Fyrir skemmstu var birt skýrsla sem KPMG vann með Ferða­mála­stofu og Stjórn­stöð ferða­mála þar sem teikn­aðar voru upp sviðs­myndir um áhrif veirunnar sem veldur COVID-19 á ferða­þjón­ustu á Íslandi. Svartasta sviðs­myndin sem var þar teiknuð upp gerði ráð fyrir að komur ferða­manna myndu drag­ast saman um 69 pró­sent á þessu ári og að gjald­eyr­is­tekjur myndu minnka um 330 millj­arða króna vegna þessa.

Í þess­ari svört­ustu sviðs­mynd er reiknað með að ferða­menn sem heim­sæki Ísland verði 600 þús­und í ár, en þeir voru um tvær millj­ónir í fyrra. Sam­kvæmt tölum Ferða­mála­stofu um fjölda ferða­manna þá komu alls 351.264 ferða­menn til Íslands á fyrstu þremur mán­uðum árs­ins 2020. Slá má því föstu að fjöld­inn í apríl sé nán­ast eng­inn og að þeir sem þó fari um Kefla­vík­ur­flug­völl séu aðal­lega Íslend­ingar sem eru að flýja aðstæður í öðrum löndum eða útlend­ingar sem vilja frekar vera heima hjá sér á meðan að far­ald­ur­inn, og frelsis­tak­mark­an­irnar sem hann hefur í för með sér, gengur yfir. Þetta sást ágæt­lega um páska­helg­ina þegar 99 far­þegar fóru um flug­stöð­ina. Á sama tíma í fyrra voru þeir 84 þús­und. 

Svartasta spá KPMG gerir því ráð fyrir að um 250 þús­und ferða­menn til við­bótar muni heim­sækja Ísland áður en að árið 2020 verður lið­ið. Hvaðan þeir eiga að koma liggur ekki fyr­ir. En veru­lega ólík­legt er að þessi spá verði að veru­leika. Og sú eyði­merk­ur­ganga gæti teygt sig tölu­vert inn í fram­tíð­ina.

„Við búumst við því að það muni taka tvö til þrjú ár þar til­ ­ferða­lög verða á pari við árið 2019 og nokkur ár til við­­bótar þar til vöxt­ur verður í grein­inni að nýju,“ sagði Dale Cal­houn, for­stjóri Boeing flug­véla­fram­leið­and­ans á árlegum fundi með hlut­höfum í byrjun viku.

Þótt vona verði að ferða­þjón­ustan jafni sig sem fyrst, og nái að rísa upp á ný sem mik­il­væg atvinnu­grein fyrir land og þjóð í ein­hverju formi þegar betur árar, þá ætti Ísland að búa sig undir að það komi vart annar ferða­maður inn í landið um ófyr­ir­séðan tíma.

Miklar tak­mark­anir þangað til að bólu­efni finnst

Ákvörðun um að opna Ísland fyrir ferða­mönnum liggur auð­vitað hjá íslenskum stjórn­völd­um. Hvort þeir komi þótt að opnað sé er hins vegar eitt­hvað sem við ráðum litlu um. Þvert á móti mun það fara eftir því hvernig bar­áttan við veiruna þró­ast og hver staða mála verður á okkar helstu mark­aðs­svæð­um. Í Evr­ópu er rætt um mögu­legar tví­hliða opn­anir milli ríkja sem hafa náð árangri í bar­átt­unni en fyr­ir­liggj­andi er að þær verða tak­mörk­unum háð og munu örugg­lega ekki, nema mögu­lega að mjög litlu leyti, ná til Íslands.

Það er nokkuð ljóst að eitt af þrennu þarf að ger­ast til að hlutir geti fallið aftur í þann ferða­laga­far­veg sem þótti venju­legur fyrir nokkrum mán­uðum síðan í heim­in­um: Að bólu­efni finn­ist við kór­ónu­veirunni, að lyf verði þróað sem haldi COVID-19 sjúk­dómnum niðri eða að hjarð­of­næmi mynd­ist í heim­in­um.

