Í glærukynningum Samherja, sem eru hluti af þeim gögnum sem Wikileaks hefur birt á netinu og eru rækilega merktar trúnaðarmál, má skýrt sjá að erlendis er Síldarvinnslan kynnt sem hluti af Samherjasamstæðunni. Á Íslandi hefur því hins vegar ætið verið haldið fram að Samherji og Síldarvinnslan séu ekki tengdir aðilar, þrátt fyrir að Samherji og tengdir aðilar eigi alls 49,9 prósent í Síldarvinnslunni og að Þorsteinn Már Baldvinsson, fyrrverandi forstjóri Samherja, hafi verið stjórnarformaður Síldarvinnslunnar þangað til á mánudag, þegar hann steig tímabundið til hliðar úr þeim stóli. Eignarhaldið er með þeim hætti að Samherji á beint 44,6 prósent í Síldarvinnslunni en auk þess á Kaldbakur, félag í eigu Samherja, á 15 prósent hlut í öðru félagi sem á 5,3 prósent hlut í Síldarvinnslunni.
Í kynningu frá árunum 2011 og 2012, sem unnin var af Aðalsteini Helgasyni, fyrrverandi forstjóra Síldarvinnslunnar og yfirmanni Afríkuveiða Samherja, og Baldvini Þorsteinssyni, framkvæmdastjóra viðskiptaþróunar Samherja og sonur Þorsteins Más, og sýnir starfsemi þess sem er kallað „Samherji Group“ er Síldarvinnslan flokkuð sem hluti af uppsjávarstarfsemi samstæðunnar.
Á Íslandi eru Samherji og Síldarvinnslan hins vegar ekki flokkuð sem tengdir aðilar. Raunar hafa báðir aðilar lagt sig mjög fram um að sannfæra stjórnvöld og almenning um að svo sé ekki. Í frétt sem birtist á vef Síldarvinnslunnar árið 2013, ári eftir að umrædd glærukynning var útbúin, var til að mynda verið að svara því sem fyrirtækið taldi vera „villandi fullyrðingar um tengsl Síldarvinnslunnar og Samherja, þar sem viðkomandi aðilar hafa vísvitandi reynt að gera eignarhald á Síldarvinnslunni hf. tortryggilegt.“
Ástæðan er sú að ef Samherji og Síldarvinnslan væru flokkaðir sem tengdir aðilar væru þeir komnir langt yfir það 12 prósent kvótahámark sem eitt íslenskt sjávarútvegsfyrirtæki, eða samstæða, má halda á. Samkvæmt lögum um stjórn fiskveiða teljast aðilar tengdir ef „annar aðilinn, einstaklingur eða lögaðili, á beint eða óbeint meiri hluta hlutafjár eða stofnfjár í hinum aðilanum eða fer með meiri hluta atkvæðisréttar.“
Í september 2019 var Samherji með 7,1 prósent kvótans. Útgerðarfélag Akureyrar, sem er í 100 prósent eigu Samherja, heldur svo á 1,3 prósent kvótans og Sæból fjárfestingafélag heldur á 0,64 prósent hans. Síldarvinnslan heldur á 5,3 prósent allra aflaheimilda og sjávarútvegsfyrirtækið Bergur-Huginn er síðan með 2,3 prósent kvótans en það er að öllu leyti í eigu Síldarvinnslunnar.
Samanlagt er aflahlutdeild þessara aðila er því rúmlega 16,6 prósent, eða langt yfir lögbundnu hámarki, sem var sett til að koma í veg fyrir að of mikið af aflaheimildum myndi safnast á fárra hendur.
Eftirlitið í molum
Ríkisendurskoðun benti á það í stjórnsýsluúttekt á Fiskistofu, sem birt var í janúar síðastliðnum, að hún kanni ekki hvort yfirráð tengdra aðila í sjávarútvegi yfir aflahlutdeildum væri í samræmi við lög. Þ.e. að eftirlitsaðilinn með því að enginn hópur tengdra aðila ætti meira en 12 prósent af heildarafla væri ekki að sinna því eftirliti í samræmi við lög. Hingað til hefur eftirlitið með þessu verið þannig háttað að starfsmenn frá Fiskistofu hafa farið tvisvar á ári og spurt sjávarútvegsfyrirtækin um hversu miklum kvóta þau og tengdir aðilar halda á. Samkvæmt skýrslu Ríkisendurskoðunar var um tvö dagsverk að ræða á ári. „Fiskistofa treystir nánast alfarið á tilkynningarskyldu fyrirtækja við eftirlit með samþjöppun aflaheimilda,“ segir í skýrslunni.
Ef einhver reynist vera með yfir 12 prósent af kvótanum, samkvæmt eigin skilgreiningu á því hvað felist í tengdum aðilum, þá fær viðkomandi sex mánuði til að komast undir þakið.
Ríkisendurskoðun sagði í skýrslu sinni að ráðast þyrfti í endurskoðun á ákvæðum laga um stjórn fiskveiða um „bæði yfirráð og tengsl aðila svo tryggja megi markvisst eftirlit með samþjöppun aflaheimilda“.
