Kjarn­inn greindi frá því í síð­asta mán­uði að ári eftir að Sam­herj­a­málið var opin­berað var enn ekki búið að und­ir­­rita samn­ing við Alþjóða­mat­væla­­stofn­un­ina (FAO) um þá úttekt á við­­skipta­háttum útgerða sem íslensk stjórn­­völd boð­uðu að þau myndu hafa frum­­kvæði að.

Fáir halda á mestu

Mikil sam­þjöppun hefur átt sér stað í sjáv­ar­út­vegi á Íslandi á und­an­förnum ára­tug­um, eftir að fram­sal kvóta var gefið frjálst og sér­stak­lega eftir að heim­ilt var að veð­setja afla­heim­ildir fyrir banka­lán­um, þótt útgerð­ar­fyr­ir­tækin eigi þær ekki í raun heldur þjóð­in. Slík heim­ild var veitt árið 1997. 

Sam­hliða hefur eft­ir­lit með fram­fylgd laga um stjórn fisk­veiða lengi verið í lama­sessi. Það var til að mynda stað­fest í kol­svartri skýrslu Rík­is­end­ur­skoð­unar sem birt var í byrjun árs 2019. Þar gerði hún meðal ann­ars veru­­legar athuga­­semdir við að Fiski­­stofa kann­aði ekki hvort yfir­­ráð tengdra aðila í sjá­v­­­ar­út­­­vegi yfir afla­hlut­­deild­um, eða kvóta, væru í sam­ræmi við lög. Eft­ir­lits­að­il­inn sinnti ekki eft­ir­lit­in­u. 

Sam­kvæmt lögum má hver blokk halda á 12 pró­sent af úthlut­uðum kvóta en í gild­andi lögum má eiga allt upp að helm­ingi í annarri útgerð án þess að kvóti sem hún heldur á telj­ist með. Þessi lög eiga að koma í veg fyrir mikla sam­þjöppun í sjáv­ar­út­vegi á meðal þeirra fyr­ir­tæki sem fá að vera vörslu­að­ili fiski­mið­anna. 

Sam­kvæmt síð­ustu birtu tölum Fiski­stofu, sem gefnar voru út í lok apr­íl, héldu tíu stærstu útgerðir lands­ins sam­tals á tæp­­lega 53 pró­­sent af úthlut­uðum kvóta. Sú tala hefur hækkað síðan þá. Þrjár stærstu blokk­irnar í sjáv­ar­út­vegi: Sam­herj­i/­Síld­ar­vinnslan, Útgerð­ar­fé­lag Reykja­vík­ur­/Brim og félög tengd Kaup­fé­lagi Skag­firð­inga halda á meg­in­þorra þess kvóta, eða um 44 pró­sent alls úthlut­aðs kvóta. 

Þetta hefur gerst á sama tíma og hagur útgerða heilt yfir – vöxtur á eigin fé þeirra ásamt útgreiddum arði – hefur vænkast gríð­ar­lega, nánar til­tekið um 480 millj­arða króna á ára­tug. Á sama tíma­bili greiddu útgerðir lands­ins 70 millj­arða króna í veiði­gjöld. Af virð­is­aukn­ing­unni sem varð í geir­anum fóru því tæp 13 pró­sent til eig­anda auð­lind­ar­innar en 87 pró­sent varð eftir hjá þeim sem fá að nýta hana. 

Umsvif útgerða í atvinnu­líf­inu kort­lögð

Vís­bend­ingar eru um að þessi mikla auð­söfnun fárra aðila hafi leitt til þess að fjár­­­fest­ingar þeirra út fyrir grein­ina hafi auk­ist í sam­ræmi við hinn aukna auð. Afleið­ing­arnar eru veru­­leg upp­­­söfn­un eigna og áhrifa á fárra hendur og veru­lega áhyggjur eru víða um að virki sam­keppni á mörk­uðum sé fyrir vikið að drag­ast sam­an. Ísland er sér­stak­lega við­kvæmt fyrir slíkri sam­þjöppun og fákeppni vegna smæðar sinn­ar.

