Í nóv­em­ber 2020 lagði þáver­andi dóms­mála­ráð­herra, Áslaug Arna Sig­ur­björns­dótt­ir, fram frum­varp til laga um breyt­ingu á almennum hegn­ing­ar­lögum. Það var unnið af Maríu Rún Bjarna­dóttur lög­fræð­ingi og byggði á skýrslu sem hún vann fyrir stýri­hóp sem for­sæt­is­ráð­herra skip­aði í mars 2018. Til­efni laga­setn­ing­ar­innar var aukið staf­rænt kyn­ferð­is­of­beldi í íslensku sam­fé­lagi og þörf fyrir skýr­ari „rétt­ar­vernd frið­helgi ein­stak­linga, sem skap­ast hefur með auk­inni tækni­væð­ingu í mann­legum sam­skipt­u­m.“ 

Hér átti að verja þolendur fyrir staf­rænum brotum gegn kyn­ferð­is­legri frið­helgi.

Gerðar voru breyt­ingar á 228. og 229. grein hegn­ing­ar­laga til að ná þessu fram. Eftir breyt­ingar myndi fyrr­nefnda greinin hljóma þannig að hver „sem brýtur gegn frið­helgi einka­lífs ann­ars með því að hnýs­ast í, útbúa, afla, afrita, sýna, skýra frá, birta eða dreifa í heim­ild­ar­leysi skjöl­um, gögn­um, myndefni, upp­lýs­ingum eða sam­bæri­legu efni um einka­mál­efni við­kom­andi, hvort heldur sem er á staf­rænu eða hlið­rænu formi, skal sæta sektum eða fang­elsi allt að 1 ári, enda er hátt­semin til þess fallin að valda brota­þola tjón­i.“ Sú síð­ari myndi hljóma þannig að hver „sem í heim­ild­ar­leysi verður sér úti um aðgang að gögnum eða for­ritum ann­arra sem geymd eru á tölvu­tæku formi skal sæta sektum eða fang­elsi allt að 1 ári.“

Ekk­ert er minnst á fjöl­miðla eða blaða­menn í frum­varp­inu.

Ákvæðið á ekki að hamla störfum og tján­ing­ar­frelsi fjöl­miðla

Eftir að frum­varpið var lagt fram gekk það til alls­herj­ar- og mennta­mála­nefndar til umfjöll­un­ar. Þar var það unnið áfram í þverpóli­tískri sátt og þegar nefndin skil­aði áliti sínu á frum­varp­inu var það gert í nafni allra nefnd­ar­manna, full­trúa sjö mis­mun­andi flokka á Alþing­i. 

Í nefnd­ar­á­lit­inu var hins vegar gerð breyt­ing­ar­til­laga þar sem nefndin taldi æski­legt að ofan­greindar breyt­ingar á ákvæðum almennra hegn­ing­ar­laga ættu ekki við „þegar hátt­semin er rétt­læt­an­leg með vísan til almanna- eða einka­hags­muna. Er hér m.a. litið til þess að ákvæðið hamli ekki störfum og tján­ing­ar­frelsi fjöl­miðla, m.a. í þeim til­vikum þegar þeir fá aðgang að gögnum eða for­ritum sem hefur verið aflað í heim­ild­ar­leysi og geti varðað almanna­hags­mun­i.“

Þann 17. febr­úar 2021 fór fram atkvæða­greiðsla um frum­varpið með ofan­greindum breyt­ing­um, sem eru í sam­ræmi við það sem tíðkast í nágranna­löndum okk­ar. Allir við­staddir þing­menn, úr öllum flokkum á þingi, sam­þykktu það. Eng­inn sagði nei.

Skýrt erindi við almenn­ing

Í maí 2021 birtu Kjarn­inn og Stundin röð frétta­­­skýr­inga sem byggðu á gögnum sem sýndu hvernig stjórn­­­­end­­­­ur, starfs­­­­fólk og ráð­gjafar Sam­herja höfðu lagt á ráðin um að ráð­­­­ast gegn nafn­­­­greindum blaða­­­­mönn­um, lista­­­­mönn­um, stjórn­­­­­­­mála­­­­mönn­um, félaga­­­­sam­­­­tökum og ýmsum öðrum til að hafa af þeim æruna, trú­verð­ug­­­­leik­ann eða lífs­við­­­­ur­vær­ið. 

