Sú var tíðin að sam­skipti milli íslenskra og þýskra stjórn­mála­manna voru mikil og góð, en þau tengsl hafa ekki verið ræktuð í ára­tugi. Því er það fagn­að­ar­efni að Katrín Jak­obs­dóttir virð­ist hafa náð góðu sam­bandi við Ang­elu Merkel, þó að hún sé ekki fram­tíð­ar­for­ingi Þýska­lands. Sós­í­alde­mókratar hafa minnk­andi fylgi í báðum meg­in­ríkjum Vest­ur­-­Evr­ópu meðan öfga­flokkum vex fiskur um hrygg. Þó að slíkir flokkar séu enn ekki í rík­is­stjórn í þessum löndum geta þeir vissu­lega haft mikil áhrif. 

David Cameron hugð­ist lægja öldur í flokks­broti innan Íhalds­flokks­ins með Brex­it-­þjóð­ar­at­kvæð­inu, sem átti að þagga niður í Sjálf­stæð­is­flokki Bret­lands. Nið­ur­staðan varð aftur á móti sú að flokks­brotið náði töglum og högldum í flokkn­um, sem aftur vann stór­sigur í þing­kosn­ing­um. Bret­land er á leið úr stærsta og sterkasta við­skipta­banda­lagi heims og það hriktir í stoðum leif­anna af þessu gamla heims­veldi. Í landa­fræði­bókum var á fyrri hluta 20. aldar sagt frá því að sólin sett­ist aldrei í Breska heims­veld­inu. Nú gæti verið stutt í að Eng­land verði eitt af mörgum ríkjum á Bret­landseyj­um, land­svæði ívið stærra en Ísland.

Eng­land er lík­lega það land sem hefur haft mest að segja í íslenskri póli­tík að und­an­förnu. Sjálf­stæð­is­menn hafa í rúman ára­tug litið til Íhalds­flokks­ins sem fyr­ir­mynd­ar. Þegar Íhalds­flokk­ur­inn sleit tengslin við hefð­bundna hægri miðju­flokka, eins og Kristi­lega demókrata og nor­rænu hægri­flokk­ana og gekk í Evr­ópu­sam­tök með öflum yst til hægri, fylgdu Sjálf­stæð­is­menn umræðu­laust á eft­ir. Smám saman varð Evr­ópu­fælni sterk­ari innan flokks­ins og margir Sjálf­stæð­is­menn á Íslandi fóru að éta upp tuggur um skrifræðið í Evr­ópu­sam­band­inu, margt af því bull sem orð­hag­ur, ungur blaða­mað­ur, Boris nokkur John­son, dældi út fyrir ald­ar­fjórð­ungi, sitj­andi á krám í Brus­sel.

Lík­leg­ast er John­son ein­hver versti pappír sem stýrt hefur Íhalds­flokkn­um, en hann er ekki bjáni. Ég er ekki viss um að það sama verði sagt um leið­toga Verka­manna­flokks­ins, Jer­emy Cor­byn, sem hefur ekki heyrt um afhroð þjóð­nýt­ingar og sós­í­al­isma á síð­ustu öld. Fáar þjóðir hafa verið jafn­óheppnar með leið­toga stóru flokk­anna eins og Bretar árið 2019, þar sem hvor­ugur hefur til að bera þá kosti sem þjóðin á skil­ið. Cor­bin á sér hlið­stæðu hér á landi í Sam­fylk­ing­unni sem sífellt hefur færst til vinstri og ætlar sér greini­lega að stilla sér upp vinstra megin við VG í næstu kosn­ing­um. Í sjálfu sér skilj­an­legt því að þar er tóma­rúm, en afhroð Verka­manna­flokks­ins ætti að verða víti til varn­að­ar.

Hvað með Banda­ríkin og Trump? Jafn­vel í for­ystu­ríki lýð­ræð­is­ins getur illa inn­rætt­ur, sið­laus og fáfróður durgur orðið for­seti. Vin­sældir hans virð­ast jafn­vel aukast eftir því sem hann gengur lengra í ofstop­anum og ill­girn­inn­i. 

Það gæti svipað gerst hér ef popúlist­arnir ná að styrkja sig enn frek­ar. Var Klaust­ur­málið kannski skipu­lögð aðgerð eftir allt saman - und­ir­búin af almanna­tenglum Mið­flokks­ins?