Í skýrslunni er líka rakið að Fiskistofa hafi, á árunum 2009 og 2010, framkvæmt frumkvæðisrannsókn á Samherja, Síldarvinnslunni og Gjögur, sem er næst stærsti eigandi Síldarvinnslunnar með 34,2 prósent eignarhlut. Gjögur, sem er meðal annars í eigu Björgólfs Jóhannssonar, sitjandi forstjóra Samherja, og systkina hans, heldur einnig á 1,05 prósent alls kvóta um þessar mundir. Björgólfur er auk þess í stjórn Gjögurs.
Ríkisendurskoðun segir að sérstakur vinnuhópur Fiskistofu hafi þá „til skoðunar hvort telja ætti fyrirtækin sem tengda aðila. Þau svöruðu því til að engin rök væru fyrir því að Samherji og Gjögur færu með raunveruleg yfirráð yfir Síldarvinnslunni. Rannsóknin átti samkvæmt upplýsingum Ríkisendurskoðunar stóran þátt í þeirri niðurstöðu Fiskistofu að erfitt sé að sýna fram á óbein yfirráð aðila yfir aflahlutdeildum miðað við núgildandi lög og færa rök fyrir því hvenær tveir eða fleiri aðilar skuli teljast tengdir[...]Fiskistofa hafi af þeim sökum ekki sinnt virku eftirliti með tengslum fyrirtækja samkvæmt ákvæðinu.“
Tveimur árum eftir að þessi skoðun var framkvæmd var Samherji að kynna Síldarvinnsluna sem hluta af samstæðu sinni í Afríku, samkvæmt áðurnefndri glærukynningu.
Uppsjávarstarfsemi Samherja
Þessi mál er einnig rakin í bókinni „Ekkert að fela – Á slóð Samherja í Afríku“, sem kom út síðastliðinn mánudag og er eftir þá Helga Selja, Aðalstein Kjartansson og Stefán Aðalstein Drengsson, sama teymi og vann Kveiks-þáttinn um viðskiptahætti fyrirtækisins í Namibíu. Þar segir að í glærukynningum sem höfundar höfðu undir höndum hafi verið fjölmargar myndir af starfsemi Samherja á Íslandi. „Til dæmis er mynd af athafnasvæði Síldarvinnslunnar í Neskaupstað, hinni risavöxnu kæligeymslu, fiskvinnslu og fiskimjölsverksmiðju í fjarðarbotninum í Norðfirði sem Samherji kallar „uppsjávarstarfsemi Samherja“.
Í bókinni segir enn fremur: „Í sömu kynningum er fullyrt að Samherji sé stærsta sjávar - útvegsfyrirtæki Íslands, og enn fremur stærsta uppsjávarveiðifyrirtæki landsins. Samherji telst vera hvorugt, nema starfsemi Síldarvinnslunnar sé talin hluti af Samherja.“
Þar er auk þess greint frá því að Samkeppniseftirlitið hafi, í kjölfar skoðunar Fiskistofu, ákveðið að kanna hvort að Samherji, Gjögur og Síldarvinnslan væru ótengd líkt og þau hefðu haldið fram. „Samkeppniseftirlitið sagði um niðurstöður frumrannsóknar sinnar: Rannsókn málsins hefur leitt í ljós umtalsverða samvinnu milli þessara fyrirtækja í útgerð, fiskvinnslu og sölu afurða. Þá eiga Samherji og Gjögur fulltrúa í stjórn Síldarvinnslunnar. Í ljósi þessa er það niðurstaða Samkeppniseftirlitsins að óhjákvæmilegt sé að hefja nýtt stjórnsýslumál þar sem tekið verður til athugunar hvort Síldarvinnslan, Samherji og Gjögur hafi brotið gegn banni samkeppnislaga við samkeppnishamlandi samvinnu keppinauta. Nærri fimm árum síðar spurðist blaðamaður Fréttablaðsins fyrir um gang rannsóknarinnar. Svörin sem hann fékk voru þau að rannsókninni hefði verið hætt. Ekki vegna þess að tilefnið skorti, heldur vegna þess að málið hafði dagað uppi hjá Samkeppniseftirlitinu vegna seinagangs og því þótti ekki forsvaranlegt annað en að ljúka því án niðurstöðu. Það hefði einfaldlega verið of mikið að gera hjá Samkeppniseftirlitinu.“
Fjórir hópar með rúmlega helming kvótans
Samherjasamstæðan er ekki sú eina sem liggur undir grun um að vera komin vel yfir 12 prósent aflahlutdeildarmarkið. Raunar liggur fyrir, líkt og Kjarninn greindi frá á mánudag, að Brim fór yfir það hámark fyrr í nóvember þegar stjórn þess samþykkti samninga um kaup á tveimur sjávarútvegsfyrirtækjum í Hafnarfirði, Fiskvinnslunni Kambi og Grábrók. Samanlagt kaupverð nemur rúmlega þremur milljörðum króna.
