Árið 2022 var sögu­legt ár fyrir Pírata því við fögn­uðum 10 ára afmæli flokks­ins á Íslandi. Það eru tíu ár síðan Píratar byrj­uðu að beita sér fyrir breyttri stjórn­mála­menn­ingu, raun­veru­legu aðhaldi með valdi, gagn­sæi, mann­rétt­indum og lýð­ræði. Á þessum tíu árum höfum við náð raun­veru­legum árangri og við höldum áfram kröft­ugri bar­áttu fyrir betra sam­fé­lagi á hverjum ein­asta degi, hvar og hvenær sem við get­um.

Atburðir árs­ins sem er að líða sýna glöggt, að enn er rík þörf fyrir áherslur og bar­áttu Pírata í íslensku sam­fé­lagi. Áhersla okkar á vernd mann­rétt­inda og bar­átta okkar gegn spill­ingu hefur tekið á sig marg­vís­legar myndir á árinu og hér er aðeins reynt að drepa á því helsta.

Lofts­lags­mál eru mann­rétt­inda­mál

Lofts­lags­váin ógnar mann­rétt­indum á marg­vís­legan hátt. Hlýn­andi lofts­lag veldur nátt­úru­ham­förum eins og flóð­um, þurrkum og ofsa­veðri sem kostar manns­líf og rekur fólk á flótta undan hung­ursneyð og öðrum lífs­hættu­legum aðstæð­um. Það er bjarg­föst trú Pírata að við verðum að bregð­ast við af miklu meiri festu en núver­andi rík­is­stjórn hefur gert fram að þessu og með raun­veru­legum aðgerðum en ekki inn­an­tómum og sviknum lof­orð­um.

Ekki er van­þörf á þar sem útblástur Íslands jókst um þrjú pró­sent milli áranna 2020 og 2021. Já ekki náð­ist að hemja útblást­ur­inn, hann heldur áfram að aukast. Nið­ur­stöð­urnar eru áfell­is­dómur fyrir lofts­lags­stefnu rík­is­stjórnar Katrínar Jak­obs­dóttur sem hefur lítið annað gert en að móta óljósar hug­myndir að aðgerðum en ekki heild­stætt plan um hvernig Ísland eigi að leggja sitt af mörkum í þess­ari sam­eig­in­legu bar­áttu mann­kyns.

Píratar hafa kallað eftir lög­festum og metn­að­ar­fullum lofts­lags­mark­mið­um, ásamt tíma­settri fram­kvæmda­á­ætl­un, en rík­is­stjórnin er svifa­sein og metn­að­ar­laus. Rík­is­stjórnin hefur þó ákveðið að taka upp til­lögu Pírata um bann við leit að jarð­efna­elds­neyti í íslenskri lög­sögu og von­andi tekur hún upp fleiri til­lögur Pírata á næst­unni. Við höfum til dæmis lagt til að gera lofts­lags­ráð að sjálf­stæðri eft­ir­lits­stofnun með lofts­lags­að­gerðum rík­is­stjórn­ar­innar til þess að halda henni við efn­ið. Til­lögu okkar um að leggja til að vist­morð verði alþjóð­legur glæpur var vísað til rík­is­stjórn­ar­innar og verður spenn­andi að sjá hvort hún standi undir því verk­efni. Því miður hafa til­lögur okkar um að ríkið stígi inn af krafti til þess að styðja ein­stak­linga sem velja almenn­ings­sam­göngur til þess að iðka bíl­lausan lífs­stíl ekki hlotið náð fyrir augum stjórn­ar­liða. Sömu­leiðis hefur til­laga Pírata um að umbylta íviln­unum fyrir vist­vænni öku­tæki á þá leið að núver­andi rík­is­stuðn­ingur renni ekki nán­ast ein­vörð­ungu til rík­asta fólks­ins á Íslandi ítrekað verið felld í þing­sal.

Píratar hafa lagt sig fram við að draga úr upp­lýs­inga­óreið­unni um lofts­lags­á­herslur rík­is­stjórn­ar­innar sem enn hefur ekki feng­ist til þess að upp­lýsa um skýr mark­mið um sam­drátt í losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda, ári eftir kosn­ing­ar. Píratar hafa kallað eftir svörum um þetta og munu áfram halda rík­is­stjórn­inni við efn­ið.

