Borg­ar­leik­hús­ið: Bæng!

Höf­und­ur: Marius von Mayen­burg

Þýð­ing: Hafliði Arn­gríms­son

Leik­stjórn: Gréta Kristín Ómars­dóttir

Leik­mynd: Börkur Jóns­son

Bún­ing­ar: Eva Signý Berger

Lýs­ing: Kjartan Þór­is­son

Mynd­band: Ingi Bekk

Tón­list og hljóð: Garðar Borg­þórs­son

Leik­gervi: Elín S. Gísla­dóttir

Leik­ar­ar: Björn Thors, Bryn­hildur Guð­jóns­dótt­ir, Hjörtur Jóhann Jóns­son, Davíð Þór Katrín­ar­son, Katrín Hall­dóra Sig­urð­ar­dótt­ir, Hall­dór Gylfa­son.

Það má segja ýmis­legt gott um sýn­ingu Borg­ar­leik­húss­ins á Bæng! í leik­stjórn Grétu Krist­ínar Ómars­dótt­ur. Gréta Kristín vakti athygli fyrir rúmum tveimur árum fyrir sýn­ing­una Sterta­bendu, einnig eftir Marius von Mayen­burg, en sú sýn­ing var útskrift­ar­verk­efni hennar af sviðs­höf­unda­deild LHÍ. Sterta­benda var býsna skýr lýs­ing á ákveðnu sam­fé­lags­á­standi sem auð­velt var að taka til sín og hafa nokk­urt gaman af – það var áleitið og á erindi við okkar tíma. Bæng! tekur á svip­uðum nótum á vanda nútíma­sam­fé­lags, en það er þó í því ívið annar tónn, sem markast kannski af því að höf­undur skrifar verkið í kjöl­far síð­ustu for­seta­kosn­inga í Banda­ríkj­un­um.

Það er Hafliði Arn­gríms­son sem þýðir Bæng! og ferst það ákaf­lega vel úr hendi. Text­inn er lipur og fer vel í munni leik­ara og það má dást sér­stak­lega að þýð­ingu hans á orða­leikjum föður Hrólfs, en sá talar gjarnan í rad­dæf­ing­ar­kenndum þulum sem einatt eru hreinar merk­ing­ar­leys­ur, en hér er viss­ara að áhorf­endur leggi við hlust­ir, því hér leyn­ist merk­ing í hverjum frasa.

Ekki er ljóst hvort þýð­andi sjái einnig um stað­fær­ingu verk­ins, en hvort sem það er verk hans eins eða í sam­vinnu við leik­stjóra verður að segjast, að stað­fær­ingin er vel heppnuð og hvergi skotið yfir eða undir mark í þeim efn­um, amk. ekki hvað sjálfan text­ann varð­ar.

Hvað skal þá sagt um sjálfa sýn­ing­una?

Bæng! segir frá Hrólfi Bæng sem fæð­ist alskap­aður úr móð­ur­kviði eftir að hafa þar kyrkt tví­bura­systur sína (!) og tekur þegar til við að stjórna umhverfi sínu með ómeng­aðri frekju og til­ætl­un­ar­semi. For­eldrar hans eru und­an­láts­samir og með­virkir og barnið verður háþró­aður sjálfs­dýrk­andi sem fær að ráða ríkjum á heim­il­inu og á end­anum í sam­fé­lag­inu öllu.

Hér má finna skír­skot­anir í ýmsar átt­ir: Bubbi kóngur er ekki langt und­an, né heldur barnið í Með­göngu­tíma Mrozeks, sem leikið var fyrir nær hálfri öld hjá Leik­fé­lagi Reykja­vík­ur. Þá er hér líka skírskotun í nýlega kvik­mynd, The Truman Show, með þeim við­snún­ingi þó að hér er aðal­per­sónan ekki bara með­vituð um show-ið sem slíkt og nauð­syn þess að það haldi sínu striki hverju sem tautar og raular heldur verður sýn­ingin bein­línis til eftir fyr­ir­skip­unum og duttl­ungum Hrólfs Bæng. Það má einnig sýna fram á viss tengsl við dada­is­mann og afneitun þeirrar stefnu á rök­hyggju og borg­ara­legri fag­ur­fræði hins kap­ít­al­íska sam­fé­lags og sem hafði leitt til fyrri heims­styrj­ald­ar­inn­ar. Dada er nafnið á stefn­unni og var valið að sögn af algeru handa­hófi – en stundum á það bent að “da­da” sé með fyrstu hljóðum ómálga barns. Hrólfur Bæng er barn og höf­und­ur­inn vísar til þess í við­tali í leik­skrá að margir af ein­ræð­is­herrum nútím­ans haga sér eins og börn, eins og óvit­ar. Og ótalin eru þá hug­hrifin frá Grand Guignol, Brúðu­leik­hús­inu mikla, sem sýndi blóð­ugar hryll­ings­sýn­ingar og sem rekið var í París lung­ann af nítj­ándu öld­inni og sem vikið er lít­il­lega að í við­tali við höf­und­inn í leik­skrá.

