Fólk býst við því að sagan end­ur­taki sig

Jón Gunnar segir að hann hafi haft mestan áhuga á þessum fyrsta atburði en fólk hélt þó áfram að mót­mæla næstu daga og vik­ur. „Ég hef nefni­lega áhuga á því hvernig skyndi­leg útbreiðsla vænt­inga um að stór mót­mæli myndu eiga sér stað höfðu áhrif á mót­mæla­þátt­töku almenn­ings á þessum tíma­punkti. Ef við hugsum um Panama­lek­ann þá sjáum við að það er ýmis­legt þegar við horfum á þetta sögu­lega sem bendir til þess að slíkar vænt­ingar hafi breiðst út snögg­lega í kjöl­far þessa máls.“

Hann útskýrir að almenna hug­myndin sé sú að ef eitt­hvað ger­ist sem vekur upp hneykslun yfir mál­efni sem áður hefur valdið fjölda­mót­mælum – sem sagt end­ur­tekið hneyksli – þá geti vænt­ingar um mikla mót­mæla­þátt­töku breiðst út. Tvær ástæður eru fyrir því, sam­kvæmt Jóni Gunn­ari. 

Í fyrsta lagi þá sé fólk skyn­samt og hugsi með sér að það sem einu sinni hafi gerst sé lík­legt til að ger­ast aft­ur. Fólk búist við því að sagan end­ur­taki sig. Bendir hann á að nokkurn árum áður hafi hrunið átt sér stað og þá hafi hneykslun um for­rétt­indi valdið stórum mót­mæl­um. „Það er svo margt sem minnir á þetta í þessum aðstæð­um. Þannig má ætla að fólk viti að sagan end­ur­taki sig.“

Í öðru lagi telji fólk sem upp­lifir hneykslun í þessum aðstæðum að margir aðrir upp­lifi það sama. Fólk sé með­vitað um að aðrir upp­lifi sömu til­finn­ingar og hneyksl­un. „Þess vegna getum við ætlað að þessar aðstæður hafi valdið þessum vænt­ing­um. Svo höfum líka hlut­lægar vís­bend­ing­ar, til að mynda var greint frá því í frétt­unum þennan dag að yfir­vof­andi væru þessi mót­mæli. Það voru meira að segja fréttir af því að fjöl­miðla­fólk væri fljúg­andi til Íslands hvaðanæva af úr Evr­ópu til þess að verða vitni að mót­mæl­un­um.“

Gögnin sýni einnig að lög­reglan hafi farið að und­ir­búa sig fyrir stór mót­mæli um leið og þátt­ur­inn var sýndur á RÚV. „Það eru alls konar vís­bend­ingar um þetta.“ 

Öryggi í fjöld­anum

Jón Gunnar útskýrir fyr­ir­bærið mót­mæli sem svo að fjöldi fólks sé óánægt með eitt­hvað til­tekið ástand án þess að eitt­hvað sér­stakt ger­ist – en svo breyt­ist eitt­hvað. 

„Svo er það þetta sér­staka við ákveðin augna­blik og ein kenn­ingin sem ég hef áhuga á hér er sú að svona móment ein­kenn­ist af því að skyndi­lega breið­ast út vænt­ingar um að margir aðrir ætli að mót­mæla. Það er mögu­lega ein mik­il­væg skýr­ing. Það breið­ist út þessi vænt­ing að margir aðrir ætli að mót­mæla. Það þarf eitt­hvað sam­eig­in­legt að ger­ast, það þarf eitt­hvað að sam­eina fólk í þessum vænt­ing­um.“

Jón Gunnar nefnir þrjár ástæður fyrir því af hverju þetta ætti að skipta máli. Í fyrsta lagi þá hugsi fólk með sér, sér­stak­lega það sem styður mál­efn­ið, að nú geti mót­mæli raun­veru­lega haft áhrif. Núna skipti máli að taka þátt. Ef ein­ungis 10 manns ætla að mæta þá skipti engu máli að taka þátt – það hafi engin áhrif. 

Í öðru lagi þá hugsi fólk að það sé öryggi í fjöld­an­um. „Nú get ég mætt og mót­mælt án þess að gera mig að fífli. Ég er ekki bara ein­hver sér­vitr­ing­ur,“ gæti ein­hver hugs­að. 

Í þriðja lagi ef ein­stak­lingur heldur að margir ætli að mæta þá mynd­ist félags­legur þrýst­ing­ur. Fólk upp­lifi það sem skyldu sína að mæta, sér­stak­lega ef þeir nán­ustu ætla að mæta. 

