Í til­kynn­ingu sem send var til Kaup­hallar Íslands þegar yfir­töku­skyldan skap­að­ist var haft eftir Björgólfi Jóhanns­­syni, starf­andi for­­stjóra Sam­herja við hlið Þor­steins Más Bald­vins­son­ar, að til­­­gang­­ur­inn með þessum auknu hluta­fjár­­­kaupum væri fyrst og fremst að sýna þá trú sem Sam­herji hefði á rekstri Eim­­skips. „Eim­­skip er allt að einu í meiri­hluta­eigu íslenskra líf­eyr­is­­sjóða sem saman eiga rúm­­lega helm­ing hluta­fjár. Er það skiln­ingur minn að stjórn Eim­­skips og stjórn­­endur hafi verið ein­huga um þær miklu breyt­ingar sem gerðar hafa verið á rekstr­in­­um. Sam­herji telur Eim­­skip vel til þess fallið að vera áfram skráð í kaup­höll og  vonar að sem flestir hlut­haf­­ar, stórir og smá­ir, sjái hag sínum best borgið með því að styðja áfram við þá upp­­­bygg­ingu og fylgi félag­inu um ókomin ár.“

Tón­inn var fljótur að breyt­ast.

Óska eftir að losna undan yfir­töku­skyldu

Tíu dögum síð­ar, 20. mars, hafði staðan í heim­inum breyst hratt. Hluta­bréfa­mark­aðir voru í frjálsu falli og hvert ríkið á fætur öðru var að loka landa­mærum sínum og hrinda í fram­kvæmd stór­felldum skerð­ingum á ferða­frelsi íbúa sinna, jafnt innan landamæra sem utan. Afleið­ingin var hrun í eft­ir­spurn eftir flest öllum vörum og þjón­ust­u­m. 

Þann dag sendi Sam­herji Hold­ing Fjár­mála­eft­ir­liti Seðla­banka Íslands erindi þar sem félagið óskaði eftir að fá und­an­þágu frá yfir­töku­skyld­unni sem hafði mynd­ast. Sú und­an­þágu­beiðni var rök­studd vegna þeirra „sér­­­stöku aðstæðna sem hefðu skap­­ast á fjár­­­mála­­mark­aði vegna útbreiðslu Covid-19. Í lögum um verð­bréfa­við­­skipti er fjár­­­mála­eft­ir­lit­inu veitt heim­ild til að veita slíka und­an­þágu ef sér­­stakar ástæður mæla með því.“

Björgólfur sagði við sama til­efni að Sam­herji teldi ekki lengur „skyn­­sam­­legt að til­­­boð um yfir­­­töku fari fram í skugga þess mikla umróts sem nú á sér stað. Við vonum öll að aðstæður verði heppi­­legri fyrr en síð­­­ar. Trú okkar á fram­­tíð Eim­­skips hefur ekk­ert breyst.“

Þremur dögum síðar seldi Sam­herji 2,93 pró­sent hlut í Eim­skip. Sú sala gerði það að verkum að atkvæða­vægi Sam­herja í Eim­skip fór niður í 29,99 pró­sent, eða í hæsta mögu­lega fjölda atkvæða sem halda má á án þess að mynda yfir­töku­skyldu.

Liggur ekki fyrir hver keypti

Ekki hefur verið greint frá því hver keypti þann hlut af Sam­herja Hold­ing og Fjár­mála­eft­ir­litið segir að það veiti ekki upp­lýs­ingar um aðila að baki ein­staka við­skipt­um. Á lista yfir 20 stærstu hlut­hafa Eim­skips má þó sjá að tveir aðilar koma nýir inn þar eftir að Sam­herji Hold­ing seldi, með umtals­verða eign í Eim­skip. Annar er sjóð­ur­inn Global Macro Absolute Return AD, í stýr­ingu hjá banda­ríska sjóð­stýr­ing­ar­fyr­ir­tæk­inu Eaton Vance, sem á nú 4,21 pró­sent hlut. Áður átti annar sjóður í stýr­ingu saman fyr­ir­tæk­is, Global Macro Port­folio, 1,95 pró­sent. Þetta vekur athygli þar sem sjóðir Eaton Vance, sem áttu 67 millj­arða króna eignir á Íslandi sum­arið 2018, hafa verið að selja sig hratt niður í íslenskum félögum frá haustinu 2018. 

