Meðal íþrótta­sál­fræð­inga hafa skap­ast miklar deilur um titil fræði­greinar sem kom út árið 2012 eftir Dave Coll­ins og Ainie Macna­mara og heit­ir The Rocky Road to the Top: Why talent needs trauma. Þar velta höf­undar því fyrir sér hvort þeir sem starfi í hæfi­leika­mótun hafi ekki gengið of langt í að búa til verndað umhverfi fyrir börn og ung­linga. Afrek­s­í­þróttir séu erf­iðar og krefj­andi og það sé nauð­syn­legt að kunna að takast á við erf­ið­leika og krefj­andi verk­efni ætli maður sér að ná langt.

Það er ekki þessi full­yrð­ing sem truflar íþrótta­sál­fræð­inga. Þar eru allir sam­mála um að það sé nauð­syn­legt að fá krefj­andi verk­efni í íþrótta­upp­eldi. Þar á meðal að tapa leikjum og reyna veru­lega á sig, keppa við erf­iða mótherja, æfa vel og dug­lega og leysa fjöl­breytt verk­efni á leið­inni. Það er til að mynda talið íslenskum atvinnu­mönnum og konum til tekna að þau hafa mörg góða sjálfs­bjarg­ar­við­leitni í hörðum heimi íþrótt­anna. Að þau kunni að bjarga sér innan sem utan vall­ar. For­eldrar ættu til að mynda ekki að láta krakk­ana sína missa af því að þurfa að redda sér sjálf á æfing­ar, standa í fjár­öflun til að kom­ast í keppn­is­ferðir og vakna af og til snemma á auka­æf­ingar og keppa. Íþróttir eru enda frá­bær vett­vangur til að leggja inn góð og gömul gildi eins og aga, vinnu­semi, dugn­að, metnað og sam­vinnu.

Það er hins vegar notk­unin á orð­inu áfall (trauma) sem trufl­ar. Dave Coll­ins er öfl­ugur fræði­maður á sínu sviði og veit hvað hann syng­ur. Enda hefur greinin fengið mik­inn lestur og athygli miðað við fræði­greinar almennt og fjöldan allan af til­vitn­unum sem er jú orku­gjafi aka­dem­í­unn­ar. En áfall er almennt notað um alvar­lega atburði sem valda var­an­legu sál­rænu tjóni. Íþrótta­sál­fræð­ingar sam­þykkja ekki að það sé nauð­syn­legur þáttur í upp­eldi til árang­urs. Í fyrsta lagi vegna þess að það eru mýmörg dæmi um annað og í öðru lagi vegna þess að umhverfi sem hefur áföll sem inn­byggt mark­mið er ein­fald­lega sið­ferð­is­lega rangt. Einn öfl­ug­asti afreks­þjálf­ari í fim­leikum á Íslandi lýsti því til að mynda nýlega í ræðu í Háskól­anum í Reykja­vík hvernig það væri í raun ósið­legt að taka við Ólymp­íugulli eftir að hafa beitt aðferðum sem hafa verið í hávegum hafðar í Banda­ríkj­un­um og Kína und­an­farna áratugi.

Nú skal tekið fram að Dave Coll­ins hefur margoft lýst því yfir að hann sé ekki tals­maður þess að valda börnum og ung­lingum var­an­legu sál­fræði­legu tjóni. Hann sé í raun að ræða um það sama og er til­greint hér að ofan, að fá krefj­andi verk­efni innan öruggs umhverf­is. Orða­valið virð­ist hafa verið til þess gert að vekja athygli. Það er slæmt í sjálfu sér því að víða hafa þjálf­arar og blaða­menn hafa túlkað grein­ina á versta hátt með því að grípa tit­il­inn á lofti og talið hana styðja aðferðir sem eiga að „­styrkja mót­læta­þol” með „flug­hermi” þar sem hægt er að afsaka fram­komu og aðferðir sem full­orðnir myndu seint sætta sig við. 

Í yfir­stand­andi Erasmus verk­efni um gæða­þjálfun þar sem International Council of Coaching Excellence er þátt­tak­andi ásamt HR og þremur evr­ópskum háskólum er lögð áhersla á aðgæslu­skyldu í þjálf­un. Það er skylda allra þjálf­ara að stunda við­urk­endar og fag­legar aðferðir þegar þeir eiga í sam­skiptum við íþrótta­fólk. Rann­sóknir hafa sýnt að þar sem sumar vafa­samar þjálf­un­ar­að­ferðir hafi öðl­ast við­ur­kenn­ingu og rétt­mæti í eins­leitu umhverfi skiptir mjög miklu máli að þeir sem sjái um þjálf­ara­menntun aðstoði þjálf­ara við að gera sér grein fyrir aðgæslu­skyldu þeirra.

