Sviðs­myndir sem stjórn­völd eru að vinna með benda til þess að það verði meiri sam­dráttur í ár en eftir banka­hrun­ið. Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, sagði í gær­morgun að hann gæti orðið sex til sjö pró­sent. Það þýðir að lands­fram­leiðsla muni drag­ast saman um meira en 200 millj­arða króna. En þetta er samt var­færin spá. Bjarni sagði í gær að það væri langur tími í að við finnum botn­inn og að það væri mikið óvissa um fram­hald­ið. „Við erum í dálítið mik­illi þoku í augna­blik­in­u.“ 

Lítið af áreið­an­legum tölum liggja fyrir um stöð­una eins og hún er núna. Þó er það stað­reynd að 75 pró­sent færri fóru um Kefla­vík­ur­flug­völl í lok síð­ustu viku og á sama tíma fyrir ári. Það er líka stað­reynd að Icelandair hefur ein­ungis verið að fljúga 14 pró­sent af flug­á­ætlun sinni og að í flestum ferðum eru vél­arnar hálf tóm­ar. Það er stað­reynd að bók­anir á veit­inga­staði hafa fallið um 83 pró­sent á heims­vísu og að nýt­ing á hót­el­her­bergjum er víð­ast hvar undir tíu pró­sent. Á sumum stöðum engin og mörg hafa lok­að. 

Þá benda sviðs­myndir stjórn­valda til þess að atvinnu­leysi verði að með­al­tali um átta pró­sent yfir helsta kúf­inn, sem þýðir að topp­ur­inn verður hærri en það. Með­al­talið verður því í kringum 15 þús­und manns. Það er vert að hafa í huga að atvinnu­leysið mælir ekki þá tugi þús­unda sem á næstu vikum verða á allt að 75 pró­sent launum hjá rík­inu í gegnum hluta­bóta­leið­ina. Þar verður allt að fjórð­ungur vinnu­aflsins, sam­kvæmt sviðs­mynd­um, nokk­urs konar tíma­bundnir rík­is­starfs­menn til við­bótar við alla hina sem eru það alltaf.

Það eru erf­iðar og ófyr­ir­séðar aðstæður uppi. Við þær aðstæður eru ráða­menn þjóða að reyna að taka ákvarð­anir til að bregð­ast við vanda sem þeir eru nán­ast að giska á hvernig muni fara. Það er ekki öfunds­verð staða og gott skref hjá þeim að við­ur­kenna van­mátt sinn fyrir óviss­unni, líkt og bæði Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra og Bjarni hafa gert opin­ber­lega. 

Það sem hefði verið skyn­sam­legt ...

Það verður ekki sagt nægi­lega oft að mark­miðið í dag er að við­halda venju­­leik­­anum eins og hægt er. Fyrst að verja lífið með öllum til­tækum ráð­um. Svo að halda fyr­ir­tækjum á lífi, fólki á laun­um/fram­færslu og öllum í hús­næði. Það þarf að tryggja mat og lyf fyrir alla. ­Síðar getum við tek­ist á um hvernig kerfið á að vera til fram­­búðar og hvaða dýr­­mætu lex­­íur við lærum af þess­um ótrú­legu tím­um.

Í nákvæm­lega þess­ari stöðu hefði verið sterkt að mynda þverpóli­tíska sam­stöðu um þær aðgerðir sem ráð­ast á í til að takast á við efna­hags­legu ham­far­irnar sem þegar hafa skapast, og munu halda áfram að þró­ast til verri vegar um ófyr­ir­séðan tíma. 

Það var ekki gert. Þess í stað lagði rík­is­stjórnin sinn aðgerð­ar­pakka á borðið um liðna helgi, og þar með póli­tíska fram­tíð sína. Ef hann virkar gæti það fleytt þess­ari rík­is­stjórn inn í annað kjör­tíma­bil við stjórn­völ­inn, sem var afar ólík­legt fyrir skemmstu. Geigi skotið mun hún ein bera ábyrgð á því og póli­tísku afleið­ing­un­um. 