Í heims­sög­unni hefur aldrei tekið styttri tíma en fjögur ár að þróa bólu­efni. Það met var sett við þróun bólu­efnis við hettu­sótt á fimmta ára­tug síð­ustu ald­ar. Bjart­sýn­ustu menn von­ast nú til þess að það tak­ist að þróa bólu­efni á einu og hálfu ári. Það er sann­ar­lega ekki ómögu­legt. Tækni og þekk­ing í dag er allt önnur og betri en hún var um miðja síð­ustu öld og þegar um er að ræða far­aldur sem hefur jafn víð­tæk áhrif og COVID-19 þá verður að telj­ast lík­legt að ýmsum var­nöglum varð­andi próf­anir og þróun verði ýtt til hlið­ar. Jafn­vel þótt þessar bjart­sýn­is­spár gangi eftir þá yrði bólu­efnið ekki til fyrr en seint á árinu 2021 í fyrsta lagi. Þá ætti eftir að fram­leiða það, til að byrja með, í nokkur hund­ruð millj­ónum skammta áður en hægt væri að fara að opna heim­inn að nýju. Sú fram­leiðslu­geta er ekki til staðar í dag. Fjarri lag­i. 

Ef lyf yrði þróað til að halda niðri sjúk­dómnum þá myndi end­ur­koma efna­hags­kerfa samt sem áður verða mjög hæg, enda fyr­ir­liggj­andi að sjúk­dóm­ur­inn myndi áfram ber­ast á milli manna þótt betri tól væru til­tæk til að berj­ast gegn verstu afleið­ingum hans. 

Heild­rænt hjarð­ó­næmi, þar sem stór hluti íbúa heims­ins er orð­inn ónæmur fyrir smiti þannig að hægt sé að opna fyrir frjálsa för milli flestra landa, er fjar­lægur draumur eins og sakir standa. 

Algjör óvissa um ónæmi

Allskyns hug­myndir eru um að sam­hliða auknum mótefna­mæl­ingum verði hægt að opna fyrir við­skipti eins og venju­lega fyrir þá sem hafa þegar sýkst. Málið er þó mun flókn­ari en svo, líkt og kom fram í við­tali við Þórólf Guðna­son sótt­varn­ar­lækni á Kjarn­anum um liðna helgi. Þar sagði hann meðal ann­ars ekk­ert vitað um hversu lengi mótefni muni verja fólk frá því að sýkj­ast af veirunni. Mótefna­mæl­ing getur því ekki nýst til að votta það að ein­stak­l­ingur hafi sýkst og sé nú var­inn. 

Hugmyndir um að gefa út ein­hvers­konar ónæm­is­passa eða vott­orð til fólks sem auð­veld­i því að ferðast, mæta til vinnu og hverfa aftur til ann­­arra hefð­bund­inna ­lifn­að­­ar­hátta, eru því enn ansi fjarri því að verða að ein­hverjum raun­veru­leika. Engin vinna í þessa átt er til að mynda hafin hér­lendis og Þórólfur sagði að hann væri ekki viss um að af því yrði yfir höf­uð. „Eins og staðan er núna þá er að minnsta ­kosti tölu­vert í það. Það hafa líka vaknað ýmsar sið­­ferð­is­­legar og lög­­fræð­i­­legar spurn­ingar í þessu sam­­bandi svo þetta yrði alltaf snúið í fram­­kvæmd.“

Fyrir ákveðna hópa, til dæmis margt ungt fólk sem telur sig ódauð­legt, myndi skap­ast ákveð­inn freistni­vandi ef þetta fyr­ir­komu­lag myndi reyn­ast ger­legt og mótefna­mæl­inga­veg­ferðin yrði fet­uð. Þeir sem væru búnir að mynda algjört ónæmi væru þá í annarri og betri stöðu til að lifa líf­inu til fulls, innan þeirra marka sem aðstæður setja, á meðan að aðrir myndu þurfa að búa við miklar höml­ur. hinir ónæmu yrði þá verð­mæt vara á atvinnu­mark­aði, enda mættu þeir gera miklu meira, og gætu verð­lagt sig í takti við það. Því gætu sumir metið það sem svo að það væri áhætt­unnar virði að sýkj­ast vís­vit­andi til að verða einn af hinum ónæmu. Það eru þekkt dæmi um slíka hegðun í öðrum far­öldr­um. 

Læknar og sér­fræð­ingar vara mjög við slíku enda kór­ónu­veiran sem veldur COVID-19 stór­hættu­leg. Þótt ungt og heilsu­hraust fólk sé ekki talið til við­kvæmra hópa þá eru fjölda­mörg dæmi um að slíkt hafi veikst alvar­lega og jafn­vel dáið. 

Allar aðgerðir í þá átt að tví­skipta sam­fé­lag­inu í hina ónæmu sem hafa fullt frelsi til athafna og hina ósýktu sem þurfa að sæta miklum hömlum á dag­legu lífi munu ýta undir þennan freistni­vanda.

