Fyrr í þessum mán­uði tóku gildi ný lög sem ætlað er að auka „hvata fyrir gef­endur vegna gjafa fram­laga þeirra til [al­manna­heilla].“ Á máli okkar mann­anna: Alþingi vill hvetja okkur til að gefa meira til góð­gerð­ar­fé­laga og ann­arra stofn­anna sem reknar eru með hag almenn­ings í huga, eins og góð­gerð­ar­fé­lög og íþrótta­klúbba.

Það er gott og bless­að. Lík­lega eiga lög­in, eins og þau standa í dag, eftir að hvetja fólk aðeins, kannski eins og áhuga­laus pabbi á karate æfingu sonar síns, í öllu falli eru þau engir 30 þús­und Íslend­ingar á EM í Frakk­landi að vík­inga­klappa.

Að ná mark­miðum sínum

Þegar lög eru skrifuð með sér­stakt mark­mið í huga ætti mark­miðið að vera blekið í penn­an­um. En allt of oft er það þannig að lög eru skrifuð með hálf­tómum penna. Hvað veldur því veit ég ekki þó oft virð­ast full­trúar fólks­ins ekki skilja fólk­ið.

Þegar hanna á stefnu sem miðar að því að auka hvata fólks til að gera meira af einu en öðru þarf að skilja hvernig eitt og annað spilar sam­an. Ef ætl­unin er að láta fólk eyða meira í gjafir til góð­gerð­ar­mála þá þarf að skilja gena­mengi gjafa til góð­gerð­ar­mála.

Hag­fræð­ingar hafa pælt í gjöfum til góð­gerð­ar­mála í nokkur hund­ruð ár. Almennt hugsum við um gjafir ein­fald­lega sem eina vöru í útgjalda­körfu ein­stak­linga. Í körf­unni, sem hag­ræð­ingar kalla nytja­fall, eru allur mögu­legur unaður og nauð­synjar: Kaffi, raf­magn, Ari Eld­járn í Hörpu – þið vitið hvað ég á við.

Hag­fræð­ingar flokka vörur í nytja­fall­inu eftir því hvernig neyt­endur bregð­ast við verð­breyt­ingum og breyt­ingum á tekj­um, algengastar eru: Venju­legar vörur og óæðri vör­ur. Hag­fræð­ingar kalla allt bara vöru. Það er ekki af því við teljum allt sem við gefum pen­ing fyrir sér vara, en það ein­faldar okkur að tala um hlut­ina.

Óæðri vörur eru vörur sem við neytum minna af þegar tekjur okkar hækka: Við kaupum færri pakka af pakka núðlum eftir að við útskrif­umst úr skóla og byrjum að vinna.

Venju­legar vörur eru vörur sem við neytum meira af þegar tekjur okkar hækka: Við kaupum dýra bíla þegar við fáum stöðu­hækk­un.

Rann­sóknir hag­fræð­inga á vör­unni gjöf-til-­góð­gerð­ar­mála (sem ég mun kalla gjöf héðan af) benda sterk­lega til þess að hún sé ósköp venju­leg vara. Þeim mun meiri pen­ing sem þú átt, þeim mun meira gefur þú til góðra mál­efna. Félags­fræð­ingar eru lík­lega sam­mála og mundu smella þessum bygg­ing­ar­steini yfir miðju Maslow pýramíd­ans síns.

Það að gjöf sé venju­leg vara þýðir það að þegar verð á gjöfum lækk­ar, eins og það er ef maður fær end­ur­greiddan hluta gjaf­ar­inn­ar, þá eyðir maður meira í gjafir en áður. En, þar sem það er ódýr­ara að gefa er maður líka rík­ari og eyðir því hluta end­ur­greiðsl­unnar í eitt­hvað ann­að, eins og til dæmis góðan mat eða jafn­vel bjór, hvað það er skiptir þó ekki máli.

Afleið­ingin af lög­unum verður lík­lega sú að lands­menn eiga eftir að eyða meiri pen­ing í gjafir en áður. Áhrifin verða lík­lega tak­mörk­uð.

Afslátt­ur­inn kemur of seint

Afslátt­ur­inn virkar þannig að ein­stak­lingur með 600 þús­und krónur í mán­að­ar­laun sem gefur 100 þús­und krónur til góð­gerð­ar­mála árið 2022 fær um 38 þús­und krónur end­ur­greiddar árið 2023. Afleið­ingin er sú að þeir sem gefa, sem oft gefa án þess að pæla mikið í því hvað þeir „græða“ á því, taka end­ur­greiðsl­una ekki að fullu inn í reikn­ing­inn.

Rann­sak­endur fundu það út að í Bret­landi leiddi 10% end­ur­greiðsla til u.þ.b. 3% aukn­ingar í frjálsum fram­lögum til góð­gerð­ar­mála. Svip­aða sögu er að segja frá Frakk­landi og öðrum vest­rænum ríkj­um. Mann­eskja sem hefði gefið 100 þús­und krónur án afslátt­ar, gæfi þá 111 þús­und krónur ef hún fengi 38% gjaf­ar­innar end­ur­greidda.