Sam­spil milli vænt­inga og stuðn­ings

Varð­andi þennan atburð sem Jón Gunnar rann­sak­aði sér­stak­lega, Panama­leka­mót­mæl­in, þá segir hann það hafa komið í ljós í könn­unum að þeir sem væntu þess að mót­mælin yrðu stór voru einmitt mest lík­legir til að taka þátt. „En það kom líka í ljós að það er sam­spil á milli vænt­inga og stuðn­ings við mót­mæl­in.“

Hann segir að vænt­ingar um stór mót­mæli virki ein­stak­linga til þátt­töku sem styðja stór mót­mæli en virkji ekki þá sem styðja þau ekki. „Þetta er ekki sjálf­virkt ferli, vænt­ing­arnar um að mót­mæli verði stór hvetji ekki alla til að mæta heldur aðeins þá sem styðja mót­mæl­in. Að sama skapi kemur í ljós að það að styðja til­tekin mót­mæli er ekki nóg til að hvetja fólk til að mæta í þau. Þú verður líka að vænta þess að margir aðrir taki þátt.“

Mikið breytt­ist fyrir og eftir hrun í mót­mæla­menn­ingu á Íslandi en eftir bús­á­halda­bylt­ing­una var fólk mun áfjáð­ara í að mót­mæla við fleiri til­efni. Hvernig horfir þessi breyt­ing við þér?

Jón Gunnar segir að það sé einmitt ekki hægt að skilja Panama­leka­mót­mælin nema út af því for­dæmi sem bús­á­halda­mót­mælin settu. „Þau er þetta for­dæmi sem kveikir í þessum vænt­ingum um að stór mót­mæli séu að fara að eiga sér stað. Af því að þetta er svipað mál­efni, spill­ing og for­rétt­indi ríka fólks­ins. Það er það sem hvatti fólk bæði í bús­á­halda­mót­mæl­unum og í Panama­leka­mót­mæl­un­um.“

Allt í sögu­legu sam­hengi

Jón Gunnar hefur einnig rann­sakað bús­á­halda­mót­mælin og bendir hann á áhuga­verðar and­stæður á milli mót­mæl­anna. „Þegar hrunið varð í októ­ber 2008 þá tók það tölu­verðan tíma – margar vikur – fyrir mót­mæla­hreyf­ingu að byggj­ast upp. Hún byrj­aði með litlum fundum og síðan stækk­uðu mót­mæl­in. Þá verða til vænt­ingar um að mót­mæla­þátt­taka sé að verða mik­il. Þetta var öðru­vísi í Panama­lek­anum því þá bara einn tveir og bingó: Stærstu mót­mæli Íslands­sög­unn­ar! Vegna þess að for­dæmið var til í menn­ing­unn­i.“

Þannig hafi þró­unin verið öfug í þessum tveimur mót­mæl­um. Þau byggð­ust upp á mörgum vikum í bús­á­halda­mót­mæl­unum en sprungu strax út í Panama­lek­anum og dóu svo út. „Þetta er allt í sögu­legu sam­heng­i,“ segir hann. 

Jón Gunnar segir að fræð­unum sé talað um „prot­est cycles“ eða mót­mæla­hringrás­ir. „Mót­mæla­at­burðir tengj­ast og það fer eftir því hvort mót­mæli séu upp­hafið á ein­hverri til­tek­inni hreyf­ingu eða í miðj­unni á ein­hverju tíma­bili. Það eru ólík öfl að verki.“

Ef for­rétt­indum og spill­ingu yrði skyndi­lega mót­mælt á morgun af ein­hverri ástæðu þá væru þau mót­mæli í þessu sama sam­hengi og Bús­á­halda­mót­mælin og Panama­leka­mót­mæl­in. 

Aðstæður – eins og veður – hafa auð­vitað áhrif

Jón Gunnar bendir á að snemma árs 2016 hafi ekki verið hægt að sjá nein merki þess að fólk ætl­aði að mót­mæla. „Það er svo merki­legt þegar svona ger­ist. Allt í einu mynd­ast sér­stakar aðstæður þar sem fólk er hneykslað yfir mál­efni og þá geta trig­ger­ast ákveðnar vænt­ingar um stór mót­mæli.“

En hefur veður engin áhrif á mót­mæli?

„Ég held að allt sem við getum kallað aðstæður og tæki­færi hafi áhrif. Það fer eng­inn að mót­mæla í blind­byl. Oft þegar maður fer að tala um svona hluti þá er eins og maður sé að gera lítið úr mál­efn­inu en þetta er spurn­ing um hvað virkjar þá sem styðja mál­efnið til að mæta í mót­mæli. Vont veður klár­lega dregur úr þeim og gott veður eykur lík­urn­ar.“

Hann segir að þeim mun nær mót­mæl­unum sem fólk býr því lík­legra sé það til að mæta í þau. „Það er þessi kostn­aður sem þarf að leggja til. Ef þú býrð til dæmis í Hafn­ar­firði þá kostar það tíma, ves­en, barnapössun og allt þetta að mæta í mót­mæli. Allt öðru­vísi en ef þú byggir í 101. Þannig að allir svona þættir skipta máli,“ segir hann að lok­um.