Ófriður í Evr­ópu

Skelfi­legt árás­ar­stríð Rúss­lands á hendur Úkra­ínu hefur sett mark sitt á árið 2022. Píratar tóku undir þverpóli­tíska for­dæm­ingu á stríð­inu á Alþingi strax í kjöl­farið og höfum við lagt mikla áherslu á að styðja mál­stað Úkra­ínu í orði og aðgerðum allar götur síð­an. Við gagn­rýndum ákvörðun dóms­mála­ráð­herra um að veita flótta­fólki frá Úkra­ínu síðri vernd en þau eiga rétt á. Ákvörðun sem veitir þeim styttra dval­ar­leyfi og tak­markað atvinnu­leyfi á Íslandi.

Evr­ópu­ráðið hefur einnig staðið þétt við bakið á Úkra­ínu frá inn­rásinni og sjálf fór ég með sendi­nefnd Evr­ópu­ráðs­ins til þess að kanna aðstæður í Kiev, Bucha og Irpin og fræð­ast um stríðs­glæpi rúss­neskra her­sveita í júní síð­ast­liðn­um. Við fund­uðum með frjálsum félaga­sam­tök­um, ræddum við þing­menn í úkra­ínska þing­inu og hittum full­trúa í utan­rík­is- og dóms­mála­ráðu­neyt­inu ásamt því að hitta rík­is­sak­sókn­ara Úkra­ínu. Afrakstur ferð­ar­innar má finna í skýrslu um heim­sókn­ina þar sem finna má til­lögur um hvað Evr­ópu­ráðið og stuðn­ings­ríki Úkra­ínu geta gert til þess að bregð­ast við stríðs­glæpum og glæpum gegn mann­kyni.

Vegið að tján­ing­ar­frelsi

Píratar hafa gagn­rýnt harð­lega atlögur vald­hafa gegn fjöl­miðla­frelsi og fjöl­miðla­fólki á árinu sem birt­ust meðal ann­ars í yfir­heyrslum lög­reglu á blaða­mönnum Kjarn­ans og ann­arra sem upp­lýstu um myrkra­verk skæru­liða­deildar Sam­herja. Blaða­menn­irnir fjórir hafa enn allir rétt­ar­stöðu sak­born­ings fyrir ætlað brot á frið­helgi einka­lífs.

Aðgerðir lög­reglu í þessu máli eru gagn­rýni­verðar fyrir margar sak­ir. Í fyrsta lagi virð­ist lög­reglan ekki hafa nokkurn áhuga á að rann­saka mögu­leg brot Sam­herj­a­starfs­mann­anna í skæru­liða­deild­inni sem upp­lýst var um. Til dæmis hvað varðar ráða­gerðir þeirra um að reyna að koma í veg fyrir að upp­ljóstr­ar­inn Jóhannes Stef­áns­son beri vitni í Sam­herj­a­mál­inu í Namibíu, nú eða vinnu þeirra við að „njósna um blaða­menn, greina tengsl þeirra, safna af þeim myndum og skipu­leggja árásir á þá“ eins og rit­stjóri Kjarn­ans og einn sak­born­ing­anna orð­aði það.

Þess í stað hefur lög­reglan lagt mikla vinnu í að bera sakir á blaða­menn fyrir brot á 228. og 229. grein almennra hegn­ing­ar­laga um brot gegn frið­helgi einka­lífs þar sem vinna blaða­manna eru þó sér­stak­lega und­an­skil­in. Ég ætti að vita það, þar sem ég skrif­aði refsi­leysið inn í lögin og lög­skýr­ing­ar­gögnin sem fylgdu.

Þrátt fyrir að hafa greitt atkvæði með refsi­leys­inu á þingi sá fjár­mála­ráð­herra til­efni til þess að ráð­ast til atlögu gegn blaða­mönn­unum fjórum, sak­aði þá um að vera of góða með sig til þess að mæta í skýrslu­töku og gaf í skyn að þeir hlytu nú að vera grun­aðir um eitt­hvað annað og meira en að flytja fréttir fyrst lög­reglan vildi ná tali af þeim. Það er rak­inn þvætt­ing­ur, svo það sé sagt.

Sam­an­tekið eru þessir atburðir grafal­var­leg atlaga að tján­ing­ar­frelsi á Íslandi og sem sér­stakur skýrslu­gjafi Evr­ópu­ráðs­þings­ins um stöðu mann­rétt­inda­varða var ekki annað hægt en að bregð­ast við með yfir­lýs­ingu í sam­ein­ingu með sér­stökum skýrslu­gjafa um fjöl­miðla­frelsi, þar sem fram­ganga lög­reglu og ráð­herra var gagn­rýnd.