Vegna þessa lögðu alls 20 þing­­menn, 18 úr stjórn­­­ar­and­­stöðu og tveir þing­­menn Vinstri grænna, nýverið fram beiðni um að sjá­v­­­ar­út­­­vegs- og land­­bún­­að­­ar­ráð­herra láti gera skýrslu um eign­­ar­hald 20 stærstu útgerð­­ar­­fé­laga í íslensku atvinn­u­­lífi. Fyrsti flutn­ings­­maður máls­ins er Hanna Katrín Frið­­riks­­son, þing­­flokks­­for­­maður Við­reisn­­­ar. 

Þing­­menn­irnir vilja að ráð­herr­ann láti taka saman fjár­­­fest­ingar útgerð­­ar­­fé­lag­anna, dótt­­ur­­fé­laga þeirra og félaga þeim tengdum í félögum sem ekki hafa útgerð fiski­­skipa með höndum á síð­­­ustu 10 árum og bók­­fært virði eign­­ar­hluta þeirra í árs­­lok 2019. 

Í beiðn­­inni er sér­­stak­­lega farið fram á að í skýrsl­unni verði raun­veru­­legir eig­endur þeirra félaga sem yrði til umfjöll­unar til­­­greindir og sam­an­­tekt á eign­­ar­hlut 20 stærstu útgerð­­ar­­fé­lag­anna í íslensku atvinn­u­­lífi byggt á fram­an­­greindum gögn­­um.

Svæft í nefnd

Nokkrar til­raunir hafa verið gerðar á und­an­förnum árum til að taka á þeirri stöðu sem komin er upp í sjáv­ar­út­vegi á Íslandi og brjóta upp hringa­mynd­anir í geir­an­um. Slíkar hug­myndir fengu byr í seglin eftir að Sam­herj­a­málið var opin­berað í nóv­em­ber 2019. 

Þorri þeirra til­rauna hefur verið kæfð­ur. Nið­ur­staðan eru engar sýni­legar breyt­ingar á kerf­in­u. 

Fyrir um ári síð­an, nánar til­tekið 6. des­em­ber 2019, lögðu þing­menn úr þremur stjórn­ar­and­stöðu­flokk­um: Við­reisn, Sam­fylk­ingu og Píröt­um, fram frum­varp sem fól í sér kúvend­ingu á því kerfi sem er við lýði vegna nýt­ing­ar­réttar á fisk­veiði­auð­lind­inn­i. 

Í frum­varp­inu fólust þrjár megin breyt­ing­ar. Í fyrsta lagi yrðu þeir aðilar skil­greindir sem tengdir sem eiga að minnsta kosti tíu pró­sent hluta­fjár í öðrum sem heldur á meira en eitt pró­sent kvóta. Sama átti að gilda um kröfur sem gerðu það að verkum að ætla megi að eig­andi þeirra hafi áhrif á rekstur aðila sem ræður yfir eitt pró­sent hluta­fjár eða meira. Sam­kvæmt gild­andi lögum þarf sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki að eiga meiri­hluta í annarri útgerð til að hún telj­ist tengd, en eft­ir­lit með því hvað telj­ist tengdir aðilar hefur auk þess verið í lama­sessi. 

Í öðru lagi gerði frum­varpið ráð fyrir að allir þeir sem ráða yfir eitt pró­sent heild­ar­afla­hlut­deildar þurfi að stofna hluta­fé­lag um rekst­ur­inn og skrá félagið á mark­að. Það myndi þýða, að óbreyttu, að 21 sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki þyrftu að skrá sig á markað til við­bótar við Brim, sem er eina fyr­ir­tækið sem heldur á kvóta sem er skráð í dag. 

Í þriðja lagi lagði frum­varpið til að settar yrðu tak­mark­anir við hluta­fjár­eign eða atkvæð­is­rétt ein­stakra hlut­hafa og tengdra aðila í útgerðum sem fara með átta til tólf pró­sent af kvóta. Í frum­varp­inu sagði að í slíkum útgerð­ar­fyr­ir­tækjum ætti eng­inn aðili, ein­stak­ling­ur, lög­að­ili eða tengdir aðil­ar, að eiga „meira en tíu pró­sent af hluta­fé, stofnfé eða atkvæð­is­rétti í við­kom­andi aðila. Þessu ákvæði er ætlað að koma í veg fyrir frek­ari sam­þjöppun eign­ar­að­ildar í allra stærstu útgerð­ar­fyr­ir­tækj­un­um.“

Frum­varp­ið, sem unnið var af þing­mönnum Við­reisnar sem fengu svo stuðn­ing úr hinum flokk­unum tveim­ur, fékk að ganga til atvinnu­vega­nefndar þar sem það var svæft.