Hinn aðil­inn sem hefur komið nýr inn á lista yfir 20 stærstu hlut­hafa Eim­skips er Arion banki, sem á nú 3,11 pró­sent hlut. Bank­inn upp­lýsir ekki um þau við­skipti sem gerð eru í hans nafni en þau geta verið tvenns­kon­ar. Ann­ars vegar geta eigin við­skipti bank­ans verið að kaupa hluti, hins vegar getur verið um fram­virka samn­inga að ræða sem gerðir eru við við­skipta­vini hans en þá eru hlut­irnir sem eru undir í samn­ing­unum skráðir á nafn bank­ans. 

Þeir sem hafa farið út af list­anum yfir 20 stærstu hlut­hafa, sem sýnir eig­endur að 94,24 pró­sent hluta­fjár í Eim­skip, frá því áður en að yfir­töku­skyldan skap­að­ist eru Festa líf­eyr­is­sjóður (átti 1,9 pró­sent hlut), ÍS hluta­bréfa­sjóður (átti 0,43 pró­sent) og Lands­bank­inn (átti 0,39 pró­sent).

Afkomu­spá Eim­skips tekin úr sam­bandi

Dag­inn eftir að Sam­herji seldi sig undir við­mið­un­ar­mörk ákvað Eim­skip að fella afkomu­spá sína fyrir árið 2020 úr gildi vegna óvissunnar sem væri uppi vegna COVID-19. 

Í til­kynn­ingu til Kaup­hallar sagði: „Aukin nei­kvæð áhrif á alþjóð­legt efna­hags­um­hverfi, þ.á.m. Norð­ur­-Atl­ants­hafs­svæðið sem er kjarna­mark­aður félags­ins, mun hafa áhrif á tekjur og arð­semi á næstu vikum og mán­uð­um.

Þegar hafðar eru í huga þær breyt­ingar sem eiga sér stað dag hvern er ljóst að félagið getur ekki í þessu ástandi metið hversu lengi það muni vara og hvaða áhrif það mun hafa.[...]­Rekst­ur­inn á fyrsta árs­fjórð­ungi þessa árs hefur verið sveiflu­kennd­ur. Jan­úar fór ágæt­lega af stað, febr­úar var tals­vert undir áætl­un, en mars hefur fram til þessa verið í sam­ræmi við áætl­an­ir.“

Tvö for­dæmi en ólíkar aðstæður

Á þriðju­dag ákvað Fjár­mála­eft­ir­litið svo að sam­þykkja beiðni Sam­herja Hold­ing um að sleppa við yfir­töku­skyldu. Virði bréfa í Eim­skip voru í lok þess dags voru 2,2 pró­sent minna en það var þegar yfir­töku­skyldan skap­að­ist. Síðan að und­an­þágan var veitt hefur verðið haldið áfram að falla og var í lok við­skipta á fimmtu­dag 6,7 pró­sent lægra en 10. mars. Alls hefur þriðj­ungur af virði Eim­skips þurrkast út frá ára­mót­um.

Kjarn­inn spurði Fjár­mála­eft­ir­lit Seðla­bank­ans hvort að ákvörðun sem þessi, að hleypa fjár­festi undan yfir­töku­skyldu, ætti sér for­dæmi. Í svari þess segir að áður hafi verið veitt tví­vegis und­an­þága frá yfir­töku­skyldu, en að þau mál séu ekki að öllu leyti sam­bæri­leg við mál Sam­herja. Bæði þau mál snerta Icelandair og snú­ast um sitt hvorn end­ann á end­ur­skipu­lagn­ing­ar­ferli þess þjóð­hags­lega kerf­is­lega mik­il­væga fyr­ir­tækis eftir banka­hrunið haustið 2008.

