. „Fjölmiðlar kalla mig prinsessu. Ég þekki ekki margar prinsessur sem fara fram úr rúminu og byggja upp keðju stórmarkaða,“ sagði hún í viðtali við Financial Times.
Portúgalar drógu landamærin
Angóla er á vesturströnd Afríku og er sjöunda stærsta land álfunnar að flatarmáli. Landamæri þess liggja að Namibíu, Austur-Kongó og Sambíu. Líkt og í mörgum öðrum Afríkulöndum voru landamærin dregin af nýlenduherrum, Portúgölum í þessu tilviki, sem fyrst komu sér þar fyrir á sextándu öld. Innan landamæranna lentu margar og ólíkar þjóðir og er ríkið fékk sjálfstæði árið 1975 braust út blóðug borgarastyrjöld sem varði í 27 ár. Þúsundir féllu og efnahagur landsins hrundi.
Líkt og oft vill verða komu vestræn ríki að átökunum. Stjórnarher MPLA-flokksins, flokks föður dos Santos, naut stuðnings Rússlands og Kúbu en skæruliðahreyfing UNITA stuðnings Bandaríkjanna og Suður-Afríku.
Fædd í Sovétríkjunum
Isabel dos Santos fæddist árið 1973 í Aserbaídsjan þaðan sem móðir hennar er og faðir hennar var við nám. Þá var hann skæruliði og háttsettur í frelsishreyfingu Angóla, MPLA. Hreyfingin var kommúnísk að upplagi og dos Santos hafði verið sendur til Sovétríkjanna til verkfræðináms.
Móðir hennar var skákmeistari og einnig verkfræðinemi. Tveimur árum eftir fæðingu Isabel fékk Angóla loks sjálfstæði frá Portúgölum og fjórum árum síðar, 1979, varð faðir hennar annar forseti landsins og fjölskyldan flutti inn í forsetahöllina í höfuðborginni Lúanda.
Eftir að foreldrar hennar skildu og landið ólgaði af átökum flutti hún ásamt móður sinni til London þar sem hún gekk í stúlknaskóla. Hún var framúrskarandi nemandi og lærði síðar rafmagnsverkfræði í Kings College. Eftir útskrift vann hún í tvö ár hjá endurskoðunarfyrirtækinu Coopers & Lybrand sem nú heitir PwC.
Náði forskoti í farsímageira
Er borgarastríðinu var að ljúka snéri hún aftur til Angóla, þá rúmlega tvítug, og stofnaði flutningafyrirtæki. Það leiddi hana svo út í fjarskipti, nánar tiltekið í hinn nýtilkomna farsímageira. Þar reyndist hún hafa veðjað á réttan hest.
Hvað eru Lúanda-skjölin?
Rannsókn blaðamannanna 120 er m.a. byggð á yfir 715 þúsund skjölum sem gefa innsýn í starfsemi ýmissa fyrirtækja Isabel dos Santos. Samtök sem vernda uppljóstrara í Afríku (PPLAAF) komu skjölunum áfram til Alþjóðasamtaka rannsóknarblaðamanna (ICIJ).
Í skjölunum er að finna tölvupósta, samninga ýmis konar, áætlanir, lista yfir viðskiptamenn, upptökur af stjórnarfundum, bankayfirlit, skattaskýrslur og margt fleira. Niðurstaða rannsóknar blaðamannanna er m.a. sú að dos Santos og eiginmaður hennar hafi nýtt sér veikleika regluverks og lagaumhverfis til að græða mikla peninga og koma eignum undan skattayfirvöldum. Þetta gerðu hjónin með aðstoð vestrænna fjármálaráðgjafa.
Helstu niðurstöður Lúanda-skjalanna:
Í tvo áratugi voru stunduð innherjaviðskipti sem gerðu Isabel dos Santos að ríkustu konu Afríku en hið olíu- og demantsauðuga Angóla að einu fátækasta ríki veraldar.
Vefur meira en 400 fyrirtækja og dótturfyrirtækja í 41 landi tengjast dos Santos og eiginmanni hennar, Sindika Dokolo, þar af eru 94 í skattaskjólum á borð við Möltu, Máritíus og Hong Kong.