Hjón yrðu talin tengdir aðilar

Eftir að áður­nefnd svört skýrsla Rík­is­end­ur­skoð­unar var birt skap­að­ist nokkur þrýst­ingur á úrbæt­ur. Skipuð var verk­efna­stjórn sem fékk það hlut­verk að leggja þær til. Vinnu hennar var flýtt eftir að Sam­herj­a­málið kom upp. 

Í febr­­úar 2020 kynnti Krist­ján Þór drög að frum­varpi um breyttar skil­­grein­ingar á því hvað telj­ist tengdir aðil­ar sem byggði á vinnu verk­efna­stjórn­ar­inn­ar.

Í þeim drögum kom fram að þeir sem laga­breyt­ingin hefur áhrif á munu hafa fram á fisk­veið­i­­árið 2025/2026 til að koma sér undir lög­­bundið kvóta­­þak, eða sex ár. 

Í til­­­lög­un­um, sem voru fimm tals­ins, fólst að skil­­­grein­ing á tengdum aðilum verði látin ná til hjóna, sam­­­búð­­­ar­­­fólks og barna eða fóst­­ur­­barna þeirra, að ákveðin stjórn­­­un­­­ar­­­leg tengsl milli fyr­ir­tækja leiði til þess að fyr­ir­tækin eru talin tengd nema sýnt sé fram á hið gagn­­­stæða, að skil­­­greint verði hvað felst í raun­veru­­­legum yfir­­­ráðum, að aðilar sem ráða meira en sex pró­­­sent af afla­hlut­­­deild eða 2,5 pró­­­sent af krókafla­hlut­­­deild skulu til­­­kynna til Fiski­­­stofu áætl­­­aðan sam­runa, eða kaup í félagi sem ræður yfir hlut­­­deild eða kaup á hlut­­­deild og koma kaupin ekki til fram­­­kvæmda nema sam­­­þykki Fiski­­­stofu liggi fyrir og að Fiski­­­stofu verði veittar auknar heim­ildir til afla gagna.

Í til­­­lög­unum var hvorki tekin afstaða til reglna um hámarks­afla­hlut­deild né kröfu um hlut­­­fall meiri­hluta­­­eignar í tengdum aðil­­­um. 

Meiri­hluti nefndar varði kvóta­þakið

Þegar loka­skýrsla verk­efna­stjórn­ar­innar var birt í sumar kom í ljós að hann gerði engar til­­lögur að breyt­ingum á kvóta­­þaki eða kröfu um hlut­­­fall meiri­hluta­­­eignar í tengdum aðil­um í nýrri skýrslu verk­efna­­stjórnar um bætt eft­ir­lit með fisk­veið­i­­auð­lind­inn­i. 

Oddný Harð­ar­dótt­ir, þing­maður Sam­fylk­ing­ar­innar sem sat í nefnd­inni, gerði fyr­ir­vara við nið­ur­stöð­una og vildi að ákvæði laga um hámarks­afla­hlut­deild yrði breytt í sam­ræmi við þau ákvæði sem er að finna í lögum um skrán­ingu raun­veru­­­legra eig­enda. Þar er miðað við 25 pró­­­sent beinan eða óbeinan eign­­­ar­hlut til að aðilar telj­ist tengdir eða aðili telj­ist raun­veru­­­legur eig­and­i. 

Oddný tal­aði fyrir þess­ari breyt­ingu á vett­vangi nefnd­ar­inn­ar, en hún hlaut ekki hljóm­grunn hjá hinum nefnd­ar­mönn­un­um. Þeir voru Sig­urður Þórð­ar­son, fyrr­ver­andi rík­is­end­ur­skoð­andi, Elliði Vign­is­son, bæj­ar­stjóri í Ölf­usi og áður bæj­ar­stjóri Sjálf­stæð­is­flokks í Vest­manna­eyj­um, Bryn­hildur Bene­dikts­dótt­ir, sér­fræð­ingur í sjáv­ar­út­vegs- og land­bún­að­ar­ráðu­neyt­inu, og Hulda Árna­dóttir lög­mað­ur.