Hlið­ar­á­hrifin gætu orðið að búa til pláss fyrir póli­tíska tæki­fær­is­menn til að hlaða í yfir­boð til að kaupa sér atkvæði. Á svið­inu eru slíkir sem hafa reynslu af því að henda opin­beru fé með víta­verðum hætti í það að koma sér til valda.  

Það sem er gott …

Lyk­il­at­riðið í aðgerð­ar­á­ætlun stjórn­valda eru hinar svoköll­uðu hluta­bæt­ur. Þær breyt­ingar sem gerðar voru á því máli milli umræðna stökk­breyttu því frá því að vera smælki yfir í að vera líf­lína fyrir stóran hluta atvinnu­lífs­ins. Kostn­aður hins opin­bera vegna hluta­bót­anna marg­fald­að­ist sam­hliða því að Atvinnu­leys­is­trygg­inga­sjóður tekur nú að sér það hlut­verk að greiða allt að 75 pró­sent af launum starfs­manna fyr­ir­tækja upp að 700 þús­und króna hámarki, og tryggi öllum með 400 þús­und krónur eða minna full laun á meðan að hluta­bæt­urnar eru við lýð­i. 

Í kynn­ingu stjórn­valda á laug­ar­dag var kostn­aður við að hafa þessa leið í tvo og hálfan mánuð met­inn á 22 millj­arða króna. Þar er miðað við að um 30 þús­und manns úr einka­geir­an­um, út frá ákveðnu reikni­mód­eli um fjöldi í hverju nýt­ing­ar­bili, muni fær­ast að hluta yfir á launa­skrá hins opin­bera. Svartasta sviðs­myndin sem teiknuð var upp í kostn­að­ar­mati reikn­aði með allt að 50 þús­und manns og að kostn­að­ur­inn gæti þá varið í um 32 millj­arða króna. 

Það má nán­ast ganga út frá því að þetta úrræði verði fram­lengt umfram upp­runa­lega tíma­bili, og muni kosta tugi millj­arða króna til við­bót­ar. Þótt leiðin sé aug­ljós­lega sniðin að ferða­þjón­ustu­fyr­ir­tækjum þá munu fjöl­mörg önnur fyr­ir­tæki líka þurfa að nýta sér hana til að lifa af. Icelandair hefur riðið á vaðið og til­kynnt opin­ber­lega að 92 pró­sent af á fimmta þús­und starfs­manna fyr­ir­tæk­is­ins muni fara í skert starfs­hlut­fall tíma­bundið og hóp­ur­inn muni falla „undir úrræði rík­is­stjórn­ar­innar um mót­fram­lag eftir því sem við á“. 

Það er líka góð aðgerð að fella niður toll­af­greiðslu­gjöld og fresta aðflutn­ings­gjöldum til að veita inn­flutn­ings­að­ilum laust fé til að glíma við yfir­stand­andi erf­ið­leika. Ef þeir aðilar sýna sam­fé­lags­lega ábyrgð ætti það líka að geta haldið aftur að verð­hækk­unum á vöru og þar af leið­andi verð­bólgu­hvata. 

Sömu sögu er að segja með 100 pró­sent end­ur­greiðslu virð­is­auka­skatts fyrir kaup á ýmis konar vinnu. Það er skyn­samur hvati til að fá fólk til að eyða í fram­kvæmdir og heim­il­is­þjón­ustu þegar það verður óhætt á ný að fara út.

Það sem er umdeilt ...

Tvær stórar aðgerðir í pakka stjórn­valda eru þegar orðnar veru­lega umdeildar og mikið rætt um að þær séu sér­stak­lega sniðnar að útflutn­ings­grein­un­um, en skilji margar þjón­ustu­greinar eftir utan skil­yrða.

Þar ber fyrst að nefna heim­ild til að fresta skilum á opin­berum gjöld­um, sem er í raun vaxta­laust lán frá hinu opin­bera. Þar þarf að sýna fram á 30 pró­sent tekju­fall miðað við sama mánuð í fyrra til að mega fresta greiðsl­um. Fyrir liggur til dæmis að mörg fyr­ir­tæki eru ekki með jafnt greiðslu­flæði heldur fá inn stærri greiðslur suma mán­uði en lægri aðra og það eitt og sér gæti úti­lokað þau frá því að nýta þetta úrræð­i. 