Flóð­ljós fyrir til­stuðlan lög­reglu

Þegar upp­lýst var um að starfs­menn ISA­VIA hafi beint fljóð­ljósum að fjöl­miðlum sem reyndu að ná myndum af fjölda­brott­vísun flótta­manna fyrir til­stuðlan lög­regl­unn­ar, fengum við full­trúa ISA­VIA á fund alls­herj­ar- og mennta­mála­nefnd­ar. Fund­ur­inn var boð­aður í sam­hengi við til­lögu Pírata um að breyta 19. grein lög­reglu­laga sem leggur refs­ingu við að fylgja ekki fyr­ir­mælum lög­reglu. Píratar vilja setja skýrt í lögin að fyr­ir­mæli lög­reglu þurfi að vera lög­mæt, en það skil­yrði er ekki skrifað inn í 19. grein­ina.

Þótt hvorki Isa­via né lög­reglan vilji nú kann­ast við að nokkur hafi tekið ákvörðun um að hamla störfum fjöl­miðla þessa nótt er fullt til­efni til þess að rann­saka nánar hvort mis­brestir séu í sam­skiptum lög­reglu við blaða­menn. Því hafa full­trúar Pírata og Við­reisnar í alls­herj­ar- og mennta­mála­nefnd beitt sér fyrir því að nefndin taki það fyrir og boði full­trúa blaða­manna og lög­reglu á fund til sín.

Mik­il­vægi þess að breyta 19. grein lög­reglu­laga birt­ist einnig í dómi lands­réttar gegn Elín­borgu Hörpu Önund­ar­dóttur þar sem hán var dæmt fyrir að fylgja ekki fyr­ir­mælum lög­reglu vegna mót­mæla sem hán og fleiri stóðu að gegn ómann­úð­legri með­ferð á flótta­fólki. Við lítum svo á að 19. grein lög­reglu­laga sé notuð til þess að tak­marka tján­ing­ar- og sam­komu­frelsi borg­ar­anna fram úr hófi og því sé rétt að breyta henni til hins betra.

Mann­rétt­indi fólks á flótta

Þegar harka­legar og ómann­úð­legar aðferðir lög­regl­unar við brott­vísun á Hussein náð­ust á mynd­band spratt upp mikil og skilj­an­leg reiði í sam­fé­lag­inu. Píratar hafa lengi barist gegn brott­vís­unum flótta­manna til Grikk­lands og annarri ómann­úð­legri og óboð­legri með­ferð yfir­valda á flótta­mönn­um. Stór liður í þeirri bar­áttu er bar­átta Pírata gegn útlend­inga­frum­varpi rík­is­stjórn­ar­innar sem nú er til með­ferðar á þing­inu í fimmta sinn.

Helsti til­gangur útlend­inga­frum­varps­ins er að setja í lög alla þá fram­kvæmd útlend­inga­yf­ir­valda sem úrskurð­ar­nefnd um útlend­inga­mál eða dóm­stólar hafa dæmt ólög­mæta fram að þessu. Dæmi um þetta er þegar Útlend­inga­stofnun rak um 20 flótta­menn á göt­una um miðjan vetur árið 2021 og svipti þá allri þjón­ustu. Úrskurð­ar­nefnd um útlend­inga­mál komst að þeirri nið­ur­stöðu að engin heim­ild væri fyrir slíkri ómennsku í lög­um. Með útlend­inga­frum­varp­inu stendur til að gera yfir­völdum kleift að henda flótta­fólki á göt­una og svipta þau allri þjón­ustu, þar á meðal lífs­nauð­syn­legri heil­brigð­is­þjón­ustu, tak­ist þeim ein­hverra hluta vegna ekki að flytja þau úr landi.

Í frum­varp­inu er einnig að finna fjölda ann­arra ákvæða sem annað hvort tak­marka veru­lega eða brjóta á rétt­indum fólks á flótta og því telja Píratar nauð­syn­legt að fram fari stjórn­skipu­leg úttekt á því hvort frum­varpið stand­ist mann­rétt­inda­á­kvæði stjórn­ar­skrár­innar sem og alþjóð­lega mann­rétt­inda­sátt­mála sem Ísland hefur und­ir­geng­ist (t.d. 3. og 13. grein Mann­rétt­inda­sátt­mála Evr­ópu). Dóms­mála­ráðu­neytið við­ur­kennir í grein­ar­gerð með frum­varp­inu að slík úttekt hafi ekki farið fram en þrátt fyrir það neitar stjórn­ar­meiri­hlut­inn að sam­þykkja sjálf­sagða beiðni Pírata um að óháðum aðila verði falið að meta lög­mæti ákvæða frum­varps­ins.