Í fyrsta hluta umfjöll­unar Kjarn­ans var gerð grein fyrir svari lög­manns á vegum Sam­herja við spurn­ingum sem sendar voru á fyr­ir­tækið vegna umfjöll­un­ar­inn­ar. Í því svari sagði að þau gögn sem umfjöllun Kjarn­ans byggði á hafi feng­ist með inn­broti í síma og tölvu Páls Stein­gríms­son­ar, starfs­manns Sam­herja. Páll hefði kært inn­brotið og með­ferð gagn­anna til lög­reglu þar sem málið bíði lög­reglu­rann­sókn­ar. Sú kæra beind­ist ekki gegn blaða­mönn­unum sem skrif­uðu frétta­skýr­ing­arn­ar.

Á sama stað var birt yfir­lýs­ing ábyrgð­ar­manna Kjarn­ans um að starfs­fólk mið­ils­ins hafi engin lög­brot framið og að fjöldi for­dæma væru fyrir því hér­lendis sem erlendis að fjöl­miðlar birti gögn sem eiga erindi við almenn­ing án þess að hafa upp­lýs­ingar um hvernig þeirra var afl­að. „Það var skýr nið­ur­staða ábyrgð­ar­manna Kjarn­ans að hluti gagn­anna ætti sterkt erindi og því eru almanna­hags­munir af því að fjalla um þau með ábyrgum hætt­i.“

Við­brögð við umfjöll­un­inni sýndu það erindi skýrt. Athæfi laun­aðra ráð­gjafa og starfs­manna Sam­herja, í sam­starfi við og með vit­und og vilja helstu stjórn­enda sam­stæð­unn­ar, var for­dæmt víða, meðal ann­ars af helstu ráða­mönnum þjóð­ar­inn­ar. 

Sam­herji sendi frá sér yfir­­­lýs­ingu vegna máls­ins 30. maí 2021. Þar sagði að ljóst væri að stjórn­­­­endur félags­­­­ins hafi gengið „of lang­t“ í við­brögðum við „nei­­­­kvæðri umfjöllun um félag­ið [...] Af þeim sökum vill Sam­herji biðj­­­­ast afsök­unar á þeirri fram­­­­göng­u.“

Vill lög­regla að blaða­menn fremji lög­brot?

Á mánu­dag til­kynnti lög­reglan á Norð­ur­landi eystra fjórum blaða­mönn­um, þar á meðal þeim þremur sem skrif­uðu um „skæru­liða­deild­ina“, að þeir væru með stöðu sak­born­ings við rann­sókn á brotum á 228. og 229. grein almennra hegn­ing­ar­laga, sem minnst var á hér að ofan. Það er for­dæma­laust, enda ákvæðin sett í lög fyrir innan við ári síðan sér­stak­lega með skýr­ingu um að þau ætti ekki að nota til að hamla störfum og tján­ing­ar­frelsi fjöl­miðla, „m.a. í þeim til­vikum þegar þeir fá aðgang að gögnum eða for­ritum sem hefur verið aflað í heim­ild­ar­leysi og geti varðað almanna­hags­mun­i.“

Það þýðir að lög­regla er annað hvort að gefa blaða­mönnum stöðu sak­born­ings fyrir að afla gagna eða fyrir að nýta þau til að skrifa frétt­ir. Ef hið fyrr­nefnda á við, og spurn­ingar lög­reglu við yfir­heyrslur snú­ast um þá öflun er verið að hvetja blaða­menn til að brjóta gegn ákvæði fjöl­miðla­laga um vernd heim­ild­ar­manna. Ef hið síð­ara á við þá er lög­reglan að fara með öllu gegn til­gangi ákvæð­anna eins og þau voru sam­þykkt á þingi fyrir ári síð­an. 

Eru blaða­menn of góðir til að svara spurn­ing­um?

Frétta­stofa RÚV beindi fyr­ir­spurn til Lilju Alfreðs­dóttur, ráð­herra fjöl­miðla­mála, vegna þessa. Í svari hennar sagð­ist hún ekki tjá sig um ein­stök mál sem væru til rann­sókn­ar. Þó væri brýnt að fjöl­miðlar geti sinnt sínu mik­il­væga lýð­ræð­is­hlut­verki og stuðlað þannig að mál­efna­legri umræðu í þjóð­fé­lag­in­u. 