Það vantar ekki heldur skír­skot­anir til atburða í sam­tím­an­um: Hrólfur Bæng er ein­ræð­is­herr­ann holdi klæddur og birt­ist í mynd þessa vit­stola en mál­gef­ins barns, sem er alger­lega með­vitað um hvaða aðferðum það beitir til að stjórna umhverfi sínu og fá vilja sínum fram­gengt. Hann getur í því ljós­inu verið Trump eða Erdogan eða hvaða pópúl­íski þjóð­höfð­ingi sem þekktur er að ofbeldi og ein­ræð­istil­burð­um. Hrólfur Bæng er þó ekki eft­ir­herma heldur alger­lega sinn eigin karakter í kostu­legum með­förum Björns Thors, sem skapar eft­ir­minni­lega per­sónu úr efni­viðnum sem höf­undur færir honum í hend­ur. Hrólfur Bæng á sína eigin sögu sem er engri sögu lík. Hann kynnir sig í upp­hafi sýn­ingar – eða öllu heldur áður en sýn­ingin hefst, því þetta er sýn­ingin hans, hann er stjórn­and­inn sem leiðir okkur inn í leik­inn. Þarna koma vel fram kostir Björns sem leik­ara, að geta verið í nánu sam­bandi við áhorf­endur og tekið við og fært sér í nyt alls kyns við­brögð þeirra og um leið haft fullt vald á aðstæðum og beitt því í þágu frá­sagn­ar­inn­ar. Enda kveikir þetta í áhorf­end­um, Hrólfur verður karakter sem vekur for­vitni og áhuga. Þetta er meg­in­styrkur sýn­ing­ar­innar og Björn vinnur leik­sigur í hlut­verki þessa ofvaxna barns sem Hrólfur Bæng er.

Það má reyndar segja um leik­hóp­inn allan, að hér gerir hver og einn sitt besta og þegar litið er til leiks og umgjarðar þá er sýn­ingin ágæt afþrey­ing og á köflum kostu­leg í gróteskum og afkára­legum skiln­ingi – en þó í fal­lega hann­aðri og smekk­legri umgjörð. Leik­mynd Barkar Jóns­sonar og bún­ingar Evu Signýjar Berger bera vitni um frjótt ímynd­un­ar­afl og fag­mann­lega vand­virkni og sömu­leiðis vinnur lýs­ing Kjart­ans Þór­is­sonar vel með öllum hinum sjón­ræna efni­viði, sem allur er líkt og inn­blásin af teikni­mynda­sögum – leik­myndin í pastellitum og skærum tónum líkt og finna má í sjötta ára­tugar aug­lýs­ingum af hinni full­komnu amer­ísku fjöl­skyldu í hinu full­komna amer­íska heim­ili og sem íslenskt sam­fé­lag fór ekki var­hluta af. Þá eru leik­gerfi Elínar S. Gísla­dóttur alger­lega í stíl, gríð­ar­lega vel unnin og auð­velda ekki síst Hall­dóri Gylfa­syni og Katrínu Hall­dóru Sig­urð­ar­dóttur að bregða sér í ótal hlut­verk, hvert með sínu sniði og sér­staka karakt­er.

For­eldrar Hrólfs eru leikin af Bryn­hildi Guð­jóns­dóttur og Hirti Jóhanni Jóns­syni og þau eru hinir full­komnu for­eldrar sem eiga hið full­komna barn – sem verður undir með­virkni for­eldr­anna og ofur­trú á litla snill­ingnum að ófreskju sem engu eirir sem á vegi þess verð­ur. Þau eru færð til nútíma með vist­vænum lífs­stíl og heil­brigðu matar­æði, full­komnu afskipta­leysi af þeim öflum stjórn­mála og pen­inga sem ráðskast með líf þeirra – en rétt­læt­ingin fundin í góð­verkum þar sem kjall­ari húss þeirra verður skjól flótta­mönn­um, sem talað er um en aldrei sjást.

Þetta er nátt­úru­lega fyndið og skemmti­legt og það er margt aðhlát­ursefnið í Bæng! Húmor­inn er auk þess gróteskur og það má víða finna atriði þar sem orð­ræða eða atvik afhjúpar á óvæntan hátt aðstæður sem við þekkjum úr okkar eigin raun­veru­leik.