Margir fjármálaráðgjafar og fyrirtæki á Vesturlöndum aðstoðuðu við að færa til peninga, stofna félög og endurskoða reikninga. Þessir aðilar veittu sumir ráðgjöf um hvernig væri hægt að skjóta fé undan skatti á meðan aðrir þóttust ekki taka eftir neinu misjöfnu sem margt benti til að væri í gangi.
Tvö fyrirtæki, PwC og Boston Consulting Group, fengu á árunum 2010-2017 greiddar 5,6 milljónir dala fyrir störf sín í þágu fyrirtækja hjónanna.
Skjölin sýna einnig hvernig Isabel dos Santos:
Keypti banka á meðan aðrar fjármálastofnanir og tryggingafélög neituðu að stunda viðskipti við hana því þeim þótti ekki ljóst hvaðan auður hennar kæmi.
Ginnti stjórnvöld og stjórnendur fyrirtækja á Vesturlöndum til að setja peninga í verkefni sín.
Þrýsti á uppbyggingarverkefni sem varð til þess að þúsundir fátækra Angólamanna misstu heimili sín við ströndina.
Beindi hundruðum milljónum dollara sem fengnar voru að láni eða með samningum til eigin fyrirtækja og tengdra aðila, m.a. með því að millifæra 38 milljónir dollara frá ríkisrekna olíufyrirtækinu Sanangol inn á reikning í Dubaí, aðeins nokkrum klukkutímum eftir að forsetinn hafði rekið hana úr starfi stjórnarformanns.
Við lok tíunda áratugarins fengu hún og viðskiptafélagar hennar fjarskiptaleyfi fyrir farsíma í almennu útboði. Dos Santos hefur alla tíð neitað því að hafa komist að þeim kjötkötlum vegna klíkuskapar. Fjarskiptafyrirtæki hennar, Unitel, er nú það stærsta í landinu.
Allar götur síðan hefur viðskiptaveldi hennar vaxið, hreinlega blásið út, og allan tímann hefur hún harðneitað því að hafa notið forskots, beint eða óbeint, vegna föður síns. Í vörnum sínum síðustu daga, sem hófust áður en Lúanda-skjölin voru birt, hefur hún alfarið hafnað því að hafa gert nokkuð rangt og minnt á að hún hafi efnast með vinnusemi. Þannig hafi hún til dæmis stofnað Unitel í skrifstofuholu fyrir ofan símabúð sem hún rak og velgengni stórmarkaða hennar hafi verið vegna þess að þar var að finna „besta fiskborð landsins“.
Safnaði auði í tvo áratugi
Er dos Santos var að hefja viðskiptaferil sinn, m.a. með kaupum á bar sem átti eftir að verða einn sá vinsælasti á vesturströnd Afríku, var Angóla að sigla út úr gríðarlegum efnahagsþrengingum og inn í velsæld vegna hækkandi olíuverðs á heimsvísu. Það reyndist henni persónulega happadrjúgt en lítið af olíuauðinum skilaði sér hins vegar til almennra borgara landsins.
Auð sinn hefur hún komist yfir á síðustu tveimur áratugum og það tímabil í sögu Angóla hefur verið róstusamt með eindæmum. Borgarastyrjöldinni lauk, það fjaraði undan hinu arðsama olíuævintýri, og José Eduardo dos Santos, einn þaulsetnasti forseti Afríku fyrr og síðar, neyddist til að segja af sér forsetaembætti.
Á þessum árum hafði hópur Angólamanna efnast verulega þó langsamlega mest forsetadóttirin Isabel dos Santos. Eignir hennar eru samkvæmt Forbes nú metnar á 2,2 milljarða Bandaríkjadala, yfir 273 milljarða íslenskra króna. Á sama tíma þarf hins vegar meirihluti almennings í Angóla að lifa af tveimur dollurum, um 250 krónum, á dag.
Innviðir í molum
Innviðir Angóla eru enn bágbornir þrátt fyrir að efnahagurinn hafi rétt úr kútnum eftir borgarastyrjöldina og greiður aðgangur að lánum til uppbyggingar, m.a. frá Kína, hafi verið fyrir hendi. Vegir eru slæmir og raforkukerfið ófullnægjandi.