Skömmu síðar ákvað annar ráð­herra og for­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins, Bjarni Bene­dikts­son, hins vegar að gera það í langri stöðu­upp­færslu á Face­book. 

Þar gagn­rýndi Bjarni fjöl­miðla harð­lega fyrir umfjöllun um aðgerðir lög­reglu, kall­aði það get­gátur og sagði sak­born­inga ekk­ert vita hvað þeim væri gefið að sök. Bjarni spurði svo hvort fjöl­miðla­­menn væru of góðir til að mæta og svara spurn­ingum lög­­­reglu eins og almennir borg­­ar­­ar, og hvernig það gæti talist alvar­­legt mál að lög­­regla óskaði eftir því að þeir gæfu skýrslu.

Nú liggur það fyrir að umræddir blaða­menn, meðal ann­ars sá sem hér skrif­ar, vita hvað þeim er gefið að sök. Vegna þess að þeir spurðu og fengu upp­lýs­ingar um það. Það er brot gegn frið­helgi einka­lífs með nýt­ingu á gögnum sem urðu und­ir­staða frétta­skrifa.

Gefið í skyn að málið snú­ist um annað

Bjarni, sem er lög­fræð­ing­ur, hefur setið á þingi í næstum 19 ár og verið for­maður Sjálf­stæð­is­flokks­ins í 13 ár, á að vita að blaða­menn eru jafnir öðrum borg­urum að lögum ef þeir eru grun­aðir um ýmis hefð­bundin afbrot. Til dæmis þjófn­að, umferð­ar­laga­brot eða ofbeldi. Ef um er að ræða atferli í störfum þeirra gildir hins vegar allt ann­að, enda frelsi blaða­manna til að fjalla um mik­il­væg frétta­mál og veita vald­höfum aðhald í lýð­ræð­is­sam­fé­lag­inu lífs­nauð­syn­legt. Líkt og segir í yfir­lýs­ingu frá Blaða­manna­fé­lagi Íslands og Félagi frétta­manna vegna spurn­inga for­manns Sjálf­stæð­is­flokks­ins þá getur blaða­mennska verið „óþægi­leg fyrir fólk, stofn­anir og fyr­ir­tæki í valda­stöð­um, því hún afhjúpar mis­tök, bresti og spill­ingu í kerf­inu. Til þess að greina frá slíkum brestum getur verið nauð­syn­legt að nota gögn sem ekki hefur verið aflað með lög­mætum hætti. Dóm­stólar hafa stað­fest að notkun blaða­manna á slíkum gögnum geti sam­ræmst hlut­verki þeirra að taka við og miðla upp­lýs­ingum sem erindi eiga við almenn­ing.“ 

Til að verja blaða­menn frá því að valdi sé mis­beitt gegn þeim við slíkar aðstæður hafa verið slegnir varnaglar í lögum til að tryggja blaða­mönnum athafna­frelsi til að sinna störfum sín­um. Það er meðal ann­ars gert í sér­lögum um fjöl­miðla sem fjalla meðal ann­ars um vernd heim­ild­ar­manna og með ofan­greindum breyt­ingum á ákvæði almennra hegn­ing­ar­laga um brot gegn frið­helgi einka­lífs­ins. Breyt­ingum sem Bjarni tók þátt í að sam­þykkja þegar greidd voru atkvæði um þær á Alþingi Íslend­inga í fyrra. 

Svarið við helstu spurn­ingu Bjarna um hvort fjöl­miðla­menn séu of góðir til að mæta og svara spurn­ingum lög­reglu eins og almennir borg­arar er því aug­ljós­lega já, ef spurn­ing­arnar snúa að störfum þeirra sem eru sér­stak­lega skil­greind í lögum með var­nöglum til að tryggja þeim athafna­frelsi. Var­nöglum sem hann sam­þykkti á Alþingi.