Frum­varp Páls myndi litlu breyta

Undir lok árs var svo lagt fram nýtt frum­varp sem teng­ist þessu máli. Flutn­ings­maður þess er Páll Magn­ús­son, þing­maður Sjálf­stæð­is­flokks. 

Í því er gert ráð fyrir að hlut­falls­leg eign útgerðar í öðrum sem halda á kvóta telji þegar reikn­aður er út sá kvóti sem blokkin heldur á en að kvóta­þakið verði áfram tólf pró­sent. 

Útreikn­ingar Kjarn­ans sýna að verði frum­varp Páls að lögum myndi það ein­ungis knýja eina sjáv­ar­út­vegs­blokk til að selja lít­inn hluta af upp­söfn­uðum kvóta sín­um, en gefa öðrum tæki­færi til að bæta mun meira við sig en t.d. ef stuðst væri við sömu við­mið og í lögum um raun­veru­lega eig­end­ur. 

Sam­herj­a­sama­stæðan heldur á mestu kvóta á Íslandi. Sam­herji Ísland ehf., félag að öllu leyti í eigu Sam­herja hf, er með næst mesta afla­hlut­­­­deild í íslenskri efna­hags­lög­­­sögu allra sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegs­­­fyr­ir­tækja á Íslandi, eða 7,02 pró­­­­sent. ­Út­­­­­­­gerð­­­­­­­­ar­­­­­­­­fé­lag Akur­eyr­­­­­­­­ar, sem er líka í 100 pró­­­­­­­­sent eigu Sam­herja, heldur svo á 1,3 pró­­­­­­­­sent kvót­ans og Sæból fjár­­­­­­­­­­­­­­­fest­inga­­­­­­­­fé­lag, sem það sama gildir um, heldur á 0,64 pró­­­­­­­­sent hans. 

Sam­herji á svo, beint og óbeint, 49,9 pró­sent hlut í Síld­ar­vinnsl­unni. For­svars­menn beggja fyr­ir­tækja hafa ætið svarið það af sér opin­ber­lega að þau séu tengd og vísað í að eign­ar­hlutur Sam­herja í Síld­ar­vinnsl­unni sé eins lítið undir því marki sem gild­andi lög setja til að aðilar telj­ist tengd­ir.

Kjarn­inn greindi hins vegar frá því í frétta­­­skýr­ingu 20. nóv­­­em­ber 2019 að þegar Sam­herji kynnti sam­­­stæðu sína erlendis á árum áður þá var Síld­­­ar­vinnslan kynnt sem upp­­­­­sjá­v­­­­ar­hluti hennar og myndir birtar af starf­­­semi fyr­ir­tæk­is­ins. Þetta sýndu glæru­kynn­ingar sem voru hluti af þeim gögnum sem Wiki­leaks birti vegna Sam­herj­­­a­­­máls­ins. Þá er Þor­steinn Már Bald­vins­son, for­stjóri Sam­herja, stjórn­ar­for­maður Síld­ar­vinnsl­unn­ar. 

Síld­­­­­­­­ar­vinnslan með 5,2 pró­­­­sent afla­hlut­­­­deild og Berg­­­­ur-Hug­inn, í eigu Síld­­­­ar­vinnsl­unn­­­­ar, er nú með tæp­­lega 2,7 pró­­­­sent af heild­­­­ar­kvóta til umráða. 

Auk þess á Síld­­­ar­vinnslan 75,20 pró­­­sent hlut í Run­ólfi Hall­freðs­­­syni ehf., sem heldur á 0,62 pró­­­sent af úthlut­uðum kvóta. Sam­an­lagt er þessi blokk með að minnsta kosti 17,5 pró­­­­sent afla­hlut­­­­deild. 

Verði frum­varp Páls sam­þykkt mun hún þó ekki reikn­ast þannig heldur mun heild­ar­um­fang þess kvóta sem Sam­herji heldur á telj­ast tæp­lega 13,2 pró­sent. Sam­herji þyrfti því að losa sig við tæp­lega 1,2 pró­sent af þeim heim­ildum sem sam­stæðan heldur á á næstu tæpu sex árum.

