Nýjasti megr­un­ar­kúr­inn fyrir byggð­ar­lög fyrir vestan er lax­eldi byggt upp með fjár­magni frá Nor­egi bakkað upp af valda­að­ilum á Vest­fjörð­u­m/Ís­landi.

„Þol­in­móða“ fjár­magnið frá Nor­egi er til­komið vegna þess að fjár­festar þar geta ekki lengur vaðið yfir allt og alla með sjó­kvía­eldi. Í stað­inn byrja þeir sama leik­inn á Íslandi eins og byrjað var með áróður í Nor­egi og á vest­ur­strönd Skotlands. Það er vaðið áfram og fjár­fest og fjár­fest til þess eins að skapa eins mik­inn þrýst­ing og hægt er, til að „nauð­syn­legt“ sé að halda áfram. Eldri póli­tíkusar úr valda­klík­unum að vestan eru jafn­vel fengnir til styðja við mál­stað­inn. Linnu­laus áróð­ur, byggður á ýkj­um, brengl­uðum talna­leikjum og lof­orðum um pen­inga­streymi og atvinnu­upp­bygg­ingu, minna atvinnu­leysi (sem ekk­ert er), aukn­ing í íbúa­fjölda og mjög tak­mark­aðri áhættu fyrir umhverfið (sem er ekki satt). Allt snýst þetta um það á end­anum að geta mokað sem mestum pen­ingi útúr fyr­ir­tækj­unum á sem skemmstum tíma og helst að borga ekki aðra skatta en þá sem alger­lega nauð­syn­legt er að borga, launatengd gjöld, virð­is­auka­skatt og veið­i­/að­stöðu­gjöld. Hagn­aður af fyr­ir­tæk­inu fer beint úr landi í formi vaxta­greiðslna vegna skuld­setn­ingar fyr­ir­tækj­anna hjá sjóðum í eigu fjár­fest­anna. Það verður senni­lega aldrei greiddur skattur af hagn­aði þess­ara fyr­ir­tækja frekar en álver­anna né margra ann­arra fyr­ir­tækja sem eru vís­vit­andi skuld­sett upp í rjáfur með erlendum lán­veit­ing­um.

Þann 4. sept­em­ber 2017 skrif­aði Ólafur I. Sig­ur­geirs­son ágæta grein í Kjarn­ann um áhættu­mat tengt lax­eldi (1). Þar kom fram hluti þeirrar áhættu sem fylgir lax­eldi auk vand­kvæða við mat á umhverf­is­á­hrifum lax­eldis vegna fjölda áætl­aðra breyta í reikn­ings­lík­ön­um. Þar vant­aði samt tals­vert upp á að farið væri íta­lega yfir nið­ur­stöður á þessu sviði m.a. varð­andi ferða­lög og erfða­blöndun lax­fiska í Nor­egi, sem og sú hræði­lega staða sem nú blasir við á vest­ur­strönd Skotlands og menn eiga erfitt með að horfast í augu við. Það er nefni­lega jafn mik­il­vægt, ef ekki mun mik­il­væg­ara fyrir okkur Íslend­inga að skoða þau áhrif sem norskur eld­is­lax hefur haft á skoskan villtan lax eftir 30 ára reynslu í lax­eldi eða síðan 1987. Sú athugun ætti að gefa okkur miklu gleggri mynd af því sem koma skal frekar en flókið áhættu­mat byggt á fjölda áætl­aðra breyti­stærða flók­inna líf­kerfa í fjarð­ar­botn­um.