Þó verður ekki hjá því kom­ist að segja að Bæng! er ófull­komin saga ekki síst í ljósi þess sem höf­undur vill aug­ljós­lega koma á fram­færi. Bæng! birtir í afskræmdri mynd vel­þekkt fyr­ir­bæri úr sam­tím­an­um, raun­gerir þau í smækk­aðri fjöl­skyldu­mynd og setur þau þar með í kast­ljósið: Sjáið hér! Og um leið stað­hæfir sýn­ingin að við – almenn­ing­ur, kjós­end­ur, fólkið í land­inu – höfum í raun verið þau fífl að við höfum ekki fattað djó­kinn. Við höfum hleypt inn á gafl hjá okkur enn einum lodd­ar­anum (með til­vísun í aðra leik­sýn­ingu í öðru leik­húsi) hvort sem hann kall­ast Trump, Erdogan, (hér væri freist­andi að nefna íslensk dæmi, en verður látið ógert. Það má vera rag­ur!) eða ætti maður jafn­vel að voga sér að nefna sjálfan Krist, sam­an­ber loka­mynd­ina í Bæng! eða er það að seil­ast of langt?

Í áður nefndu við­tali í leik­skrá segir höf­und­ur­inn, Marius von Mayen­burg að hann hafi verið mjög reiður þegar hann skrif­aði Bæng! Það er skilj­an­legt og auð­velt að setja sig í hans spor. Ef litið er á sam­fé­lags­á­stand­ið, ekki aðeins í okkar heims­hluta, heldur í heim­inum öllum er auð­velt að fyll­ast heil­agri og rétt­látri reiði yfir því sem fyrir augu ber: flótta­manna­vanda, lofts­lags­vá, fjölgun mann­kyns, rang­læti, mansali, ofbeldi, stríði … það er hægt að lengja þennan lista í það óend­an­lega og um allt má kenna græðgi örfárra sem hvergi sjást og sem engum lýð­ræð­is­legum böndum verður á brugð­ið. Auð­vitað verður hver sá sem sér og á horfir á útfrá sjón­ar­horni lít­il­magn­ans reið­ur. Slík reiði getur stundum fætt af sér aðgerð­ir, sam­an­ber sænsku stúlk­una Greta Thun­berg sem virð­ist vera að vekja upp fjölda­hreyf­ingu sem krefst þess að stjórn­mála­menn allra landa axli ábyrgð og breyti ástand­inu.

Hins vegar er reiði lélegt elds­neyti þegar skrifað er leik­hús­verk. Í það minnsta þegar maður er ekki að segja neitt, sem telst nýtt. Dadaist­arnir brutu gegn við­teknum gild­um, þeir gerðu upp­reisn. Nú er sú upp­reisn gamlar fréttir og þjónar litlum til­gangi að feta í þau fótspor­in. Leik­verk sem segir frá Hrólfi Bæng þarf að greina með skarp­skyggni vís­inda­manns­ins hvaða leiðir liggja frá Hrólfi, ekki hvaða slóðar leiddu til hans. Við vitum að hann er til, við þurfum að fá að vita hvernig við losnum við hann – það er engin lausn að skjóta hann. Það hefur verið reynt.

Bæng! er fyrst og fremst sýn­ing sem sam­anstendur af safni stuttra sket­sa, raðað saman í laus­legt sam­hengi rétt eins og í ára­mótaskaupi eða mennta­skólarevíu. Sýn­ingin heitir Bæng! – nafn með hvelli – en þeim skotum sem hleypt er af ramba út í myrkur og hitta engan fyr­ir. Það er einna helst að flótta­mannapólítíkin sé höfð í fók­us, en sam­hengi þess hluta sög­unn­ar, þar sem móð­irin fyllir kjall­ar­ann af flótta­fólki, við allt annað sem ger­ist og tæpt er á – barna­upp­eldi, við­horf til kvenna, tengsl ímynd­unar og veru­leika (með vissu­lega fyndnum en ómark­vissum vís­unum í aðrar sýn­ingar Borg­ar­leik­húss­ins) – er ómark­viss og sýn­ingin verður fyrir vikið sund­ur­laus og áhrifs­lítil þegar upp er staðið og leik­húsið skilar áhorf­endum aftur út í veru­leik­ann. Vissu­lega í góðu skapi og kát­um, en hugs­an­lega veru­leikafirrt­ari en þeir voru. Varla hefur það verið ætl­un­in?