Þrjú próf – þrisvar fall

Þrjú mál standa upp úr hér á landi á líð­andi ári. Fall WOW, óveðrið mikla og Sam­herj­a­mál­ið. Allt eru þetta mál sem VG hefði notað til þess að ein­oka ræðu­stól Alþingis dag eftir dag. Nú heyr­ist ekk­ert frá neinum í þeim flokki um það sem skiptir máli í sam­fé­lag­inu. Nema ef þrengja á að neyt­endum eða slá skjald­borg um sauðfé og útgerð­ar­menn. Þá eru liðs­menn flokks­ins í fremstu víg­línu.

Svo var þriðji orku­pakk­inn þar sem VG hefði talið að lýð­veldið væri að líða undir lok við sam­þykkt máls­ins, væri flokk­ur­inn ekki hinum megin borðs­ins og sér nú rétti­lega ekk­ert að því. 

Barns­haf­andi Albönum er enn vísað úr landi og í þetta sinn heyr­ist ekk­ert til þing­manna eða stofn­ana VG. Gott er að hafa tungur tvær og vera heftur á báð­um. 

Auð­vitað gerð­ist fleira. Samn­ingar á vinnu­mark­aði tók­ust með vit­rænni nið­ur­stöðu. Það var neyð­ar­legt að sjá rík­is­stjórn­ina remb­ast við að kom­ast að samn­inga­borð­inu á sama tíma og for­ystu­menn verka­lýðs­ins virt­ust hafa lít­inn áhuga á þeim til­burð­um.

Fram­tíðin að láni – og veð­sett

Íslenskir neyt­endur voru ánægðir með WOW sem seldi flug­miða á svo lágu verði að það virt­ist varla geta stað­ist. Enda gat það ekki stað­ist. Sum­arið 2018 var skulda­bréfa­út­boð hjá WOW. Upp­lýs­ingar um rekstur félags­ins áttu að fara leynt, sem er þvert gegn góðri venju á mark­aði. Kjarn­inn komst samt í gögn úr bók­haldi og birti. Þeim sem ein­hvern tím­ann höfðu lært að lesa árs­reikn­inga var aug­ljóst, að jafn­vel þótt útboðið hefði gengið upp var staðan von­laus. Rík­is­stjórnin setti sér­stakan við­bragðs­hóp í gang og fylgd­ist að eigin sögn grannt með mál­inu. Á sama tíma varð opin­bert að WOW skuld­aði rík­inu tæp­lega tvo millj­arða króna í gjöld á Kefla­vík­ur­flug­velli. Sú staða var aug­ljós­lega með blessun rík­is­stjórn­ar­inn­ar. 

Stjórnin beit svo höf­uðið af skömminni með því að taka sann­kallað „láns­veð“ gott og gilt. Oft­ast er það svo að ef ein­hver lánar öðrum veð þá veit eig­and­inn af veð­setn­ing­unni. Þannig var það þó ekki hjá WOW. Félagið leigði flug­vélar og Isa­via tók þessar láns­vélar sem gott og gilt veð. Ráð­herrar hafa ítrekað lýst því yfir að þeir hafi ekki haft neitt að athuga við þetta fyr­ir­komu­lag, sem fékk auð­vitað háðu­lega útreið fyrir dóm­stól­um.

Bragga­málið hjá Reykja­vík­ur­borg var ekki gott á sínum tíma, en ríkið tap­aði sem nemur fjórum ef ekki fimm bröggum á þess­ari lána­starf­semi. Lík­legt er að ef ríkið hefði ekki komið „til hjálp­ar“ hefði tapið af gjald­þroti WOW orðið minna, félagið hefði farið fyrr á haus­inn og öðrum flug­fé­lögum hefði gef­ist betri tími til þess að hlaupa í skarðið sem mynd­uð­ust sum­arið 2019.

Út úr Afr­íku

Sam­herj­a­málið svo­nefnda hefur komið illa við lands­menn alla. Fyr­ir­tækið hefur boðað að önnur hlið kunni að vera á því en sú sem birt­ist í fjöl­miðlum og þjóðin vonar sann­ar­lega að svo sé, en því miður hefur fyr­ir­tækið ekki enn viljað upp­lýsa hver sú hlið er. Und­ar­leg er líka sú árátta for­svars­manna Sam­herja að draga almenna starfs­menn inn í umræð­una, sem engum öðrum datt í hug að gera. Dug­andi sjó­menn og fisk­verka­fólk í Eyja­firð­inum hafa ekki haft hug­mynd um hvernig félagið er rekið í Afr­íku og kannski fæst vitað um starf­sem­ina þar.