Ef gengið er út frá því að vegna stöðu hans, sér­þekk­ingar og reynslu ætti Bjarni að vita þetta þá er erfitt að álykta annað af skrifum hans en að Bjarni sé að gefa í skyn að ætluð brot blaða­manna séu önnur en þeim var til­kynnt að væru til rann­sókn­ar. Í stöðu­upp­færsl­unni segir hann meðal ann­ars að „engar fréttir hafa verið fluttar af því sem mestu máli skiptir og flesta þyrstir að vita hvað lög­reglan kunni að hafa undir höndum sem gefi til­efni til rann­sókn­ar“. 

Var Jesús hvít­ur?

Þessar óbörn­uðu vanga­veltur Bjarna finna sér fyrst og síð­ast stað í blogg­færslum eins manns. Í haust hóf mennta­skóla­kenn­ar­inn Páll Vil­hjálms­son að leggja fram brjál­aðar kenn­ingar um sam­særi ýmissa fjöl­miðla. Í því fólst að þeir áttu að hafa eitrað fyrir áður­nefndum Páli Stein­gríms­syni, stolið síma hans og birt umfjall­anir á grund­velli þess­ara gagna. 

Páll Vil­hjálms­son hefur stundað þessa iðju sína lengi, en eðli­lega verið snið­geng­inn af fjöl­miðlum sem taka sig fag­lega alvar­lega. Helst hefur rang­hug­myndum hans verið básúnað í gegnum nafn­lausa níð­dálka í Morg­un­blað­inu til að barna óþol rit­stjóra blaðs­ins á nafn­greindu fólki sem þeir telja and­stæð­inga sína. 

Páll, sem kennir sögu, hefur meðal ann­ars haldið því fram að mið­aust­ur­landa­bú­inn Jesús hafi verið hvítur. Þegar leka­málið stóð sem hæst skrif­aði hann blogg­færslu sem í stóð að lík­­­leg­­ast væri heim­ild­ar­maður blaða­manna sem opin­ber­uðu málið „vinstri­mað­ur, ráð­inn til inn­­an­­rík­­is­ráðu­neyt­is­ins í tíð vinstri­­stjórn­­­ar­inn­­ar, og að við­kom­andi vinstri­maður starfi sem mold­­varpa í þágu vinstri­­meiri­hlut­ans sem al­­menn­ing­ur flæmdi frá völd­um vorið 2013“. Skömmu síðar kom í ljós að sá sem lak gögn­unum í mál­inu var Gísli Freyr Val­dórs­son, þá aðstoð­ar­maður Hönnu Birnu Krist­jáns­dóttur og nú ráð­gjafi hjá almanna­tengsla­fyr­ir­tæk­inu KOM. Hann fékk skil­orðs­bund­inn fang­els­is­dóm fyrir lek­ann. Sú nið­ur­staða breytti engu í huga Páls. Hann taldi málið samt sem áður hafa verið sam­særi DV og RÚV og að helsta fórn­ar­lamb þess væri ger­and­inn Gísli Freyr.

Páll blogg­aði síðar um að Pana­ma-skjölin væru fals­fréttir sem byggðu á sam­særi RÚV og ann­arra fjöl­miðla, að RÚV hefði hannað fréttir um upp­reist æru-­málið og sagði að umfjöllun um gögn úr Glitni um Bjarna Bene­dikts­son sem lög­bann var sett á væri sam­særi vinstri manna, RÚV og ann­arra fjöl­miðla. Svo fátt eitt úr sagna­brunni Páls sé tíund­að.

Órar settir fram sem við­ur­kennd þjóð­mála­um­ræða

Það er því skýrt sam­ræmi í mál­flutn­ingi umrædds Páls. Hann heldur allskyns hug­ar­burði sem á sér enga stoð í raun­veru­leik­anum fram sem stað­reyndum án þess að geta rök­stutt það með vísun í nokkuð annað en eigin rang­hug­myndir og vafa­samar túlk­an­ir. 