Við erum heppin og í for­rétt­inda­stöðu

Íslend­ingar eru að mörgu leyti heppn­ir. Við búum á eyju með einn alþjóða­flug­völl, erum fámenn, mjög tengd með gott upp­lýs­inga­flæði, tækni­vædd og með sterkt vel­ferð­ar­kerfi. Allt þetta gerði það að verkum að Ísland var í miklu betri stöðu til að takast á við útbreiðslu veirunnar en flest, ef ekki öll, önnur lönd. Það er í raun ekki hægt að bera okkar aðstæður saman við nokkrar aðr­ar, sér­stak­lega í þétt­býlli og flókn­ari sam­fé­lög­um. Gæfa okkar hefur síðan verið sú að stjórn­mála­menn hafa eft­ir­látið sér­fræð­ingum að stýra við­brögð­unum að öllu leyti, og snið­ganga sófa­spek­ing­anna að öllu leyti. Það mætti gera á mun fleiri sviðum en í sótt­vörn­um.

Það vinnur líka með okkur að geta hratt skipt aftur yfir í neyð­ar­gír ef smit fara að grein­ast í ein­hverju magni aft­ur. Allir ferlar um sótt­kví og ein­angrun hafa virkað fram­úr­skar­andi, til staðar er mikil geta til próf­ana og smitrakn­ing­arappið mun reyn­ast ómet­an­legur banda­maður ef við þurfum á því að halda. 

Allt þetta gerir það að verkum að tak­mark­anir á frelsi okkar á Íslandi hafa verið afar mildar miðað við flest önnur lönd. Og það stytt­ist í að þær mild­ist enn frek­ar. Ef allt gengur að óskum, sem er sann­ar­lega ekki sjálf­gef­ið, þá ættum við að geta lifað nokkuð eðli­legu lífi innan okkar landamæra þangað til að var­an­leg lausn finnst til að drepa veiruna. Það eru for­rétt­indi.

Það er hins vegar ósk­hyggja að ætla að ferða­þjón­usta, stoðin undir efna­hags­kerfið sem varð óvart til vegna blöndu af banka­hruns­frétt­um, Eyja­fjalla­jök­uls­gosi og falli krón­unn­ar, muni hafa mögu­leika á að ná sér í fyrri hæðir í nán­ustu fram­tíð. Um það ráðum við engu. Það fer allt eftir aðgerðum helstu mark­aðs­svæða okk­ar, hvernig til tekst að vinna bólu­efni við kór­ónu­veirunni og vilja fólks til að ferð­ast þegar þessu skrýtna tíma­bili lýk­ur. 

Vegna þessa stöndum við frammi fyrir stórum póli­tískum spurn­ingum um það hvernig eigi að bregð­ast við stöð­unni og þeirri stað­reynd að sem stendur eru rúm­lega 50 þús­und manns, fjórð­ungur vinnu­mark­að­ar­ins, atvinnu­laus að hluta eða öllu leyti.

Stórar póli­tískar spurn­ingar

Þetta eru spurn­ingar sem stjórn­mála­menn sem kosnir voru til valda við allt aðrar aðstæður eru ekki með umboð til að svara. Spurn­ingar um fram­tíð­ar­á­ætl­anir sem þeir sáu ekki fyrir og hafa aldrei rætt við kjós­end­ur.

Þótt flestir sjái að var­huga­vert sé að boða til kosn­inga í sumar eða haust – á meðan að neyð­ar­að­gerðir eru enn í gangi, rykið er að setj­ast og ný heims­mynd að birt­ast – þá knýja þessar aðstæður á að kosið verði um hug­myndir um fram­tíð­ar­upp­bygg­ingu íslensks sam­fé­lags. Lands­menn þurfa að geta lýst skoðun sinni á þeim og stjórn­mála­flokkar ættu að fagna tæki­fær­inu til að kynna sína sýn.

Það tæki­færi kemur í fyrsta lagi eftir eitt ár og í síð­asta lagi haustið 2021, enda kjör­tíma­bili sitj­andi rík­is­stjórnar við það að ljúka. 

Ólíkt því sem var eftir banka­hrunið þá munu alþjóða­deilur og stór­felld skulda­kreppa, með til­heyr­andi óróa og erf­ið­leik­um, ekki lita upp­bygg­ing­ar­tím­ann í þetta skipt­ið. Við þurfum ekki að eyða tíma í að finna póli­tíska söku­dólga, ríf­ast um Ices­ave og skulda­leið­rétt­ingar eða að opin­bera flókna hvít­flibba­glæpi. Þetta verður ekki til­tekt eftir hömlu­lausa og sið­ferð­is­lega vafa­sama svall­veislu. Þetta ástand er nefni­lega ekki neinum að kenna. 