Stærsti eigandi Brim er Útgerðarfélag Reykjavíkur, sem á allt að 56 prósent hlut í því félagi. Það félag var 1. september síðastliðinn með 3,9 prósent af öllum úthlutuðum kvóta. Auk þess var félagið Ögurvík með 1,3 prósent aflahlutdeild. Stærstu einstöku eigendur þess eru Guðmundur Kristjánsson, aðaleigandi Útgerðarfélags Reykjavíkur og forstjóri Brims, og tvö systkini hans með samanlagðan 36,66 prósent endanlegan eignarhlut.
Samanlagður kvóti þessara þriggja félaga, sem eru ekki skilgreind sem tengd, var því 15,6 prósent í byrjun september síðastliðins, og hið minnsta rúmlega 17 prósent eins og er.
Aðrir hópar eru líka stórir. Kaupfélag Skagfirðinga á til dæmis FISK Seafood, sem heldur á 5,3 prósent heildarkvótans. FISK á 32,9 prósent í Vinnslustöðinni í Vestmannaeyjum sem er með fimm prósent heildaraflahlutdeild. Þá eignaðist FISK allt hlutafé í Soffanías Cecilsson hf. síðla árs 2017, en það fyrirtæki heldur á um 0,3 prósent kvótans. Samtals nemur heildarkvóti þessara þriggja aðila 10,6 prósent.
Vísi og Þorbirni í Grindavík halda síðan samanlagt á 8,4 prósent af heildarkvótanum. Þau fyrirtæki eru nú í sameigingarviðræðum. Samanlagt eru þessar fjórar blokkir því með vel yfir helming alls úthlutaðs kvóta, eða tæplega 53 prósent hið minnsta.
Nánir vinir en aldrei vanhæfur
Eftir að skýrsla Ríkisendurskoðunar um Fiskistofu var birt í janúar skipaði Kristján Þór Júlíusson verkefnisstjórn til að koma með tillögur um bætt eftirlit með fiskveiðiauðlindinni. Hún átti meðal annars að bregðast við ábendingum um þá stöðu að eftirlit með kvótasamþjöppun væri í molum.
Kristján Þór og Þorsteinn Már Baldvinsson eru nánir vinir. Auk þess var Kristján Þór stjórnarformaður Samherja um tíma fyrir tæpum tveimur áratugum og hefur farið á veiðar á skipum samstæðunnar í þingfríum í fortíðinni. Þegar Kristján Þór var gerður að sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra í ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur síðla árs 2017 skapaðist umræða um hæfi hans samkvæmt stjórnsýslulögum til að koma að ákvörðunum sem tengdust Samherja, í ljósi ofangreindra tengsla. Kristján Þór sagði þá sjálfur að hann kunni að vera vanhæfur í málum sem tengjast Samherja. Í samtali við Stundina á þeim tíma sagði hann: „Komi upp mál sem snerta Samherja sérstaklega mun ég að sjálfsögðu meta hæfi mitt í ljósi framangreinds.“ Kristján Þór upplýsti um það á Alþingi 14. nóvember síðastliðinn að hann hafi aldrei metið sig vanhæfan til að taka ákvarðanir sem snerta Samherja.
Í gær, þriðjudag, fundaði ríkisstjórn Íslands um „aðgerðir sínar til að auka traust á íslensku atvinnulífi“. Ástæðan fyrir þessu var Samherjamálið. Þar var tilgreint um sjö aðgerðir sem grípa ætti til vegna þessa, þótt þorri þeirra hefði áður komið fram og væru ekki nýjar af nálinni. Kristján Þór sat fund ríkisstjórnarinnar og tók þátt í mótun aðgerðanna sem eru til komnar vegna Samherjamálsins.
Í morgun skrifaði hann svo grein í Morgunblaðið þar sem hann sagði að í kjölfar umræðu síðustu daga hefði hann óskað eftir því við nefndina sem hann skipaði til að taka á framfylgd laga um kvótaþak, sem Samherji liggur undir grun um að hafa sniðgengið, að hún skili tillögum þar að lútandi fyrir 1. janúar 2020.
Lestu meira:
-
9. mars 2021Samherji sagður hafa greitt laun í Færeyjum til að komast hjá skattgreiðslum í Namibíu
-
9. mars 2021Þorsteinn Már kærir Jóhannes uppljóstrara til lögreglu fyrir rangar sakargiftir
-
8. mars 2021Íslenskir rannsakendur hafa aflað upplýsinga um þrjú félög tengd Samherja í Færeyjum
-
27. febrúar 2021Samherji Holding hefur enn ekki skilað ársreikningi fyrir árið 2019
-
8. febrúar 2021Gagnaöflun skattrannsóknarstjóra um rekstur félags í Belís talin lögmæt
-
6. febrúar 2021Héraðssaksóknari fékk bókhald Samherjasamstæðunnar með dómsúrskurði
-
31. desember 2020Árið þar sem allar alvöru tilraunir til að breyta sjávarútvegskerfinu voru kæfðar
-
14. desember 2020Réttarhöld í Samherjamálinu í Namíbíu hefjast í apríl
-
14. desember 2020Samherji segir James Hatuikulipi hafa sent Jóni Óttari póst um leynireikninga, ekki öfugt
-
13. desember 2020Raunveruleg ástæða þess að norskur stórbanki sagði upp viðskiptum við Samherja