Enn og aftur féll rík­is­stjórnin á próf­inu. Bjarni Bene­dikts­son fjár­mála­ráð­herra tjáði sig um mál­ið: „Auð­vitað er rót vand­ans í þessu til­tekna máli veikt og spillt stjórn­kerfi í land­inu. Það virð­ist vera ein­hvers konar rót alls þess sem við erum að sjá flett ofan af.“ Hér mun ráð­herr­ann ekki vera að tala um Ísland, eins og ein­hver gæti hald­ið, heldur Namib­íu. Í stað þess að tala var­lega eins og flestir stjórn­mála­menn lætur hann eins og vafa­samar greiðslur séu stað­reynd og bíður ekki eftir því að lög­fræði­fyr­ir­tæki Sam­herja dragi fram aðra hlið á mál­inu.

Sjálfur sjáv­ar­út­vegs­ráð­herr­ann teng­ist Sam­herja tryggða­bönd­um. Þegar þannig stendur á er auð­vitað spurt um hæfi. Eðli­leg­ast væri að hann tæki við öðru ráðu­neyti, fyrst allir í rík­is­stjórn­inni bera fyllsta traust til hans. En það gengur ekki upp vegna þess að eng­inn sam­flokks­maður hans vill gefa eftir sitt ráðu­neyti. Vand­ræða­gang­ur­inn varð enn pín­legri þegar rík­is­stjórnin skip­aði for­mann Fram­sókn­ar­flokks­ins sér­stakan Sam­herja­ráð­herra.

Með storm­inn í fangið

Óveðrið mikla sýndi hve brot­hættir inn­viðir eru víða um land. Allt hætti að virka: Raf­magn, hiti, vatn, sími og útvarp. Vegir lok­uð­ust og heil sveit­ar­fé­lög misstu sam­band við umheim­inn þegar netið lagð­ist í dvala. Sam­göngu­ráð­herra og for­maður Fram­sókn­ar­flokks­ins (hann hafði þá ekki tekið við ráðu­neyti Sam­herj­a­mála) sendi lítt dul­búna pillu á for­ystu­flokk rík­is­stjórn­ar­inn­ar, þegar hann sagði að ekki væri hægt að leggja raf­línur vegna and­stöðu land­eig­enda og í fram­hald­inu að virkjun þyrfti í hvern lands­fjórð­ung. Flestum var ljóst að hér voru „land­eig­end­ur“ dul­nefni fyrir VG-lið að sunn­an, kannski Land­vernd þar sem umhverf­is­ráð­herr­ann var áður fram­kvæmda­stjóri. 

En grotnun inn­viða er einmitt vegna þess að gömlu flokk­arn­ir, sér­stak­lega fram­sókn­ar­flokk­arnir þrír í rík­is­stjórn­inni, ýta sífellt á undan sér erf­iðum málum og geta aldrei náð nið­ur­stöðu. Þó að það sé inn­skot, þá krist­all­ast þessi afstaða í stjórn­ar­skrár­mál­inu, sem átti sann­ar­lega að taka föstum tökum á kjör­tíma­bil­inu, en ekk­ert hefur gerst.

Ráð­herra ræktar þjóð­garð­inn sinn

Svo heyrð­ist allt í einu frá umhverf­is­ráð­herra, en í afmæl­is­riti VG mun koma fram að settur var fyr­ir­vari um að honum yrði skipt út á tveggja ára afmæli stjórn­ar­inn­ar, sem var einmitt um sömu mund­ir. Skip­anin vakti auð­vitað athygli á sínum tíma fyrir það að for­maður flokks­ins taldi aðeins einn alþing­is­mann flokks­ins hæfan til setu í rík­is­stjórn, að frá­taldri sjálfri sér.

Umhverf­is­ráð­herr­ann skrif­aði í grein: „Í rann­sókn sem Hag­fræði­stofnun HÍ vann að minni beiðni kom í ljós að fyrir hverja krónu sem ríkið leggur til frið­lýstra svæða skila sér 23 krónur til bak­a.“ Svo virð­ist sem ráð­herr­ann telji í alvöru að stofnun þjóð­garða sé arð­bær­ari en nokkur önnur starf­semi, nema ef vera skyldi fíkni­efna­sala. 