Næst stærsti eig­andi Síld­­ar­vinnsl­unnar er félagið Kjálka­­nes ehf. Á meðal helstu hlut­hafa þess er Björgólfur Jóhanns­­son, hinn for­­stjóri Sam­herja, og fjöl­­skylda hans. Sami hópur á einnig útgerð­­ar­­fé­lagið Gjög­­ur, sem heldur á 2,29 pró­­sent af öllum úthlut­uðum afla­heim­ild­­um. Ef sá kvóti er talin með ofan­­greindu er ljóst að rétt undir fimmt­ungur (19,79 pró­­sent) af öllum úthlut­uðum afla­heim­ildum lands­ins eru á höndum fyr­ir­tækja sem eru að ein­hverju leyti í eigu þeirra tveggja manna sem sitja í for­­stjóra­stólum Sam­herja.

Engin bein áhrif á hina ris­ana

Hinir tveir risarnir í íslenskum sjáv­ar­út­vegi: Brim og Kaup­fé­lag Skag­firð­inga, yrðu ekki fyrir neinum nei­kvæðum áhrifum af þessum breyt­ing­um. Þvert á móti má færa rök fyrir því að svig­rúm þeirra til að safna að sér meiri kvóta aukist, sér­stak­lega þegar frum­varp Páls er borið saman við aðrar fram­komnar hug­myndir um aðgerðir gegn sam­þjöppun í sjáv­ar­út­vegi.

Brim, eina útgerð­ar­fyr­ir­tækið sem skráð er á íslenskan hluta­bréfa­mark­að, heldur á 10,13 pró­­sent af úthlut­uðum kvóta. Útgerð­­ar­­fé­lag Reykja­vík­­­ur, sem á 43,97 pró­­sent hlut í Brim beint og í gegnum dótt­­ur­­fé­lag sitt RE-13 ehf, hefur fengið úthlutað 3,51 pró­­sent af öllum afla­heim­ild­­um. Útgerð­­ar­­fé­lag Reykja­víkur er að upp­i­­­stöðu í eigu Guð­­mundar Krist­jáns­­son­­ar, fyrr­ver­andi for­­stjóra og stjórn­­­ar­­manns í Brim­­i. 

Til við­­bótar heldur útgerð­­ar­­fé­lagið Ögur­vík, að fullu í eigu Brims, á 1,55 pró­­sent af úthlut­uðum kvóta. Þessi þrjú félög eru því með 15,19 pró­­sent af úthlut­uðum kvóta. 

Sam­kvæmt reikni­regl­unni í frum­varpi Páls myndi Útgerð­ar­fé­lag Reykja­víkur reikn­ast með um 8,6 pró­sent afla­hlut­deild og gæti bætt við sig rétt um 3,4 pró­sent af heild­ar­kvóta án þess að reka sig upp í þak­ið.  

Kaup­­­­­fé­lag Skag­­­­­firð­inga á FISK Seafood, sem heldur á 5,5 pró­­­­­sent heild­­­­­ar­kvót­ans. FISK á 32,9 pró­­­­­sent í Vinnslu­­­­­stöð­inni í Vest­­­­­manna­eyjum sem er með 4,5 pró­­sent heild­­­­­ar­afla­hlut­­­­­deild. Þá á Vinnslu­­stöðin 48 pró­­sent hlut í útgerð­­ar­­fé­lag­inu Hug­inn í Vest­­manna­eyj­um, sem heldur á 0,76 pró­­sent af útgefnum kvóta.

FISK á til við­­bótar allt hlutafé í Soff­an­­­­­ías Cecils­­­­­son, en það fyr­ir­tæki heldur á um 0,3 pró­­­­­sent kvót­ans. Sam­tals nemur heild­­­­­ar­kvóti þess­­­­­ara þriggja rétt yfir ell­efu pró­­sent, og er því undir 12 pró­­­­­sent mark­inu þótt þeir yrðu skil­­­­­greindir með öðrum hætti.

Verði frum­varp Páls að lögum myndi FISK skil­grein­ast með um 7,4 pró­sent afla­hlut­deild og getur bætt við sig veru­lega til að rekast upp í þak­ið.