Lax sleppur úr eld­iskvíum

Þetta er marg­sannað og alveg sama hversu vel menn reyna að búa um hnút­anna þá sleppur alltaf lax úr kví­unum á mis­mun­andi þroska­stigi og á mis­mun­andi tímum árs. Þetta hefur ítrekað gerst í öllum löndum í kringum okkur en ennþá halda aðilar í öllum þessum löndum því fram að þetta sé óveru­legt. Það þarf ekki annað en smá gat á kvínni til að laxar sleppi út, hvort sem það gat er af völdum stærri sjáv­ar­líf­vera, kol­brjál­uðu ísinga­veðri sem stendur í marga daga eða af mann­legum mis­tökum eða vél­ar­bilun við sigl­ingar og flutn­ing fiska í og úr kerj­un­um. Slepp­ingum hefur fækkað heil­mikið í Nor­egi eftir að reglu­verkið var upp­fær­ten enn deila menn um hversu mikið sleppur út, hversu mikið er til­kynnt um slepp­ingar og með hvaða tölu eigi að marg­falda til­kynntar slepp­ingar til að fá raun­tölu.

Í Skotlandi hefur verið til­kynnt um að minnsta kosti 1 milljón laxa hafi sloppið s.l. 10 ár (2) og 1,9 millj­ónir 10 ár þar á und­an. Þetta gerir að minnsta kosti hund­rað þús­und laxa að með­al­tali á ári sem til­kynnt hefur verið um í eldi sem fram­leiðir 180 þús­und tonn á ári. Það er fyrir utan þær slepp­ingar sem gera má ráð fyrir að ekki hafi verið til­kynnt um (á nákvæm­lega sama hátt og þegar hefur vitn­ast um hér­lend­is).

Fiskar sem sleppa hring­sóla ekki bara í kringum eldið (þó svo hluti þeirra geri það), heldur taka sumir hverjir sér ferð á hendur og þannig hefur t.d. verið sýnt fram á að eld­is­laxar í Nor­egi sem sloppið hafa (tvær slepp­ingar frá svip­uðu svæði á mis­mun­andi tíma), geta margir saman á einum mán­uði ferð­ast 150 km leið og farið upp þann árfar­veg sem þar er (3). Í Skotlandi sluppu 336 þús­und laxar að með­al­tals­þyngd 3,5 kíló í einni slepp­ingu árið 2011 (4) og á vest­ur­strönd Banda­ríkj­anna sluppu nýverið um 300 þús­und Atl­ants­haf­s­laxar eftir að sjó­kví gaf sig (5).

Hvert dæmið á fætur öðru kemur upp og árið 2017 er engin und­an­tekn­ing. Þetta er því ekk­ert einka­mál hags­muna­að­ila og íbúa fyrir vestan og austan hvort af stór­felldu sjó­kvía­eldi verði eða ekki. Eitt svona dæmi er einu dæmi of mik­ið. „Þetta ger­ist ekki hjá okk­ur, við förum svo rosa­lega var­lega,“ segja eig­end­urnir alltaf og í USA reyndu þeir svo að kenna stórum öldum vegna sól­myrk­vans um slepp­ing­una, svo lágt geta menn lagst.

Erfða­blöndun milli laxa­stofna er stað­reynd

Erfða­blöndun er stað­reynt fyr­ir­bæri (t.d. 6, 7, 8 auk tuga ann­arra vís­inda­greina). Spurn­ingin er ein­vörð­ungu sú hversu mikil hún verður og hvaða áhrif hún hefur á nátt­úru­lega laxa­stofna við­kom­andi áa og hvort það skipti þá ein­hverju máli? Hér er um nokkuð flók­inn hlut að ræða og erfitt að segja til um hverjar lífslíkur eru meðal slopp­ins lax,­göngu­seiða, arf­blend­inga í sjó eða mis­mun­andi ám við mis­mun­andi aðstæður á mis­mun­andi tímum árs.

Það sem við vitum hins vegar er: 1) Erfða­blöndun finnst í veru­legu magni í ám í Nor­egi og enn meir í Skotlandi og eru arf­gerðir eld­is­lax algengar í mörgum stofn­um. 2) Því fjar­skyld­ari sem lax­inn er eld­is­lax­inum því við­kvæm­ari er hann fyrir erfða­blöndun (þetta hefur sýnt sig með villtan lax í N-nor­egi og norskan eld­is­lax), 3) Erfða­blöndun hrað­vaxta „ali-­laxa“ við smá­laxa­stofna valda blend­ingum sem verða kyn­þroska seinna 4) Lífs­ferlar laxa sem aðlag­ast hafa ánum taka breyt­ingum vegna nýrra arf­gerða sem koma inn við erfða­blönd­un­ina.