Hitt umdeilda úrræðið eru hin svoköll­uðu brú­ar­lán, þar sem hið opin­bera ætlar að ábyrgj­ast helm­ing af tug millj­arða króna lánum til fyr­ir­tækja sem hafa orðið fyrir að minnsta kosti 40 pró­sent tekju­tapi. Lán með rík­is­á­byrgð eiga að skila mun lægri vöxtum en önnur og því er ein­fald­lega um ódýr­ari pen­inga að ræða sem verður skóflað inn í valin fyr­ir­tæki. Ráða­menn hafa þegar sagt opin­ber­lega að þeir reikni með að um helm­ingur þeirrar upp­hæðar sem fari úr rík­is­sjóði í þessa aðgerð, sem er sam­tals um 35 millj­arðar króna, muni mögu­lega tap­ast. 

Þarna er verið að hjálpa ákveðnum fyr­ir­tækjum í miklum rekstr­ar­vanda með því að dæla í þau ódýrum pen­ing­um. Stund­um, til dæmis í völdum öngum ferða­þjón­ustu, á það ágæt­lega við en í öðrum geirum, sem sann­ar­lega verða fyrir miklum vand­ræðum vegna stöð­unnar en ekki því alkuli sem ferða­þjón­ustan sér fram á, þá getur þetta bein­línis verið skað­legt. Verr reknum fyr­ir­tækjum verður haldið á lífi en fyr­ir­tækjum sem hafa sýnt ráð­deild og fyr­ir­hyggju, en upp­fylla ekki sett skil­yrði, verða undir vegna þess að sam­keppn­is­að­ilar þeirra fá aðgang að ódýrum pen­ingum frá rík­in­u. 

Þá er ótrú­legt að ekki séu sett skil­yrði um að fyr­ir­tækjum sem fá þessa sér­stöku fyr­ir­greiðslu úr rík­is­sjóði verði meinað að greiða sér út arð eða kaupa upp eigin bréf í nokkur næstu ár. Það á að vera sjálf­sögð krafa að lánin verði fyrst greidd til baka áður en að króna fari út til hlut­hafa. 

Það sem er ómark­visst …

Það er ansi ein­kenni­legt að telja áhrif af afnámi gistin­átta­skatts sem 1,6 millj­arða króna ráð­stöf­un, þar sem sú tala er fengin úr því sem inn­heimt­ist vegna hans í for­tíð­inni. Nú er bók­staf­lega nán­ast eng­inn á hót­el­unum og þar af leið­andi skilar skatt­ur­inn litlu í rík­is­kass­ann. Það að lækka verð á hverri gistinótt um 300 krónur til fram­tíðar mun heldur ekki vera nein lyk­il­breyta í að gera Ísland aftur aðlað­andi sem ferða­þjón­ustu­land.

Þótt það hljómi ágæt­lega að gefa öllum lands­mönnum fimm þús­und króna staf­rænt gjafa­bréf til að hvetja þá til að eyða í inn­lenda ferða­þjón­ustu þá er það afar ómark­viss aðgerð. Þeir 1,5 millj­arðar króna sem ætl­aðir eru í þetta verk­efni væri mun betur nýttir víða ann­ars staðar í íslensku sam­fé­lagi, enda verða staf­rænu gjafa­bréf­in, sér­stak­lega þegar þau krefj­ast aug­ljós­lega við­bót­areyðslu í flestum til­fell­um, ekki ráð­andi hvati í að stuðla að inn­an­lands­ferða­lögum í sum­ar. Þess utan veit eng­inn hvernig aðstæður verða til að ferð­ast næstu mán­uði út af veiru­far­ald­in­um, hvort sem um er að ræða inn­an­lands eða utan. 