Á meðan dos Santos hélt miklar veislur fyrir fólk úr hinni nýju millistétt, þar sem engu var til sparað, bjó mikill meirihluti Angólamanna við sára fátækt, matarskort, vondan húsakost og takmarkaðan og oft nær engan aðgang að hreinu vatni.
Snekkjur, lúxusíbúðir og listaverkasafn
Dos Santos og eiginmaðurinn Dokolo reyndu ekkert að fela sinn rándýra lífsstíl – frekar má segja að þau hafi flaggað honum. Dokolo safnar til dæmis sportbílum og hann hefur birt myndir af risasnekkju þeirra, Hayken, á samfélagsmiðlum. Lúxuslífið tók á sig ýmsar birtingarmyndir. Í Portúgal eiga hjónin þakíbúð í háhýsi og sveitaseitur við ströndina. Þá eru þau talin eiga þrjár fasteignir í London til viðbótar við lúxusíbúð í Monte Carlo.
Dokolo safnar listaverkum og er talinn eiga heimsins stærsta safn afrískra verka. Þá á hann einnig verk eftir Andy Warhol og fleiri þekkta listamenn. Hann fæddist líkt og eiginkonan með silfurskeið í munni. Faðir hans var mikill viðskiptajöfur í Kinshasa í Austur-Kongó en sjálfur ólst hann aðallega upp í Belgíu og Frakklandi.
Pabbi rétti henni stjórnartaumana
Árið 2016 vék forsetinn José Eduardo dos Santos allri stjórn ríkisolíufyrirtækisins Sonangol og skipaði dóttur sína, Isabel, stjórnarformann. Hún sat þó ekki lengi á þeim stóli því um árið síðar lét eftirmaður föður hennar í embætti, João Lourenço, hana fjúka. Hann sagði brottvíkinguna hluta af herferð sinni gegn spillingu í landinu en dos Santos segir hann í persónulegri herferð gegn sér.
Hálfsystkini dos Santos hafa einnig verið tengd spillingu. Systur hennar, Welwitschia dos Santos, var bolað út af angólska þinginu. Hún sagði leyniþjónustu landsins áreita sig í sífellu og flúði til Bretlands. Bróðir þeirra, José Filomeno dos Santos, hefur verið ákærður fyrir spillingu og réttarhöldin standa nú yfir. Faðir þeirra, forsetinn fyrrverandi, er í Barcelona og sagður alvarlega veikur.
Lagði grunn að gífurlegum auðæfum dótturinnar
Sérfræðingar sem blaðamannateymið ræddi við segja að endurskoðendur, lögfræðingar og ráðgjafar séu í lykilhlutverki þegar komi að peningaþvætti í skattaskjólum, að skjóta fé undan skatti og í spillingu innan þess opinbera sem eykur fjárhagslegt ójafnrétti og grefur undan lýðræði um allan heim.
„Faðir Isabel dos Santos, José Eduardo, lagði grunninn að gríðarlegum auðæfum hennar með því að fá henni stjórn yfir miklum náttúruauðlindum Angóla á meðan milljónir landa hennar bjuggu við sult,“ segir í samantekt blaðamannateymisins.
Segist vera blóraböggull
Viðbrögð Isabel dos Santos við uppljóstrunum blaðamannanna hafa m.a. verið þau að segjast hafa verið gerð að blóraböggli í pólitískum tilgangi. Þá segir hún dómstóla Angóla spillta og hlutdræga. Hún hefur verið búsett í London frá árinu 2018 en nú herma fréttir að hún ætli að flytja til Dubaí. Ferðinni er að hennar sögn ekki heitið til Angóla í bráð. „Því að ástandið í Angóla núna er óöruggt. Glæpatíðni er há, þar eru framin mörg rán og mörg morð. Landið er ekki öruggur staður.“
Rannsóknarblaðamennirnir segja hins vegar Lúanda-skjölin varpa ljósi á umfangsmikil viðskipti dos Santos í orkugeiranum, fjármálalífinu, fjarskiptum, demöntum, smásölu, fjölmiðlum og fleiru. Fjölskyldan hafi notað aflandsfélög til að komast yfir margvíslega starfsemi á Vesturlöndum sem og lifa lúxuslífi sem aðrir Angólamenn gátu ekki einu sinni látið sig dreyma um. „Í stuttu máli er Lúanda-lekinn saga innherjaviðskipta á epískum skala.“
Bankareikningar frystir í Angóla vegna Samherjamálsins
Spillingarmál í Angóla teygðu anga sína til Íslands í fyrra þegar bankareikningar Victória de Barros Neto, fyrrverandi sjávarútvegsráðherra Angóla, eiginmanns hennar og barna voru frystir í desember. Enn fremur var sakamál höfðað á hendur henni.
