Í júní í fyrra greind­ist kór­óna­vírus á minka­búi á Norð­ur­-Jót­landi. Minkar eru sér­lega við­kvæmir fyrir alls kyns vírusum og því var talið full­víst að vírus­inn bær­ist yfir á önnur bú. Öllum dýrum á áður­nefndu búi var lógað en smitið barst út.  1. nóv­em­ber til­kynnti Mette Frederik­sen for­sæt­is­ráð­herra á frétta­manna­fundi að allur stofn­inn, á öllum dönskum minka­bú­um, 15 – 17 millj­ón­ir, skyldu slegnir af. Þetta voru stór­tíð­indi. Í Dan­mörku voru rúm­lega eitt þús­und minka­bú, langstærstur hluti þeirra á Norð­ur- og Vest­ur- Jót­landi.

­Rekstur minka­bús er ekki mann­frek­ur, um þrjú þús­und manns unnu á þessum rúm­lega þús­und búum og annar eins fjöldi hafði atvinnu af störfum sem tengj­ast minka­eld­inu með einum eða öðrum hætti. Um þriðj­ungur allra seldra minka­skinna í heim­inum kom um ára­bil frá Dan­mörku, þau höfðu á sér gæða­stimp­il. Fyrir örfáum árum voru minka­búin mun fleiri en breyttur tíð­ar­andi hefur valdið sam­drætti í þess­ari búgrein. Árið 2019 höfðu útflutn­ings­tekjur Dana af seldum minka­skinnum minnkað um 60% frá árinu 2013. 

Á áður­nefndum frétta­manna­fundi sagði Mette Frederik­sen að engan tíma mætti missa, aflífun minka­stofns­ins þyldi enga bið. Dag­inn eft­ir, 5. Nóv­em­ber, hélt for­sæt­is­ráð­herr­ann annan frétta­manna­fund. Þar var til­kynnt að Norð­ur- Jót­landi yrði „skellt í lás“ eins og ráð­herr­ann komst að orði. Ferðir frá og til þessa lands­hluta yrðu bann­að­ar, skól­um, öðrum en yngstu deild­um, lok­að. Mat­sölu­stað­ir, kaffi­hús, íþrótta­hús og bóka­söfn. Öllu skellt í lás.

Engin laga­heim­ild og ráð­herra lát­inn fjúka

Skip­un, eins og sú að lóga öllum minka­stofni lands­ins, þarf að styðj­ast við lög. Slík lög voru ekki til stað­ar, en voru hins­vegar sett eft­irá í miklum flýti. Mog­ens Jen­sen mat­væla- og land­bún­að­ar­ráð­herra neydd­ist til að segja af sér, fjöl­miðlar sögðu til að bjarga Mette Frederik­sen. Hún hefði hent honum fyrir stræt­is­vagn­inn (kastet ham under bus­sen). Síðar sagði Nick Hækk­erup dóms­mála­ráð­herra að orð for­sæt­is­ráð­herra um að aflífa minka­stofn­inn hefðu verið til­mæli en ekki til­skip­un. Stjórn­mála­skýrendur gáfu lítið fyrir þetta og sögðu það yfir­klór. 

Urða eða brenna?

Það gekk hratt og vel fyrir sig að lóga mink­un­um, sem reynd­ust sam­tals vera rúm­lega 15 millj­ónir tals­ins. Á frétta­manna­fundi for­sæt­is­ráð­herr­ans 5. Nóv­em­ber 2020 var spurt hvað yrði gert við hræ minkanna. Því var svarað til að komið hefði í ljós að brennslu­stöðvar gætu ein­ungis tekið við litlum hluta hræj­anna og ákveðið hefði verið að urða hræin á tveimur stöðum á Jót­landi. Grafnir voru skurðir sem hræj­unum var sturtað í og síðan mokað kalki yfir og jarð­vegi þar ofan á. Ef allt hefði verið með felldu hefðu mink­arnir hvílt þarna undir grænni torfu um ókomin ár. En sú varð ekki raun­in. Eftir örfáa daga kom í ljós að jarð­veg­ur­inn sem mokað hafði verið yfir hræin var tek­inn að lyft­ast. Ástæðan var gas­myndun í hræj­un­um, skurð­irnir að lík­indum of grunnir og jarð­vegslagið ofan á of þunnt.

Ekki bætti úr skák að annar urð­un­ar­stað­ur­inn var nálægt litlu vatni, Boutrup Sø, vin­sælu úti­vist­ar­svæði. Sam­kvæmt fyr­ir­mælum máttu „minka­graf­irn­ar“ ekki vera nær vatn­inu en 300 metra en þeim fyr­ir­mælum var ekki fylgt. Þar sem urð­un­ar­svæðið var næst vatn­inu var fjar­lægðin aðeins 200 metr­ar. Varað var við meng­un­ar­hættu frá hræj­un­um. Nú er komið í ljós að sá ótti var ekki ástæðu­laus, og það gildir líka um hinn urð­un­ar­stað­inn á Jót­land­i. 