Áhættan af þess­ari erfða­blöndun er ekki einka­mál Vest­firð­inga, alls ekki. Lax­inn í íslenskum ám er við­kvæm­ur, byggður upp af mjög litlum und­ir­stofnum sem hver hefur aðlag­ast því líf­ríki sem er við ánna sem þeir ganga upp í. Sú þróun getur hafa tekið mörg hund­ruð til mörg þús­und ár. Við getum ekki látið alla aðra eiga það á hættu að nátt­úr­legir stofnar í ám á Íslandi skað­ist eða hverfi ásamt líf­ríki þeirra fjarða þar sem eldið er stund­að. Það hefur þegar sýnt sig að með því sem meira sleppur af fiski úr eld­iskvíum (t.d. stór­slysa­slepp­ing­ar), því víð­ara dreif­ing­ar­svæði hefur hann. Þetta hefur m.a. sýnt sig með regn­boga­sil­ung sem nú má finna í ám víða um land (9). Þetta hefur gerst þrátt fyrir að eng­inn fram­leið­andi kann­ist við að regn­boga­sil­ungur hafi sloppið úr kvíum! Ein­stak­lingar sem reyna að halda því fram að fólk sé mik­il­væg­ara en villtur lax í ám á Íslandi mega ekki gleyma þeirri stað­reynd að nátt­úran verður hérna áfram eftir okkar dag þ.e.a.s. ef ekki er búið að eyði­leggja hana gjör­sam­lega af skamm­tíma gróða­hyggju.

Laxalúsin skaðar hluta líf­rík­is­ins og lyf gegn henni líka

Þar sem sjó­kvía­eldi er til staðar getur líka orðið gríð­ar­mikið magn laxalús­ar. Í umræðum um laxa­lús fyrir nokkrum árum sögðu for­svars­menn lax­eldis á Íslandi aftur og aftur að í köldum sjó eins og fyrir vestan yrði laxa­lús ekki vanda­mál (t.d. 10) og því þyrfti ekki að hafa áhyggjur af því, enda væri lax­eldi nán­ast ekki lengur arð­bært ef laxa­lús kæmi upp. Þetta við­horf hefur nú breyst tals­vert eftir að laxa­lús kom upp í lax­eldi fyrir vestan og þurfti að nota lyf við henni. Laxalúsin var sem sagt ekki lengur vanda­mál enda skyldi haldið áfram með þetta lax­eldi án frek­ari tafa.

Laxalúsin sest nefni­lega líka á hluta af göngu­seið­unum úr ánum og drepur hluta þeirra og minnkar þannig líka smám saman vaxt­ar­mögu­leika laxa­stofn­anna í nágrenn­inu (11). Sú ótrú­lega líf­eðl­is­fræði­lega umskipt­ing sem göngu­seiði lax­fiska þurfa að ganga í gegnum þegar þau yfir­gefa fersk­vatn og fara til sjávar verður að engu þegar laxalúsin sest á göngu­seiðin stuttu síð­ar. Það má gróf­lega áætla að áhrifa­svæði laxalús­ar­innar sé milli 5-30 km allt eftir haf­straumum og veð­ur­fari (12). Lyfin sem notuð eru til að drepa laxalús­ina drepa líka önnur sjáv­ar­dýr, svo sem eins og lirfur krabba­dýra (13) sem deyja við 20-100 sinnum lægri styrk en gefið er í lax­eld­inu. Mæl­ingar á styrk þess­ara efna í kringum sjó­kví­arn­ar, hvernig og hvenær það þynn­ist út o.s.frv. eru samt enn á frum­stigi. Hér á nátt­úran að sjálf­sögðu að njóta vafans.