Ástæðan er ætluð þátttaka hennar í Samherjamálinu svokallaða. Í umfjöllun Kveiks og Stundarinnar um málið, sem var birt 12. nóvember 2019, kom meðal annars fram að Samherji lægi undir grun um að hafa greitt mútur til að tryggja aðgengi að ódýrum kvóta í Namibíu og Angóla.
De Barros Neto á að hafa leikið hlutverk í athæfi sem fól í sér mútugreiðslur, peningaþvætti og skattsvik. Á meðal þeirra sem eiga að hafa notið góðs af greiðslum til sjávarútvegsráðherrans fyrrverandi er João de Barros, einn barna ráðherrans fyrrverandi. Hann hefur meðal annars heimsótt Samherja til Íslands.
Viðræður hafa staðið yfir milli angólskra og namibískra stjórnvalda um lögsögu í málinu, þar sem að stjórnarskrá Angóla heimili ekki framsal á ríkisborgurum landsins til annars lands.
De Barros Neto var sjávarútvegsráðherra er José Eduardo dos Santos, faðir Isabel dos Santos, var forseti.
Lestu meira:
-
9. mars 2021Samherji sagður hafa greitt laun í Færeyjum til að komast hjá skattgreiðslum í Namibíu
-
9. mars 2021Þorsteinn Már kærir Jóhannes uppljóstrara til lögreglu fyrir rangar sakargiftir
-
8. mars 2021Íslenskir rannsakendur hafa aflað upplýsinga um þrjú félög tengd Samherja í Færeyjum
-
27. febrúar 2021Samherji Holding hefur enn ekki skilað ársreikningi fyrir árið 2019
-
8. febrúar 2021Gagnaöflun skattrannsóknarstjóra um rekstur félags í Belís talin lögmæt
-
6. febrúar 2021Héraðssaksóknari fékk bókhald Samherjasamstæðunnar með dómsúrskurði
-
31. desember 2020Árið þar sem allar alvöru tilraunir til að breyta sjávarútvegskerfinu voru kæfðar
-
14. desember 2020Réttarhöld í Samherjamálinu í Namíbíu hefjast í apríl
-
14. desember 2020Samherji segir James Hatuikulipi hafa sent Jóni Óttari póst um leynireikninga, ekki öfugt
-
13. desember 2020Raunveruleg ástæða þess að norskur stórbanki sagði upp viðskiptum við Samherja
Við þurfum á þínu framlagi að halda
Þú getur tekið beinan þátt í að halda úti öflugum fjölmiðli.
Við sem vinnum á ritstjórn Kjarnans viljum hvetja þig til að vera með okkur í liði og leggja okkar góða fjölmiðli til mánaðarlegt framlag svo við getum haldið áfram að vinna fyrir lesendur, fyrir fólkið í landinu.
Kjarninn varð níu ára í sumar. Þegar hann hóf að taka við frjálsum framlögum þá varð slagorðið „Frjáls fjölmiðill fyrir andvirði kaffibolla“ til og lesendur voru hvattir til að leggja fram í það minnsta upphæð eins kaffibolla á mánuði.
Mikið vatn hefur runnið til sjávar á þeim níu árum sem Kjarninn hefur lifað. Í huga okkar á Kjarnanum hefur þörfin fyrir fjölmiðla sem veita raunverulegt aðhald og taka hlutverk sitt alvarlega aukist til muna.
Við trúum því að Kjarninn skipti máli fyrir samfélagið.
Við trúum því að sjálfstæð og vönduð blaðamennska skipti máli.
Ef þú trúir því sama þá endilega hugsaðu hvort Kjarninn er ekki allavega nokkurra kaffibolla virði á mánuði.
Vertu með okkur í liði. Þitt framlag skiptir máli.