Það að heim­ila úttekt á sér­eign­ar­sparn­aði er síðan tekju­öfl­un­ar­leið fyrir rík­is­sjóð, ekki ný útgjöld. Það er verið að heim­ila fólki að taka út eigin sparnað og greiða skatt af honum strax, í stað þess að gera það í fram­tíð­inni. Því er í raun verið að fyr­ir­fram­greiða skatt­tekjur fram­tíðar núna. Í áætl­unum rík­is­sjóðs er gert ráð fyrir að þetta skili hinu opin­bera 3,5 millj­arða króna í tekj­ur, en það verður að telj­ast ansi ólík­legt að það verði röð í það að taka út sér­eign­ina sína með þessum hætti þegar það býðst að nota hana skatt­frjálst til að borga inn á hús­næð­is­lán. 

Hraðari lækkun banka­skatts er síðan aðgerð sem erfitt er að fá til að ganga upp sem eitt­hvað annað en ákvörðun sem flaut bara með vegna þess að ein­hver við ákvörð­un­ar­töku­borðið er hug­mynda­fræði­lega á móti hon­um. Í áætl­unum stjórn­valda á hann að skila ell­efu millj­arða króna við­bót­ar­svig­rúmi fyrir banka til að lána út, ofan á það 350 millj­arða króna svig­rúm sem afnám sveiflu­jöfn­un­ar­aukans hafði þegar skap­að. Þessi þrjú pró­sent við­bót í útlána­svig­rúmið skiptir vart höf­uð­máli í stóru mynd­inni. Sér­stak­lega þegar Seðla­bank­inn getur aukið útlána­svig­rúmið um annað eins með frek­ari breyt­ingum á eig­in­fjár­kröfum eða nýt­ingu á öðrum vopnum í vopna­búri sínu.

Þá er ein­greiðsla barna­bóta­auka til allra lands­manna sem eiga börn óháð tekjum (þeir sem eru með sam­eig­in­lega heim­il­is­tekjur undir rúm­lega 900 þús­und á mán­uði fá 40 þús­und krónur en hinir 20 þús­und krón­ur) ótrú­lega ómark­viss og sér­kenni­leg nýt­ing á almanna­fé. Fólk með með­al- og háar tekj­ur, svo ekki sé talað um stór­eig­endur fjár­magns, þurfa ekki að fá barna­bæt­ur. Þær eiga að renna til þeirra sem þurfa raun­veru­lega á þeim að halda til að ná endum sam­an, ekki hátekju­hópa.

Fjár­fest­ing­ar­átak­ið, sem í felst að flytja 20 millj­arða króna fram­kvæmdir yfir á þetta ár, er líka ekki sér­stak­lega vel útfært. Auk þess liggur ekk­ert fyrir hvenær verður raun­veru­lega hægt að ráð­ast í þau út af heims­far­aldi sem eng­inn veit hvenær mun ganga nið­ur. Við erum í dálítið mik­illi þoku í augna­blik­in­u. 

Það sem var óþarfi og það sem er óvissa um …

Óþarfi var að kynna þessar aðgerðir sem 230 millj­arða króna „ráð­staf­an­ir“ og blása margar þeirra upp í eitt­hvað sem flest skyn­samt fólk sér að stenst ekki. Það var sýnd­ar­mennska enda bein ný fram­lög mun frekar á bil­inu 60 til 70 millj­arðar króna. Líkt og áður hefur verið rekið eru reikni­for­sendur fyrir sumum leið­anna líka í besta falli vafa­sam­ar, og í sumum til­fellum ein­fald­lega rang­ar.

Stóru aðgerð­irnar eru núna til stað­ar: hluta­bóta­leiðin veru­lega end­ur­bætt og stór­aukið aðgengi að láns­fé. Þær einar og sér eru stærstu efna­hags­að­gerðir Íslands­sög­unnar ef gengið verður út frá því að áhrifin af þess­ari stöðu – miklum sam­drætti alþjóð­lega í fram­leiðslu og nán­ast algjöru stoppi í eft­ir­spurn – muni vara vel inn á seinni hluta næsta árs hið minnsta. Rík­is­sjóður þurfa að bæta veru­lega í kostnað vegna þeirra leiða. Þetta eru önd­un­ar­vél­arnar fyrir atvinnu­lífið og sam­fé­lagið allt.  