Úrgangur frá sjó­kvía­eldi er gríð­ar­legur

Þegar þús­undir tonna af laxi eru komin saman til þess eins að „borða og kúka“ á sama svæði, fyllist botn­inn fljót­lega af úrgangi. Smám saman dreif­ist þetta á stærra svæði og breyt­ing á líf­ríki fjarð­ar­botns­ins byrj­ar. Svona lax­eldi hefur ófyr­ir­sjá­an­leg áhrif á líf­ríki frá hafs­botni til fjöru, einnig á fugla og dýra­líf sem er sam­hang­andi fjöl­breyttu æti úr haf­inu. Þetta gæti fljót­lega orðið miklu alvar­legra vanda­mál á grunn­sævi í botni fjarða en erfða­blöndun laxa­stofna ein og sér.

Haf­rann­sókna­stofnun hefur reynt að meta álag á líf­ríkið en tak­mörkuð gögn eru til staðar til að gera það almenni­lega. Þetta verða alltaf áætl­aðar tölur nema við horfum blákalt á þau dæmi sem eru að koma upp í lönd­unum í kringum okk­ur.

Á norð-vest­ur­strönd Skotlands hefur verið starf­rækt sjó­kvía­eldi en ekki á norð-aust­an­verðu Skotlandi. Þar er komið gríð­ar­gott tæki­færi til að bera saman áhrif sjó­kvía­eldis við sjó­kvía­lausa nátt­úru. Líf­ríkið allt er nú óðum að breyt­ast í kringum sjó­kvía­eldið með ófyr­ir­sjá­an­legum breyt­ingum fyrir allt dýra­líf á stóru svæði, á meðan árnar á aust­ur­strönd­inni ásamt líf­rík­inu þar halda enn velli. Ekk­ert getur útskýrt þetta dap­ur­lega hrun annað en sjó­kvía­eld­ið.

Lax­eldið á vest­ur­strönd Skotlands. Saga eyði­legg­ingar á nátt­úr­unni.

Við upp­haf lax­eldis við vest­ur­strönd Skotlands beittu lax­eld­is­menn þar nákvæm­lega sömu aðferð­um, byggð­ar­laga-rök­um, fjár­hags­legum þrýst­ingi og póli­tík við að troða sjó­kvía­eldi inn í fámenn byggð­ar­lög eins og verið er að gera hér á landi. Þessi saga er ekki ný af nál­inni en fólk virð­ist bara ekki læra af reynsl­unni.

Saga lax­eldis og áhrif þess á líf­ríkið í Skotlandi er ein sam­felld hörm­ung frá upp­hafi með hruni sjó­birt­ings­stofna og síðar laxa­stofn­anna og einnig hnignun líf­rík­is­ins við vest­ur­strönd Skotlands. En áfram skal þverskall­ast þar eins og hérna, því það má víst enda­laust nota rökin um byggða­röskun og atvinnu­upp­bygg­ingu.

Árið 1987 var sett upp sjó­kvía­eldi við Loch Ewe í Skotlandi. Árin eftir hrundi sjó­birt­ings­stofn­inn í öllum ám í nágrenn­inu. Með auknu lax­eldi árin á eftir hrundu sjó­birt­ings­stofnar á allri vest­ur­strönd­inni. Sjó­birt­ings­stofn­inn hefur hvergi náð sér á strik á þeim þrjá­tíu árum sem liðin eru. Nákvæm­lega sömu sögu er að segja af sjó­birt­ingnum í Nor­egi en þar reyndu menn lengi vel að finna aðrar utan­að­kom­andi orsakir fyrir hruni sjó­birt­ings­ins. Menn telja núna að hluta skýr­ing­ar­innar sé að leita í laxalúsinni sem virð­ist einnig setj­ast á sjó­birt­ing­inn (14) en breyt­ingar á líf­rík­inu í kjöl­far eld­is­ins eigi hugs­an­lega einnig sinn hluta að máli (það gæti tekið vís­inda­menn ára­tugi að skilja það flókna sam­spil þar sem sjó­birt­ing­ur­inn heldur sig í sjónum skammt frá ánum og sjó­kví­un­um). Þetta gerð­ist hins vegar ekki á aust­ur­strönd Skotlands þar sem ekk­ert lax­eldi var til staðar svo skýr­ingin á hruni sjó­birt­ings­ins liggur ein­göngu í sjó­kvía­eld­inu á lax­inum á nákvæm­lega sama hátt og í Nor­egi.

