Nú þegar rík­is­stjórnin er fallin og erf­ið­lega gengur að mynda nýja rík­is­stjórn þá skap­ast ákveðið tóma­rúm til að fjalla um efna­hags­málin á Íslandi, án þess að maður sé dreg­inn í dilka til hægri og vinstri.

Mik­ill gangur

Í nýju Pen­inga­málum Seðla­banka Íslands, frá 16. nóv­em­ber, er fjallað um stöðu mála á Íslandi og einnig horfur á alþjóða­vett­vangi. Fram kemur í rit­inu þær séu nú ekki sér­lega bjartar og bendir margt til þess að á alþjóða­vett­vangi verði erf­ið­leikar víða. Á Íslandi er hins vegar „mik­ill gang­ur“ eins og orð­rétt segir í Pen­inga­mál­um. „Á sama tíma er kraft­ur­inn í inn­lendum efna­hags­bú­skap mik­ill og hefur sótt í sig veðr­ið. Þjóð­ar­út­gjöld juk­ust um tæp­lega 10% milli ára á fyrri hluta árs­ins og þar af jókst einka­neysla um hátt í 8% og fjár­fest­ing um tæp­lega þriðj­ung. Hag­vöxtur var því 4,1% sem er áþekkur vöxtur og í fyrra. Talið er að þjóð­ar­út­gjöld muni vaxa um tæp­lega 9% á árinu í heild sem yrði mesti vöxtur þeirra á einu ári síðan árið 2006.“

Tekið er fram að verð­bólga muni að öllum lík­indum hald­ast fyrir neðan 2,5 pró­sent verð­bólgu­mark­miðið næstu miss­erin og ein­kenni eru komin fram um skort á vinnu­afli.

Ein helsta þjóðar­í­þrótt Íslend­inga þessa dag­ana er að bera saman stöð­una, miðað við staðl­aðar hag­töl­ur, á Íslandi við önnur lönd. Þar er Ísland yfir­leitt ofar­lega á lista. „Ís­land verður alltaf ríkt og staðan verður alltaf nokkuð góð,“ sagði Jón Dan­í­els­son, pró­fessor í hag­fræði, í fróð­legu erindi á fundi Sam­taka atvinnu­lífs­ins fyrr á árin­u. 

Um leið árétt­aði hann að við þyrftum samt að vinna í okkar málum og reyna að styrkja mennta­kerfið og nýsköp­un­ar­starf, svo eitt­hvað sé nefnt.

Það er mikið til í þessu hjá Jóni. Að vissu leyti er Ísland vel­meg­un­ar­staður sem kemur oft­ast nær vel út í alþjóð­legum sam­an­burði, út frá hag­tölum séð. Og það er líka gott að búa á Íslandi, á flesta mæli­kvarða. 

Eru þessar hag­tölur aðal­at­rið­ið?

Mér finnst sjálfum eins og stundum sé talað of mikið um þessar hag­töl­ur, það er hag­vöxt, atvinnu­leysi og slíkt. 

Ég líka skil ekki hverju það á að skila, að bera saman hag­tölur á Íslandi við tug­millj­óna­þjóðir út í heimi. Varla trúa hag­fræð­ingar því, að það sé góður mæli­kvarði á það hvort hér gangi vel eða illa? Ef það er 5 pró­sent hag­vöxtur á Íslandi, en þrjú pró­sent í Banda­ríkj­un­um, er það þá á ein­hvern hátt ein­kenni um að það gangi betur á Íslandi?

Það hjálpar ekki mikið finnst mér, við að glöggva sig á stöðu mála. Ísland er tæp­lega 200 þús­und ein­stak­linga vinnu­mark­aður og það ætti frekar að reyna að finna hag­kerfi sem eru sam­bæri­leg að ein­hverju leyti og skoða hvernig okkur reiðir af í þeim sam­an­burði. Í Banda­ríkj­unum einum eru mörg hund­ruð hag­kerfi sem eru miklu stærri og sterk­ari en Ísland, og það sama má segja um fleiri lönd og svæði í Evr­ópu. Ein­stakir hlutar borg­ar­sam­fé­laga geta verið betri í sam­an­burði heldur en efna­hags­reikn­ingar heilu þjóð­anna. Stærð­ar­mun­ur­inn skekkir mynd­ina á veru­leik­ann. Verk­efnið hlýtur frekar að vera að bæta það sem er fyr­ir, í stað þess að segj­ast alltaf vera betri en hinir í hag­vexti.

Stundum heyrir maður stjórn­mála­menn ræða um Ísland í beinum sam­an­burði við heilu heims­álf­urn­ar. Sig­urður Ingi Jóhanns­son, for­maður Fram­sókn­ar­flokks­ins, hefur meðal ann­ars talað um að allt sé í kalda koli í Evr­ópu. Hann hefur samt ekki útskýrt það nákvæm­lega, enda staðan í álf­unni mis­jöfn. 

Hvað myndi mannauðs­stjór­inn segja?