Kæri les­andi, afsak­aðu. Ég veit að svona taln­arugl er ekki mjög aðgengi­legt, það minnir mig alltaf á það þegar Sig­ur­jón Kjart­ans­son útskýrði stofn til trygg­ing­ar­gjalds fyrir Þor­steini Guð­mund­syni á sínum tíma í Fóst­bræðr­um. En, ég er mann­legur og fell í sömu gildrur og sér­fræð­ing­arnir sem ég geri svo oft grín að í þessum dálki. Óháð því hvort stærð­fræðin rugli les­and­ann þá stendur punkt­ur­inn: Lögin ættu að miða að því að koma sem mestu af end­ur­greiðsl­unni til góð­gerð­ar­mála, en ekki bara þriðj­ung henn­ar.

Komum til móts við fólk

Und­an­farin ár hef ég fylgst grannt með og skrifað reglu­lega um söfnun Hlaupa­styrks í kringum Reykja­vík­ur­mara­þon­ið. Ég hef notað hana til að útskýra hvernig við karl­arn­ir, með útblás­inn brjót­skass­ann, mættum stundum hegða okkur meira eins og konur og setja okkur mark­mið sem við ráðum við. Og í fyrra skrif­aði ég dap­ur­legan pistil (sá sem finnur klaufa­vill­una í honum fær prik), sem sýndi það mikla tap sem góð mál­efni urðu vegna COVID-19 og aflýs­ingu hlaups­ins.

Þegar ég sá í hvað stefndi vissi ég að ég gæti ekk­ert gert annað í mál­unum en að hlaupa sjálfur og gefa góðu mál­efni pen­ing. Þar sem ég er hag­fræð­ing­ur, og sem slík­ur, pældi ég mikið í því hvað ég gæti gert til þess að gefa sem mest, án þess að enda á hreppn­um. Ég setti því í gang útboð þar sem ég bauð að gefa fram­lagið mitt, sem var 50.000 krón­ur, til mál­efnis sem hæst­bjóð­andi mætti velja. Hæst­bjóð­andi skuld­batt sig auð­vitað til að gefa upp­hæð­ina sem hann bauð til sama mál­efn­is.

Úr upp­boð­inu varð ágætis fjör á sam­fé­lags­miðl­inum Twitt­er. Fyrsta boðið var 5.005 kall (ég tek ekki 5.000 kr. til­boð Hauks Við­ars sem eyrna­merkt var Mið­flokknum með), annað til­boðið var 7.000 kr. og koll af kolli alveg þangað til Björg­vin Ingi jafn­aði fram­lag mitt og vann þar með upp­boð­ið.

Hug­myndin var ein­föld. Með því að segja fólki að ég mundi gefa því mál­efni sem var þeim mik­il­vægt hvatti ég fólk til að gefa meira. Ég bauð þátt­tak­endum ekki pen­ing, ég bauð þeim að gefa pen­ing­inn sinn bet­ur. Rann­sóknir styðja þessa nálg­un, ein slík frá 2007 sýndi að jöfnun gjafa leiddi til hærri fram­laga og drægi inn fólk sem hefði ann­ars ekki gef­ið. Og það merki­lega er að hvort fram­lagið var jafnað eða greitt var meira skipti litlu máli.

Skatta­lækkun fyrir þá sem minnst þurfa á henni að halda

Ef lögin hafa engin áhrif á hegðun fólks, ef eng­inn gefur meira út af skatta­legum hvöt­um, þá eru svona lög eins mis­heppnuð og þau geta orð­ið. Ástæðan er sú að í grunn­inn, ef við hugsum um þau sem venju­lega vöru, þá þýða þau það að þeir sem mest hafa – og þar af leið­andi mest eyða í góð­gerð­ar­mál – fá stærstu end­ur­greiðsl­una.

Það sem meira er, þar sem við búum bless­un­ar­lega í landi með skatt­þrepum sem hækka í takti við laun, þá fá þeir sem eru með hærri laun meira end­ur­greitt, þó þeir gefi minna en þeir sem eru með lægri laun.

En auð­vitað hefur þetta ein­hver áhrif. Í öllu falli hefur fólk meira í milli hand­anna ári eftir að þau gefa til góð­gerð­ar­mála og gefur þá, að öllu óbreyttu, meira til góð­gerð­ar­mála. Ofan á það bæt­ist svo hvat­inn sem end­ur­greiðslan sjálf er.

Afleið­ing skatta­lækk­an­anna er sú að tekjur rík­is­ins minnka. Ríkið getur því gert minna fyrir þá sem mest á því þurfa að halda. Sem oft­ast er slæmt en ekki endi­lega í þessu til­felli. Færi öll end­ur­greiðslan í góð mál­efni þá má vel vera að fjár­mun­unum sé betur varið en ef ríkið sér um að deila þeim út. Oft vita ein­stak­lingar meira um það hvar pen­ing­unum er best var­ið.

Þegar öllu er á botn­inn hvolft þá hefði mátt hugsa þetta bet­ur. Í stað þess að drýgja tekjur rík­is­sjóðs og gefa hluta tekju­taps­ins til góðra mál­efna hefði ríkið ein­fald­lega getað eyrna­merkt end­ur­greiðsl­una því mál­efni sem fólk gefur til. Þegar maður slær inn 50.000 kr. áheit á hlaupara þá mundi ein­fald­lega poppa upp í sam­tölu glugg­ann á skján­um: 50.000 kr. + 19.000 kr. Slík, ein­föld útfærsla, hefði lík­lega dregið inn nýja gef­endur og aukið fram­lög ein­stak­linga.

Alla­vega ef Íslend­ingar eru eitt­hvað eins og útlend­ing­ar.