Í ljósi þess að hann hefur nær alltaf rangt fyrir sér þá hefur mað­ur­inn engan trú­verð­ug­leika sem heim­ild­ar­mað­ur. Það stöðv­aði þó ekki Ísland í bít­ið, einn vin­sælasta morg­un­þátt þjóð­ar­inn­ar, að gefa honum næstum 17 mín­útur á mið­viku­dags­morgun til að útlista ásak­anir sínar um að nafn­greindir fjöl­miðla­menn á ýmsum miðlum hefðu framið sam­særi og reynt að drepa Pál Stein­gríms­son til að ná af honum síma. Með þessu var látið sem mál­flutn­ingur Páls, byggður á órum hans og óþoli gagn­vart ákveðnum fjöl­miðlum og fjöl­miðla­fólki, væri við­ur­kennd þjóð­mála­um­ræða. 

Brynjar Níels­son, fyrr­ver­andi þing­maður sem er nú aðstoð­ar­maður ráð­herra dóms­mála, fannst svo til­efni til þess að gera grín að blaða­mönnum sem sæta saka­mála­rann­sókn. Í færslu á Twitter sagði hann hæðn­is­lega að nú þyrfti að verja blaða­menn „gegn ofsóknum lög­reglu og stjórn­mála­manna. Gætum byrjað á því að stofna áfalla­hjálp­ar­sjóð. Svo gætum við und­an­þegið þá frá ákvæðum hegn­ing­ar­laga og laga um með­ferð saka­mála“. 

Brynj­ari fannst ekk­ert athuga­vert við að nán­asti sam­starfs­maður æðsta yfir­manns lög­regl­unnar í land­inu tjáði sig með þessum hætti um fólk sem er með stöðu sak­born­ings.

Athæfi hans, sem er aug­ljós­lega ekki sæm­andi lyk­il­manni innan fram­kvæmda­valds­ins, hefur ekki haft neinar afleið­ingar né vakið nein sér­stök við­brögð hjá yfir­mann hans. Þess í stað setti Brynjar tíkall í sjálfan sig, bætti í og hreytti frá sér orða­vaðli í tveimur færslum á sam­fé­lags­miðli þar sem hann á fleiri við­hlæj­endur um hvað blaða­menn væru frekir, sjálf­hverfir og haldnir for­rétt­inda­blindu fyrir að leggj­ast ekki flatir fyrir mis­beit­ingu valds.

Kæl­ing

Það verður ekki ítrekað nógu oft að eng­inn blaða­maður er til rann­sóknar fyrir að hafa reynt að drepa skip­­stjóra, né fyrir að stela sím­­anum hans. Mað­ur­inn sem kærði þessi athæfi hefur meira að segja sagt það sjálfur.

Ekk­ert í umfjöllun fjöl­miðla um „skæru­liða­­deild­ina“ hefur verið rengt. Smjör­klípur til að reyna að færa umræðu um málið frá efn­is­at­riðum að forms­at­riðum um hvers konar gögn megi vera und­ir­staða frétta eða hvað þeir séu sjálf­um­glaðir er ekk­ert annað en léleg afvega­leið­ing.

Það er búið að taka afstöðu til þess í lögum og fjöl­mörgum dómafor­dæmum þar sem almanna­hags­munir trompa rétt við­fangs­efna til einka­lífs sé erindið skýrt og vinnan fag­leg. Ef við­brögð við umfjöllun Kjarn­ans og Stund­ar­innar eru mæli­kvarði á erindi umfjöll­unar um „skæru­liða­deild­ina“ við almenn­ing er ljóst að það var mik­ið. 

Það að gefa blaða­mönnum stöðu sak­born­ings á grund­velli laga­á­kvæðis sem sér­stak­lega er tekið fram að eigi ekki að nota gegn þeim verður ekki túlkað öðru­vísi en athæfi sem getur leitt til kæl­ing­ar. Að letja þá frá því að vinna eftir þeim ramma sem þeir þurfa og eiga að vinna í lýð­ræð­is­rík­i. 

Yfir­lýs­ingar valda­mik­illa stjórn­mála­manna um að þetta séu eðli­leg og rétt­læt­an­leg vinnu­brögð með því að snið­ganga þá sér­stöðu sem starf blaða­manna hefur sam­kvæmt lögum er ekki síður alvar­leg­ar. 

Og þeim á ekki að taka af létt­úð.

Höf­undur er einn þeirra blaða­manna sem hefur stöðu sak­born­ings í rann­sókn lög­regl­unnar á Norð­ur­landi eystra á brotum gegn frið­helgi einka­lífs.