Mestu áhyggj­urnar finnst mér snúa að því að greina hvað nákvæm­lega er að eiga sér stað á vinnu­mark­aðn­um. Það vantar lyk­il­gögn í því sam­hengi, sem tengj­ast því hvaða þekk­ing hefur verið að fara úr landi og hvaða þekk­ing til lands­ins. Þjóð­skrá tekur ekki saman upp­lýs­ingar um menntun og reynslu þeirra sem flytja til og frá land­inu og því getur Hag­stofan ekki brugðið upp mynd af stöð­unni. Þetta er baga­legt.

Ef mannauðs­stjóri íslenska rík­is­ins væri starf­andi, þá myndi hann vafa­lítið ekki sætta sig við þetta. Ef mið er tekið af skrifum Seðla­banka Íslands þá eru helst að skap­ast ný störf í ferða­þjón­ustu og bygg­ing­ar­iðn­aði, enda „mik­ill gang­ur“ þar um þessar mund­ir. Vöxtur í sér­fræði­störfum er hugs­an­lega ekki ásætt­an­legur og það gæti skýrt mynstrið sem sést í tölum Hag­stof­unn­ar. Þær sína að mik­ill fjöldi útlend­inga hefur verið að flytja til lands­ins en straumur Íslend­inga úr landi er nokkuð stöð­ug­ur. Einkum er það ungt fólk sem er að fara. Á árunum 2010 til og með 2015 hafa 6.011 Íslend­ing­ar, umfram aðflutta, flutt úr landi. Þró­unin hefur verið svipuð á þessu ári. Straum­ur­inn er stöð­ug­ur. Á móti komu 6.840 erlendir rík­is­borgar til lands­ins, umfram brott­flutta, á sama tíma­bil­i. 

Neyð­aróp í góð­ær­inu

Það sem er verst við þessa stöðu, þar sem hinn „mikli gang­ur“ í hag­kerf­inu hefur átt svið­ið, er að hálf­gerð neyð­aróp hafa verið að koma frá þeim stað í hag­kerf­inu, þar sem ætti helst að vera mik­ill kraftur um þessar mund­ir. Það er frá háskóla- og rann­sókn­ar­starfi. Þar vantar fjár­magn og lang­tíma­á­ætl­un. Háskóli Íslands fór í sýni­lega her­ferð fyrir kosn­ing­arnar í októ­ber til að benda á stöð­una og aðrir háskólar hafa gert slíkt hið sama. Rekt­orar háskóla lands­ins eru allir sam­stíga og ég skynja orð þeirra þannig að mikil hætta sé á ferð­um. Inn­viðir lands­ins eru í húfi, til langrar fram­tíð­ar.

Stjórn­mála­menn - og líka hag­fræð­ingar - ættu að gefa þessu gaum. Þrátt fyrir góðar hag­vaxt­ar­töl­ur, lítið atvinnu­leysi og „mik­inn gang“ í efna­hags­líf­inu, þá er ekki sjálf­gefið að við séum á réttri leið. Tölur um fram­leiðni hafa lítið skánað og vöxt­ur­inn í alþjóð­legum geira er heldur ekki nægi­lega mik­ill. Miklar launa­hækk­anir sem framundan eru heilt yfir vinnu­mark­að­inn gætu reynst inn­stæðu­litlar af þessum sök­um, til fram­tíðar lit­ið.

Þá telur margt okkar mennt­að­asta fólk í háskól­un­um, að það sé bein­línis verið að hola þá að innan með fjársvelti og lélegri stefnu­mörkun af hálfu stjórn­valda. 



Gísli Hauks­son, for­stjóri GAMMA, sagði í við­tali við Morg­un­blaðið á dög­un­um, að falskt gengi krón­unnar geti haft hættur í för með sér. „Ef ekki er hægt að treysta því að gengi gjald­mið­ils sé rétt er lík­legra að menn taki rangar ákvarð­an­ir. Og við skulum bara vona að menn hafi ekki tekið rangar ákvarð­anir varð­andi þætti sem tengj­ast til dæmis ferða­þjón­ustu, út af því að krónan hefur verið kerf­is­bundið of veik. En það er ástæða til þess að hafa ákveðnar áhyggjur af því,“ sagði Gísli.

Full ástæða er til þess fyrir nýja rík­is­stjórn að reyna að kafa undir yfir­borð góðra hagtalna og fylgj­ast þar með því hvaða þekk­ing er að koma til lands­ins og fara frá því. Þar gæti verið lyk­ill að góðum áætl­unum inn í fram­tíð­ina en einnig betra og dýpra stöðu­mati á efna­hags­líf­inu. Lág­launa­hag­vöxtur er ekki ásætt­an­legur til lengdar og lang­tíma­sýn - þar sem nýsköp­un­ar­starf í kringum háskól­ana er drif­kraft­ur­inn að baki nýjum tæki­færum - þarf að koma fram og svo í fram­kvæmd.