Eins og áður segir hafa mjög miklar umræður skap­ast í kringum þessa grein. Það er þó vert að benda á Rob Book sem er kanadískur fræði­maður á sviði íþrótta­sál­fræði sem er sem stendur að gefa út mjög áhuga­verðan greina­bálk um rann­sóknir sínar á körfu­bolta­mönnum sem koma úr fátækra­hverfum Banda­ríkj­anna. Hér er vísað í grein frá í fyrra, Oat­meal is better than no meal: the career pat­hways of African Amer­ican male pro­fessional athletes from und­er­ser­ved comm­unities in the United States sem hann vann með tveimur öfl­ug­ustu íþrótta­sál­fræð­ingum Evr­ópu, Kristoffer Hen­rik­sen og Natalia Stambu­lova. Þar tekur hann undir það sjón­ar­mið Coll­ins og Macna­mara að mót­læti geti haft styrkj­andi áhrif á ungt fólk, en eng­inn geti sagt hversu mikið eða í hvaða sam­hengi. Hann bendir hins vegar á að það beri að var­ast að horfa á þá sem kom­ast úr miklu mót­læti með sur­vi­vor bias gler­augum og segja að þeirra leið sé til fyr­ir­mynd­ar. Mun fleiri helt­ast úr lest­inni í þessum erf­iðu aðstæðum sem fátækra­hverfin bjóði upp á. Þar birt­ist tráma meðal ann­ars í vannær­ingu sem hafði þannig áhrif að einn tán­ingur missti úr heilt ár úr körfu­bolta því hann hafði blóð­þrýst­ing á við eldri borg­ara og annar var með óreglu­legan hjart­slátt út af stressi og and­legu álagi. Þessir ungu menn þakka því að hafa kom­ist í atvinnu­mennsku seinna meir að það voru þjálf­arar og kenn­arar sem komu þeim í háskóla eða mennta­skólaum­hverfi sem var lík­ara skand­in­av­ísku umhverfi með mýkri áhersl­ur.

Þró­unin í Evr­ópu – Heild­ræn nálgun

„Ef skipu­leggja á íþróttir í takt við nám fyrir börn yngri en 12 ára ber að ýta undir kosti og draga úr nei­kvæðum áhrifum snemm­bundnar sér­hæf­ing­ar. Því væri t.d. stýrt af þjálf­ara í fullu starfi sem hefur reynslu og menntun í að þjálfa ungt íþrótta­fólk á heild­rænan hátt, í nánu sam­starfi við fjöl­skyld­ur, með sam­ræmda náms-og íþrótta­dag­skrá, náið sam­starf við íþrótta­fé­lög í nágrenn­inu, félags­þjón­ustu í skól­anum og eft­ir­lit sem tryggir öryggi nem­enda, lík­am­legan og and­legan þroska þeirra og for­varnir gegn meiðslum og kuln­un.“ – ­Leið­bein­ingar Evr­ópu­sam­bands­ins um sam­ræm­ingu íþrótta og mennt­un­ar.

Kristoffer Hen­rik­sen og Natalia Stambu­lova sem getið er að ofan hafa átt mik­inn þátt í því að stýra hefð­bundnum hug­mynd­um um hæfi­leika­mótun í nútíma­legri átt. Þau ásamt Kirsten Roessler gáfu út mjög áhrifa­ríka grein um heild­ræna hæfi­leika­mót­un, Holistic app­roach to athletic talent environ­ments: A success­ful sail­ing milieu árið 2010 en þar er fók­us­inn tek­inn af íþrótta­mann­inum einum og sér og færður yfir á mann­eskj­una í heild sinni og umhverfið sem hún elst upp í.

Í stuttu máli má lýsa þess­ari þróun þannig að þó að vitað sé að hæfi­leika­fólk getið komið hvaðan sem er, þá er samt lík­legra að það komi úr umhverfi þar sem er gott aðgengi að íþróttum og þjálf­ur­um, fjöl­skyldur hafi í sig og á og séu nálægt starf­inu og að krakkar upp­lifi að þau stýri sjálf þeim hvötum sem keyra þau áfram í íþrótt­um. Áhrif þessa má meðal ann­ars sjá í breyttri starf­semi hjá knatt­spyrnu­aka­dem­íum í Evr­ópu þar sem lögð er sífellt meiri áhersla á menntun sam­hliða íþrótt­um, félags­legum stuðn­ingi, menntun þjálf­ara og nálægð við fjöl­skyld­ur. Einnig á því að sífellt fleiri skólar og íþrótta­fé­lög setji upp leiðir fyrir ungt fólk til að stunda nám með­fram íþrótta­iðkun, þar sem utan­um­hald og félags­legur stuðn­ingur er einnig í boði. Á Íslandi má sjá þessa þróun hjá mörgum fram­halds­skólum og á Norð­ur­lönd­um og um ­Evr­ópu alla er mikil og hröð þróun í þessa átt.

„Fyrir utan að þróa dug­lega knatt­spyrnu­menn með hæfni til að ná árangri á alþjóða­vísu, þá hefur aka­dem­ían okkar frá stofnun árið 2004 haft það ófrá­víkj­an­lega mark­mið að ala upp heil­steyptar mann­eskjur – þess vegna reynir FC Mid­tjyl­land alltaf að tryggja rétt jafn­vægi milli knatt­spyrnu, skóla og félags­lífs, þannig að hver ein­asti leik­maður aka­dem­í­unnar fái sem bestan grunn fyrir fram­tíð­ina. Grunn­gildi aka­demíu FC Mid­tjyl­land er að hjálpa hverjum ein­asta knatt­spyrnu­manni að verða heil­steypt mann­eskja.“  – Heima­síða FC Mid­tjyl­land.

Höf­undur er fag­stjóri Afreks­sviðs Mennta­skól­ans í Kópa­vogi, yfir­maður knatt­spyrnu­þró­unnar í HK og dokt­or­snemi í sál­fræði í Háskól­anum í Reykja­vík. Hann kennir einnig kúr­s­inn Afreks­þjálfun við HR.