Á sínum tíma var for­stöðu­maður Hag­fræði­stofn­un­ar, sem reyndar er bróðir minn, spurður um málið á RÚV: „Segir þetta okkur að þjóð­garð­arnir okkar séu gull­náma eða má lesa eitt­hvað annað út úr þessu?“ 

Sig­urður svar­aði: „Ég held það end­ur­spegli fyrst og fremst það að það hafi verið settir til­tölu­lega litlir pen­ingar í þessa staði enn­þá, við erum ekki endi­lega að mæla orsaka­sam­hengi milli útgjalda og tekna. Þannig sé ekki hægt að treysta á að hlut­föllin haldi sér ef hærri fjár­hæðum yrði varið til inn­viða­upp­bygg­ing­ar, þótt það sé til góðs.“

Þetta er kurt­eis­leg­asta ábend­ing um að ráð­herra fari með fleipur sem ég hef séð.

Ó Reykja­vík, ó Reykja­vík

Það er ekki hægt að skrifa um stjórn­mál á Íslandi án þess að minn­ast á höf­uð­borg­ina. Borg­ar­stjórn ætti að vera óska­draumur þess sem vildi láta gott af sér leiða fyrir dag­legt líf borg­ar­búa. Ástæðan fyrir því að borg­ar­stjórar Sjálf­stæð­is­flokks­ins, til dæmis þeir Bjarni Bene­dikts­son, Geir Hall­gríms­son og Davíð Odds­son, voru vin­sælir menn í emb­ætti, jafn­vel hjá póli­tískum and­stæð­ing­um, var sú að þeir settu sig inn í vanda borg­ar­búa og gerðu sér far um að leysa hann. 

Í Reykja­vík­ur­borg sam­tím­ans virð­ist oft að stjórn­endur borg­ar­innar skapi vanda­málin og reynd­ist svo ófærir um að leysa þau. Á hverjum ein­asta degi kynn­ast tug­þús­undir borg­ar­búa óstjórn­inni á umferð­ar­ljósum þar sem græn bylgja, sem áður var reglan hjá þeim sem keyrðu á lög­legum hraða, heyrir sög­unni til og rauð plága hefur tekið við. Borgin anar út í fram­kvæmd­ir, án þess að nokkur hafi hug­mynd um hvenær eða hvort þeim lýk­ur. Þegar spurt er um lausn er svarið alltaf það sama, óháð því hver spurn­ingin er: Borg­ar­lína. 

Þegar Við­reisn gekk til samn­inga um myndun meiri­hluta var áskilið að gerð yrði úttekt á stöðu og rekstri borg­ar­innar og í kjöl­farið ráð­ist í umbæt­ur. Það er eitt og hálft ár frá kosn­ingum og nú hlýtur umbóta­skeiðið að fara að renna upp.

Engum dettur í hug að lausn á vand­anum liggi hjá núver­andi minni­hluta­flokk­um, þrí­klofnum borg­ar­stjórn­ar­flokki Sjálf­stæð­is­manna og þremur popúlista­brot­um.

Ugg­væn­legt ástand, en hverjar eru horf­urn­ar?

Í nýrri könnun Mask­ínu kemur í ljós að um 72% telja spill­ingu mikla í stjórn­málum á Íslandi en aðeins 11% telja hana litla eða enga. Um þetta er meiri­hluti kjós­enda allra flokka sam­mála, nema Sjálf­stæð­is­flokks, sem aftur skýrir kannski hvers vegna fylgi hans fer sífellt minnk­andi. Þetta segir auð­vitað bara að fólk telur að spill­ing sé mik­il; örugg­lega ekki síst vegna þess að flestir stjórn­mála­menn verja sér­hags­muni fram í rauðan dauð­ann, ekki vegna þess að þeir fái greiðslur frá hags­muna­að­ilum eða dragi sér almanna­fé.

Reiði almenn­ings getur brot­ist fram með ýmsum hætti. Á Íslandi sjáum við að 10 til 20% kjós­enda ætla að kjósa flokka sem aug­ljóst er að munu engu breyta til batn­að­ar, bara vegna þess að fólk vill ein­hverja aðra en þá sem nú eru við völd, jafn­vel orð­ljóta klám­kjafta, sem haga seglum eftir vind­um, en hafa engin prinsipp. 