Hinn þá til­tölu­lega nýstofn­aði Íslands­banki fékk und­an­þágu frá til­boðs­skyldu í Icelandair Group árið 2009. Bank­inn átti ekki beint yfir 30 pró­sent hlut í flug­fé­lag­inu heldur var það mat Fjár­mála­eft­ir­lits­ins að hann gæti í raun aflað yfir 30 pró­sent atkvæð­is­réttar vegna stöðu sinnar sem „lána­drott­inn stórra hlut­hafa félags­ins, sem ekki standa við skuld­bind­ingar sínar sam­kvæmt lána­samn­ing­um“. 

Með öðrum orðum þá sat Íslands­banki með félög í fang­inu eftir banka­hrunið sem fjár­fest höfðu í miklu magni hluta­bréfa í Icelandair en gátu ekki borgað skuld­irnar sín­ar. Bank­inn hafði ekki sjálfur keypt bréf í flug­fé­lag­inu til að skapa stöð­una, likt og Sam­herji Hold­ing gerði.

Skref í fjár­hags­legri end­ur­skipu­lagn­ingu flug­fé­lags

Í hitt skiptið sem und­an­þága hefur verið veitt var það vegna hluta­fjár­aukn­ingar í Icelandair sem fram­kvæmd var síðla árs 2010. Sú aukn­ing var eitt mik­il­væg­asta skrefið sem stigið var í fjár­hags­legri end­ur­skipu­lagn­ingu Icelandair eftir banka­hrunið og var veitt til Fram­taks­sjóðs Íslands, sjóðs sem stofn­aður var af íslenskum líf­eyr­is­sjóð­um, og síðar Lands­bank­anum og VÍS, í þeim til­gangi að „taka þátt í og móta fjár­hags­lega og rekstr­ar­lega end­ur­reisn íslensks atvinnu­lífs í kjöl­far hruns fjár­mála­kerf­is­ins og fall íslensku bank­anna.“

Við hluta­fjár­aukn­ing­una haustið 2010 myndi hlutur Fram­taks­sjóðs­ins í Icelandair fara í 32,5 pró­sent en sjóð­ur­inn setti það skil­yrði fyrir þátt­töku sinni í aukn­ing­unni að hann myndi fá und­an­þágu frá yfir­töku­skyld­u. 

Því var um ákveð­inn loka­hnykk á fjár­hags­legri end­ur­skipu­lagn­ingu.

Aðstæður voru í bæði skiptin allt aðrar en þegar Sam­herji var los­aður undan sinni yfir­töku­skyld­u. 

Þegar til­kynnt var um að fallið hefði verið frá yfir­töku­skyld­unni sagði Björgólf­ur, for­stjóri Sam­herja, að það væru mjög sér­­stakar og óvenju­­legar aðstæður á fjár­­­mála­­mark­aði. „Við töldum því ekki skyn­­sam­­legt að til­­­boð um yfir­­­töku færi fram í skugga þessa umróts en við vonum að aðstæður verði heppi­­legri síð­­­ar. Eins og við höfum sagt áður þá hefur trú okkar á fram­­tíð Eim­­skips ekk­ert breyst.“

Segj­ast ekki hafa upp­lýs­ingar um „hug­læga afstöðu ann­arra hlut­hafa“

Kjarn­inn spurði Fjár­mála­eft­ir­litið hvort að metið hafi verið hvaða áhrif ákvörð­unin um að losa Sam­herja undan yfir­töku­skyldu myndi hafa á þá hlut­hafa í félag­inu sem héldu að sér höndum og seldu ekki bréf sín í Eim­skip á meðan að yfir­töku­skyldan var í gildi. Í svari þess segir að horft hafi verið til vernd­ar­hags­muna yfir­töku­reglna. „Þeir hags­munir snúa að því hvort hlut­hafar geti selt hluta­bréf sín með sann­gjörnum skil­málum að því gefnu að aðili sé yfir­töku­skyldur sam­kvæmt lögum og und­an­þága eigi ekki við.“