Og við erum í afar góðum færum til að bregð­ast vel við því.

Umbætur fylgja áföllum

Hér er mik­ill mannauð­ur. Hátt mennt­un­ar­stig. Um fimm þús­und millj­arða króna eignir í líf­eyr­is­sjóðum og rúm­lega 700 millj­arða króna eigið fé í þremur stærstu rík­is­fyr­ir­tækj­un­um. Staða rík­is­sjóðs er afar heil­brigð. Við eigum tæp­lega þús­und millj­arða króna gjald­eyr­is­vara­forða. 

Framundan er eðli­leg aðlögun opin­bers rekst­urs að nýjum veru­leika. Í því fel­ast fjöl­mörg tæki­færi, til dæmis til að ein­falda alla stjórn­sýslu hér­lendis með stór­felldri fækkun sveit­ar­fé­laga og ann­arra stjórn­sýslu­ein­inga, ekki með það að leið­ar­ljósi að geta lækkað skatta á fjár­magns­eig­endur heldur til að bæta alla nauð­syn­lega þjón­ustu við borg­ar­anna. Ekki til að minnka fjár­magnið sem fer í vel­ferð­ar- og stoð­kerfin heldur að nýta það bet­ur. Ekki til að fækka hjúkr­un­ar­fræð­ing­um, lög­reglu­mönnum eða kenn­urum heldur fjölga og þess í stað skera burtu algjör­lega óþarfa stjórn­sýslu­lega fitu, oft mann­aða af póli­tískum gæð­ing­um. Ekki til að flækja fram­færslu­kerfi þeirra verst settu heldur að laga þau. 

Framundan er vinna við að teikna upp hvernig Ísland 2.0 upp­færslan verð­ur. Á hvaða atvinnu­vega­upp­bygg­ingu sú útgáfa af sam­fé­lag­inu á að byggja. Á að setja mikla opin­bera fjár­muni í mann­afls­frekar atvinnu­greinar með lága fram­leiðni og vona það besta? Á að dæla því í nið­ur­greidda inn­lenda fram­leiðslu og stíga frek­ari skref aftur að ein­angr­un? Á að nýta fjár­magnið til að fjár­festa í hug­verka­drifnum greinum með miklu meiri fram­leiðni og vaxt­ar­tæki­færi í alþjóða­geir­anum sem henta best þeirri menntun sem við eyðum miklu fjár­magni í að bjóða Íslend­ingum upp á? Eigum við að leggja enn meiri áherslu á auð­linda­nýt­ingu áfram í stað þess að „fjölga eggj­unum í körf­unn­i“? Eða eigum við að gera eitt­hvað allt ann­að? Það þarf að minnsta kosti að finna leiðir til að auka lands­fram­leiðslu um 300 til 400 millj­arða króna til að ná þeirri stöðu sem var í fyrra. Og enn meira til að tryggja frek­ari lífs­gæðasókn til fram­tíð­ar.

Framundan er sann­girni- og rétt­læt­isum­ræða um hvernig fjár­magna eigi vel­ferð­ar­kerf­ið, hvernig verð­meta eigi störf og hvert fram­lag hvers og eins á þar að vera í gegnum inn­heimta skatta. 

Eftir yfir­stand­andi erf­ið­leika þá verða stór­kost­lega spenn­andi, og mögu­lega ein­stakar, aðstæður sem ættu að laða frjótt og hugs­andi fólk úr öllum stigum sam­fé­lags­ins að stjórn­mála­þátt­töku. Raun­veru­legt tæki­færi til að hrinda stórum hug­myndum sem munu móta íslenskt sam­fé­lag í nán­ustu fram­tíð í fram­kvæmd.

Eftir stór áföll koma nefni­lega mik­il­væg­ustu umbæt­urn­ar. Skyndi­lega verða ómögu­legar kerf­is­breyt­ingar mögu­leg­ar. Það sást til dæmis eftir seinni heims­styrj­öld­ina þegar vel­ferð­ar­ríkin urðu til.

Þetta er ekki tíma­bundið ástand og við munum ekki hverfa aftur inn í tím­ann sem var. Heldur mögu­lega, og von­andi, í eitt­hvað betra.