Helsta óvissan sem nú er uppi snýr að því hvernig bank­arnir munu haga sér gagn­vart fyr­ir­tækj­unum sem munu sækj­ast eftir fyr­ir­greiðslu. Skila­boð stjórn­valda til þeirra eru skýr: það er búið að losa um hund­ruð millj­arða króna fyrir ykkur að lána út. Ykkur ber skylda til að hjálpa hár­greiðslu­stof­unni, hér­aðs­fjöl­miðl­in­um, lík­ams­rækt­ar­stöð­inni, veiði­versl­un­inni og öllum hinum litlu og með­al­stóru fyr­ir­tækj­unum sem íslenskir bankar hafa neitað að fjár­magna á und­an­förnum árum nema að eig­endur leggi húsin sín að veði. Þess í stað hafa bankar aðal­lega ein­beitt sér að því að fjár­magna ferða­þjón­ustu og sinna stórum kúnn­um, oft með því að fjár­magna mis­gáfu­leg og áhættu­sækin stór­verk­efn­i. 

Það verður að segj­ast eins og er að sporin hræða þar. Bank­arnir hafa haft óeðli­leg áhrif á sam­keppni í ýmsum geira með óskilj­an­legri fyr­ir­greiðslu við suma en algjört fálæti gagn­vart öðr­um. Íslenski fjöl­miðla­geir­inn er þar skýrasta dæmið þar sem skil­yrði fyrir banka­fyr­ir­greiðslu virð­ist aðal­lega vera mikið tap eða óráðsía í rekstri. Svig­rúm bank­anna til auk­inna útlána má ekki snú­ast upp í and­hverfu sína, þar sem vel rekin og líf­væn­leg fyr­ir­tæki deyja vegna þess að bankar ákveðna að halda verr reknum og yfir­skuld­settum sam­keppn­is­að­ilum þeirra frekar á líf­i.  

Auk þess þarf vænt­an­lega að víkja til hliðar öllum lána­reglum banka til að þessi lána­fyr­ir­greiðslan sem stjórn­völd eru að þrýsta á verði ger­leg. Hér liggja nefni­lega fyrir fjöl­margir dómar þar sem stjórn­endur banka hafa, með réttu, verið dæmdir til refs­ingar fyrir glóru­laus lán án til­heyr­andi veða í and­stöðu við innri lána­reglur sín­ar, þótt sá eðl­is­munur hafi verið að þau lán voru oftar en ekki til eig­enda eða vild­ar­við­skipta­vina á tímum þar sem það geis­aði bara græðgi og sjálf­lægni, ekki kór­ónu­veira.

Hinn óvissu­þátt­ur­inn snýr að því hvernig þetta verður allt saman gert upp á end­an­um. Við skulum muna að frestum á greiðslu gjalda er bara frestun og lán þurfa að end­ur­greið­ast. Þegar það er ráð­ist í ofur­skuld­setn­ingu atvinnu­lífs­ins vegna þeirra ein­stöku aðstæðna sem eru uppi þá er líka verið að færa bönkum og stjórn­völdum mikið vald yfir því hverjir fá að lifa og hverjir verða látnir deyja þegar þetta er allt saman yfir­stað­ið.

Gerum þetta rétt

Framundan er mikil áskorun og lík­lega mun flest sem nú hefur verið lagt fram spil­ast út með öðrum hætti en reiknað hefur verið með. Þá verða stjórn­völd, bankar og aðrir með ótrú­legt ákvörð­un­ar­vald yfir þró­un­inni að sýna fum­laus við­brögð og aðlaga leið­irnar að raun­veru­leik­an­um. Sann­girni, auð­mýkt, heið­ar­leiki og sam­staða eru lyk­il­breytur sem allir verða að til­einka sér núna. Það er hægt að keppa og takast á síð­ar. 

Hér er allt und­ir. Ef okkur tekst að kom­ast í gegnum þetta með því að verja fyrst og fremst sem flest líf, svo sem flest lífs­við­ur­væri, þá hefur okkur sem sam­fé­lagi tek­ist vel upp. Það eiga allir að vera saman í þessu. 

Nú er tím­inn til að sýna það í verki.