Fjár­mála­eft­ir­litið seg­ist ekki hafa upp­lýs­ingar um „hug­læga afstöðu ann­arra hlut­hafa“ í Eim­skip til ákvörð­unar þess að heim­ila Sam­herja að losna undan yfir­töku­skyld­unni. Við­mæl­endur Kjarn­ans á fjár­mála­mark­aði segja að mörgum fjár­festum þyki ákvörð­unin ótrú­leg. Svo virð­ist vera sem að hags­munir einnar fyr­ir­ferða­mik­illar sam­stæðu séu teknir fram fyrir hags­muni ann­arra hlut­hafa með því að „sleppa þeim af öngl­in­um“ eins og einn við­mæl­andi orð­aði það. Hlut­hafar hafi verið full­færir til að taka þessa ákvörðun sjálfir og ákveða hvort að aðstæður köll­uðu eftir því að taka yfir­tökutil­boð­inu og hætta afskiptum að félag­inu, eða hafna því og halda áfram að vera í hlut­hafa­hópi þess á þeim krefj­andi tímum sem framundan eru. 

Sam­herji á nú jafn stóran hlut og félagið átti áður en að yfir­töku­skyldan skap­að­ist. Kjarn­inn beindi fyr­ir­spurn til þeirra tveggja líf­eyr­is­sjóða sem eiga næst stærstan hlut í félag­inu, Líf­eyr­is­sjóðs verzl­un­ar­manna sem á 14,86 pró­sent, og Gildis sem á 13,43 pró­sent, og spurði hvaða skoðum þeir hefðu á því að Sam­herji hefði fengið und­an­þágu. Sá fyrr­nefndi hefur ekki svarað fyr­ir­spurn­inni og í sam­tali við starfs­mann þess síð­ar­nefnda kom fram að ekki hefði verið farið yfir málið með form­legum hætt­i. 

Telja að hags­munir minni­hluta­eig­enda séu tryggðir

Fjár­mála­eft­ir­litið telur að með því að víkja frá skyldu Sam­herja til að gera yfir­tökutil­boð séu hags­munir minni­hluta­eig­enda í Eim­skip tryggðir vegna þess að þeir hald­ist í hendur „við yfir­ráð í félagi og snú­ast um það að minni­hluta­eig­endur þurfi ekki að lúta því að aðili fari með yfir­ráð í félagi án þess að eiga þess kost að losna út úr félag­inu á sann­gjörnum skil­mál­u­m.“

Við mat á því hvort veita eigi und­an­þágu segir Fjár­mála­eft­ir­litið að það hafi talið eðli­legt að að horft væri til þeirra sjón­ar­miða sem byggt er á í öðrum Evr­ópu­ríkj­um. „Þannig er m.a. litið til þess að yfir­töku­skyldur aðili hafi ekki beitt atkvæð­is­rétti sínum eftir að yfir­töku­mörkum var náð, að ekki hafi verið farið meira en þrjú pró­sent umfram yfir­töku­mörk og að selt sé innan til­greindra tíma­marka. Þá kemur fram í  5. mgr. 100. gr. vvl. að sækja þurfi um und­an­þágu í síð­asta lagi tveimur vikum eftir að aðili vissi eða mátti vita um til­boðs­skyld­una og ekki síðar en tveimur vikum eftir að úrlausn um hana lá fyr­ir. Þá er það skil­yrði þess að Fjár­mála­eft­ir­lit­inu sé heim­ilt að veita und­an­þágu að sér­stakar ástæður séu fyrir hend­i.“

Hags­munir minni­hluta­eig­anda séu því þeir, að mati Fjár­mála­eft­ir­lits­ins, að þurfa ekki að lúta því að aðili fari með yfir­ráð í félagi, ekki að verja sig fyrir mögu­legu fjár­hags­legu tjón sem ógild­ing yfir­tökutil­boðs­ins getur haft í för með sér.