Sömu sögu er að segja af villtu laxa­stofn­unum á svæð­inu sem farið hafa minnk­andi ár frá ári. Í ágúst 2017 var til­kynnt um algert hrun í laxa­stofnum nokk­urra áa (15). Af þeim fáu löxum sem enn koma upp í árnar eru að með­al­tali 25% þeirra afkvæmi æxl­unar (hy­brid) milli norska eld­is­lax­ins og skoska villta lax­ins (16, sjá bls 26). Sorg­ar­fréttir fyrir alla nátt­úru­unn­endur og ekki í neinu sam­ræmi við þær yfir­lýs­ingar sem sjó­kvía­eld­is­menn hafa haldið fram um erfða­blöndun lax­fiska og áhrif á líf­rík­ið. Líf­ríkið er smám saman að hörfa fyrir til­stilli gróða­fíklanna og störfin sem komu fyrir til­stuðlan lax­eld­is­ins eru miklu miklu færri en stór­huga ýkju­lof­orð lax­eld­is­fyr­ir­tækj­anna. Árið 2016 voru fram­leidd um 180 þús­und tonn af laxi í Skotlandi. Með auk­inni sjálf­virkni er talið að nú séu vart meira en 1300 störf (miðað við 100% stöðu­gildi) við þetta umfangs­mikla lax­eldi í Skotlandi (upp­lýs­ingar frá skoskum yfir­völd­um, 17).

Er þetta ástand nátt­úr­unnar virki­lega það sem hinn almenni Vest­firð­ingur vill sjá í sínu umhverfi og sem arf­leifð fyrir kom­andi kyn­slóð­ir?

Hvað er til ráða?

Eina lausnin til að tryggja nátt­úruperlur Vest­fjarða og Íslands, tryggja heil­brigði líf­rík­is­ins, tryggja áfram­hald­andi búsetu án enda­lausra töfra­lausnaer að taka upp lífstíls­breyt­ingu og fara hægt og rólega af stað með hlut­ina í lok­uðum kerjum á eða við land­stein­ana. Þau kerfi eru miklu dýr­ari í upp­hafs­fjár­fest­ingu en gætu þegar til lengri tíma er litið sætt alla aðila og þar að auki sett Vest­firði á kortið sem fyr­ir­mynd í nátt­úru­vernd og eðli­legri upp­bygg­ingu sam­fé­laga. Nýleg norsk rann­sókn hefur meira að segja sýnt fram á að slík lokuð ker séu í raun mun hag­kvæm­ari til lengri tíma litið en sjó­kvía­eldi. Norsku lax­eld­is­fjár­fest­arnir ásamt þeim íslensku verða annað hvort að sætta sig við þessa breyt­ingu (sem þeir voru að flýja frá í Nor­egi) eða hætta þess­ari fjár­fest­ingu. Þeir eru þá ekki með þol­in­mótt fjár­magn. Jafn­framt þess­ari sátt við nátt­úr­una verður áfram hægt að mark­aðs­setja Vest­firði sem óraskaða nátt­úruperlu.

Afhverju biðja Vest­firð­ingar ekki lax­eld­is­fjár­fest­ana að flytja sig yfir í lokuð ker? Eru þeir hræddir um að þeir hætti þá við allt sam­an?

Afhverju biðja Vest­firð­ingar ekki lax­eld­is­fjár­fest­ana að flytja sig yfir í lokuð ker? Eru þeir hræddir um að þeir hætti þá við allt sam­an? Ef svo er, þá eru þeir ekki þarna á neinum öðrum for­sendum heldur en að hagn­ast sem mest á sem skemmstum tíma án til­lits til íbúa eða umhverf­is.