Ákvarð­anir teknar í skyndi

Minka­málið hefur margoft komið til kasta þings­ins enda að mörgu að hyggja. Í einu vet­fangi var fót­unum kippt undan heilli atvinnu­grein. Ákvörð­un­ina um að binda enda á minka­eldi í land­inu, hvernig ætti að bæta bændum tjón­ið, hvernig ætti að reikna út þær bætur og fleira og fleira. Allt þetta og margt fleira þurftu þing­menn að fjalla um og og ákveða.

Fáir efuð­ust um að ákvörðun um aflífun, að minnsta kosti hluta minka­stofns­ins, þurfti að ganga hratt fyrir sig, en aðrir töldu að kannski hefði ekki verið nauð­syn­legt að fella allan stofn­inn í land­inu. Rík­is­stjórnin vildi ekki bíða, taldi áhætt­una of mikla.

Umhverf­is­stofn­unin dró rangar álykt­anir

Eins og nefnt var hér að framan kom fram á frétta­manna­fundi 5. nóv­em­ber að sorp­brennsl­urnar í land­inu gætu ekki tekið við öllum minka­hræj­un­um. Það hefði verið kannað og þess vegna væri urðun eina leið­in.     

For­svars­menn margra sorp­brennslu­stöðva undr­ast þessar yfir­lýs­ing­ar. Kann­ast ein­fald­lega ekki við að haft hafi verið sam­band við þá til að spyrj­ast fyr­ir. Þeir eru jafn­framt ósáttir við að Rasmus Prehn mat­væla­ráð­herra (tók við af Mog­ens Jen­sen) hafi margoft sagt að sorp­brennsl­urnar hefðu ekki getað brennt minka­hræ­in. Og þannig reynt að varpa ábyrgð­inni á því að hræin voru urðuð á sorp­brennsl­una. 

Mikkel Brandrup fram­kvæmda­stjóri Sam­taka sorp­brennslu­fyr­ir­tækja sagð­ist í við­tali við Danska sjón­varp­ið, DR, skilja að ákvarð­anir um hvað gera skyldi hefðu verið teknar í flýti og nú væri komið í ljós að mis­tök hefðu verið gerð. Það væri hins­vegar ekki sæm­andi ráð­herra að varpa sök­inni á sorp­brennsl­urn­ar. 

Frétta­menn Danska sjón­varps­ins komust yfir minn­is­blað sem Umhverf­is­stofn­unin sendi ráð­herr­anum varð­andi hugs­an­lega brennslu minka­hræj­anna. Þar stendur skýrum stöfum að mat Umhverf­is­stofn­un­ar, um að sorp­brennsl­urnar gætu ekki ráðið við að brenna hræ­in, væri byggt á svari frá einni sorp­brennslu.

Reikn­ingur upp á millj­arða

Þessa dag­ana er verið að grafa upp öll minka­hræin sem urðuð voru í fyrra­haust. „Urð­unaræv­in­týrið“ eins og danskur þing­maður komst að orði kostar ærið fé. Sam­tals nemur kostn­að­ur­inn jafn­virði 5.5 millj­arða íslenskra króna. Inni í þeirri tölu er urð­un­in, upp­gröft­ur­inn og hreinsun jarð­vegs umhverfis urð­un­ar­stað­inn. Sér­fræð­ingar sem Danska sjón­varpið ræddi við telja að kostn­að­ur­inn við hreins­un­ina geti orðið mun meiri en gert er ráð fyrir í kostn­að­ar­á­ætlun stjórn­valda. 

Tvær rann­sóknir

Nú fara fram, á vegum danska þings­ins, tvær lög­fræði­legar rann­sóknir (advoka­tund­er­søgelser) vegna minka­máls­ins Önnur þeirra lýtur að ákvörð­un­inni um urð­un­ina en hin að þætti lög­regl­unn­ar. Sú rann­sókn bein­ist að því hver fyr­ir­skip­aði lög­regl­unni að hringja í bændur og fyr­ir­skipa að mink­unum skyldi lóg­að. Dóms­mála­ráð­herrann, sem er sá eini sem getur sagt lög­regl­unni fyrir verk­um, kannski fyrir utan for­sæt­is­ráð­herrann, sagð­ist ekki hafa gefið lög­regl­unni slík fyr­ir­mæli. Ekki liggur fyrir hvenær þessum tveimur rann­sóknum lýk­ur. 

Eng­inn veit heild­ar­kostn­að­inn

Enn er margt óljóst um end­an­legan kostnað þess að fella allan danska minka­stofn­inn. Hvernig á að meta húsa­kost og tekju­tap þeirra bænda sem skyndi­lega misstu lífs­við­ur­værið? Þetta og margt fleira er  óupp­gert og því ljóst að danskir þing­menn hafa ekki sagt skilið við minka­mál­ið. Mette Frederik­sen for­sæt­is­ráð­herra sagði í við­tali að heild­ar­upp­hæð bóta myndi nema millj­örð­um. Nokkrir þing­menn hafa nefnt 20 millj­arða (400 millj­arða íslenska) aðrir hærri töl­ur. Hver sem nið­ur­staðan verður er ljóst að um háar fjár­hæðir er að ræða. „Dýr­ustu minka­pelsar í sög­unni“ sagði einn sér­fræð­ingur í við­tali.