Engum dylst að innan Sjálf­stæð­is­flokks­ins eru svipt­ing­ar. Þar hefur verið stofnað sér­stakt félag um full­veld­is­mál, greini­lega með vel­þóknun for­yst­unnar því að rit­ari flokks­ins flutti ávarp á fund­inum og odd­viti flokks­ins í höf­uð­borg­inni stjórn­aði fjölda­söng. Nýkjör­inn for­maður félags­ins, Styrmir Gunn­ars­son, sagði í við­tali „frá­leitt að félagið stefni að nas­is­ma, fas­isma eða stalín­isma.“ Ekki er að efa að ein­hverjir Sjálf­stæð­is­menn hafa varpað önd­inni létt­ar, en yfir­lýs­ingin segir sína sögu. Ég man ekki eftir því að önnur íslensk félög hafi þurft að sverja slíkt af sér. Reyndar tel ég nær sanni að með félag­inu hafi ein­angr­un­ar- og afneit­un­ar­sinnar fengið sér­stakt skjól í flokkn­um. Skömmu síðar sagði Matth­ías Johann­essen, annar fyrr­ver­andi rit­stjóri Morg­un­blaðs­ins, sig úr Sjálf­stæð­is­flokkn­um, en ekki er talið að þarna sé orsaka­sam­hengi á milli.

Er ekk­ert jákvætt?

Um hátíð­irnar er nauð­syn­legt að horfa ekki bara á það sem miður hefur farið heldur líka það sem vel hefur tek­ist til. Því vissu­lega er sumt jákvætt. Verð­bólga er að kom­ast aftur í það far sem hún var í þegar rík­is­stjórnin tók við og nýr seðla­banka­stjóri hefur lækkað vexti mynd­ar­lega. Neyt­endur hafa notið lágra vaxta á verð­tryggðum lán­um. Kaup­máttur er mik­ill. 

Fyrir utan hjal um mikil tæki­færi Íslands í Brexit hefur utan­rík­is­stefnan verið í lagi. Landið staðið við sínar alþjóða­skuld­bind­ingar sem auka­að­ili að Evr­ópu­sam­band­inu og full­gildur félagi í NATO. Það er traust­vekj­andi að sjá for­sæt­is­ráð­herra eiga náin og góð sam­skipti við for­ystu­menn Atl­ants­hafs­banda­lags­ins, án þess að nefna einu orði stefnu VG um að „Ís­land segi sig úr NATO og biðj­ist afsök­unar á þátt­töku sinni í hern­að­ar­að­gerðum á þeirra veg­um.“ 

En það breyt­ist lítið til batn­aðar nema þjóðin flykki sér að baki eft­ir­far­andi stór­mál­um:

1. Ríkið hætti að úthluta gæðum til ákveð­inna hópa án end­ur­gjalds. Sjáv­ar­út­vegur greiði mark­aðstengt auð­linda­gjald með því að árlega fari hluti kvót­ans á mark­að. Gjaldið renni til inn­viða­upp­bygg­ingar á heima­svæð­um.
2. Land­bún­aður lúti lög­málum almennrar sam­keppni. Inn­flutn­ings­höft og tollar á land­bún­að­ar­vörur verði afnumin í áföngum og bændur leystir úr fátækt­ar­gildru.
3. Eng­inn verði þving­aður af vinnu­mark­aði ein­göngu vegna ald­urs.
4. Hagur fólks og fyr­ir­tækja bættur með því að lækka vexti og verð­bólgu til sam­ræmis við nágranna­lönd með upp­töku stöðugs gjald­mið­ils.
5. Náms­ár­angur nái að minnsta kosti með­al­tali innan OECD. Nám á bæði grunn- og fram­halds­skóla­stigi verði mark­viss­ara en nú er. Til dæmis mætti gefa sam­ræmdum prófum vægi á ný.
6. Kosn­inga­réttur verði jafn, óháð búsetu. Jafn­rétti þegn­anna er grund­vall­ar­hug­sjón lýð­ræð­is­ins.
7. Þjóð­ar­at­kvæði um að ljúka aðild­ar­við­ræðum við Evr­ópu­sam­bandið til þess að ná aðild­ar­samn­ingi sem bor­inn verður undir þjóð­ina.

Þetta eru mál Við­reisn­ar. Hún var stofnuð um breyt­ingar almenn­ingi í hag. Valið er ein­falt því Fram­sókn­ar­flokk­arnir þrír í stjórn og sá fjórði í mál­þófi í stjórn­ar­and­stöðu eiga nefni­lega eitt sam­eig­in­legt. Eigi skal breyta.