Lax­eldi í sjó­kvíum er alls ekki fram­tíð­ar­lausnin fyrir Vest­firði heldur er lausnin fólgin í því fólki sem þar býr og vill búa þar áfram, fólki sem er fram­sýnt og til­búið að horfa ára­tugi fram í tím­ann með vel­ferð og hægan en öruggan upp­gang Vest­fjarða, sam­fé­lags og nátt­úru að leið­ar­ljósi. Ég hef trú á því að meiri­hluti núlif­andi Vest­firð­inga sé þannig fólk.

Höf­undur er líf­fræð­ing­ur, vís­inda- og upp­finn­inga­mað­ur.

ATH. Allar þær tölur sem hér eru settar fram eru fengnar hjá Hag­stofu íslands, Þjóð­skrá og Vinnu­mála­stofnun auk upp­lýs­inga úr mörgum rann­sókn­ar­skýrslum og vís­inda­greinum sem vísað er í með heim­ilda­skrá aftan við grein­ina.

Heim­ild­ir:

1. Ólafur I. Sig­ur­geirs­son 2017. Kjarn­inn
2. htt­p://aqu­acult­ure.scotland.­gov.uk/data/fis­h_escapes.aspx
3. Quin­tela M ofl. 2016. Siblings­hip tests conn­ect two seem­ingly independent far­med Atl­antic salmon escape events. Aqu­acult Environ Inter­act 8: 497-509
4. htt­p://aqu­acult­ure.scotland.­gov.uk/data/fis­h_escapes_recor­d.aspx?escape_id=2000292
5. https://www.thegu­ar­di­an.com/world/2017/aug/24/t­housands-of-atl­ant­ic-salmon-escape-from-fis­h-far­m-in­to-pacific
6. Karls­son, So.fl. 2016 Wides­pr­ead genetic introgression of escaped far­med Atl­antic salmon in wild salmon populationsICES Journal of mar­ine sci­ence. Vol 73, Issue 10: 2488-2498
7. Glover, KA ofl. 2017 Half a cent­ury of genetic inter­act­ion between far­med and wild Atl­antic salmon: Status of knowledge and unanswered questions Fish and Fis­heries 2017:1-38
8. Bol­stad, GH ofl. 2017 Gene flow from domest­icated escapes alt­ers the life history of wild Atl­antic salmon. Nat­ure Ecology & Evolution Vol 1, Art. Nr 124
9. Kraf­ist óháðrar og opin­berrar rann­sókn­ar. Kjarn­inn
10. Valdi­mar Ingi Ragn­ars­son 2014 Laxa­lús og eldi lax­fiska í köldum sjó
11. Krkošek, M ofl 2012 Impact of parasites on salmon recruit­ment in the Northe­ast Atl­antic Ocean, Proceed­ings of the Royal Soci­ety
12. John­sen et al. 2016: Salmon lice dispersion in a Norweg­ian fjord Aqu­aacult Enciron Inter­act 8:99-116
13. Gebauer, P ofl. 2017. Let­hal and sub-­let­hal effects of comm­only used ant­i-­sea lice formulations on non-t­arget crab Metacarcinus edwardsii larvae. Chemosphere vol 185, p:1019-1029
14. Middlemas, SJ ofl. 2013. Relations­hip between sea lice levels on sea trout and fish farm act­i­vity in western Scotland. Fis­heries Mana­gement and Ecology 20, 68-74
15. Antl­antic Salmon Trust 2017. Unprecedented collapse of salmon run in Sout­h-West Hig­hlands
16. Coul­son, M 2013. Report on Genetic Tool Develop­ment for Dist­ingu­is­hing Far­med vs. Wild fish in Scotland. Publ. Rivers and Fis­heries Trusts of Scotland
17. htt­p://www.­gov.scot/Pu­blications/2016/09/1480