Útlend­inga­frum­varpið hefur aldrei verið eins nálægt því að verða að lögum og það er nú en Píratar höfðu það sem sitt meg­in­mark­mið að koma í veg fyrir að það yrði að lögum fyrir jól og tókst að semja um að fá málið aftur til efn­is­legrar umfjöll­unar í alls­herj­ar- og mennta­mála­nefnd í jan­ú­ar. Með umfjöll­un­inni munum við leit­ast við að upp­lýsa um hvort að þetta mál stand­ist stjórn­ar­skrá og mann­rétt­inda­skuld­bind­ingar Íslands og reyna að kalla fram hvers vegna meiri­hlut­inn stendur gegn stjórn­skipu­legri úttekt á þessum atrið­um. Það er öllum til hags­bóta að öruggt sé að laga­setn­ing Alþingis stand­ist æðstu lög rík­is­ins og alþjóð­legar skuld­bind­ingar þess.

Njósn­a­heim­ildir lög­regl­unnar

Dóms­mála­ráð­herra lét sér ekki nægja að gera atlögu að rétt­indum flótta­fólks á árinu heldur vann hann ötul­lega að því að grafa undan rétt­indum allra borg­ara á Íslandi með fram­lagn­ingu frum­varps um for­virkar rann­sókn­ar­heim­ildir lög­reglu. Verði frum­varpið að lögum mun lög­reglan hafa heim­ildir til þess að:

• Fylgj­ast með umferð á hvaða opnu vef­síðu sem er, þar með talið hverjir heim­sækja og skoða þær.
• Hafa víð­tækt og óskil­greint eft­ir­lit með net­notkun ein­stak­linga án dóms­úr­skurðar og án gruns um afbrot né nokkuð sak­næmt athæfi.
• Fylgja fólki eftir á almanna­færi, á leið þeirra milli staða og inni á stöðum sem opnir eru almenn­ingi eins og t.d. kaffi­hús, veit­inga­stað­ir, bar­ir, söfn o.s.frv. og taka af þeim myndir og mynd­bönd án dóms­úr­skurðar og án þess að rök­studdur grunur um lög­brot né und­ir­bún­ing á lög­broti liggi fyr­ir.
• Afla gagna um ein­stak­linga hjá öllum opin­berum stofn­un­um, þar á meðal heil­brigð­is­stofn­unum og félags­þjón­ust­unni um til­tekna ein­stak­linga án gruns um að við­kom­andi hafi framið né sé að und­ir­búa það að fremja afbrot.
• Að safna saman öllum upp­lýs­ingum sem lög­reglan kemst í tæri við í störfum sínum í einn gagna­grunn til þess að nota við grein­ing­ar­vinnu og „af­brota­varn­ir“ (les­ist for­virkar rann­sókn­ir).

Rökin sem dóms­mála­ráð­herra og sam­starfs­fólk hans koma með fyrir því að veita lög­reglu þessar heim­ildir eru þær að lög­reglan á Norð­ur­lönd­unum sé sífellt að kvarta í lög­reglu­yf­ir­völdum hér­lendis vegna ónógra heim­ilda lög­regl­unnar til þess að fylgja eftir ábend­ingum frá erlendum lög­reglu­yf­ir­völd­um. Sé þetta rétt (við höfum engar sann­anir fengið fyrir þessu), væri hægt að ná fram þeim mark­miðum með miklu tak­mark­aðri heim­ildum en þeim sem lagt er til í frum­varpi dóms­mála­ráð­herra.

Stað­reyndin er sú að lög­reglan hefur nú þegar mjög víð­tækar heim­ildir til þess að fylgj­ast með borg­urum þessa lands en hún þarf vissu­lega að hafa að minnsta kosti grun um afbrot eða und­ir­bún­ing á afbroti til þess að beita þeim. Stað­reyndin er einnig sú að lög­reglan neitar að sæta því litla eft­ir­liti sem henni þó ber að sæta sam­kvæmt lögum um þær eft­ir­lits­heim­ildir sem hún hefur nú þeg­ar. Um þetta hefur Rík­is­sak­sókn­ari ritað harð­orðar skýrslur þar sem því er haldið fram að lög­reglan geri Rík­is­sak­sókn­ara hrein­lega ómögu­legt að fram­kvæma lög­bundið eft­ir­lit með hler­unum og öðrum eft­ir­lits­að­gerðum lög­reglu. Í flestum þroskuðum lýð­ræð­is­ríkjum væri þetta til­efni til þess að dóms­mála­ráð­herra brygð­ist við af festu gegn lög­regl­unni. Ekki hér. Hér bregst dóms­mála­ráð­herra við með því að færa lög­reglu fleiri og víð­tæk­ari eft­ir­lits­heim­ildir á silf­ur­fati.

Hér eru ónefnd öll þau til­felli þar sem lög­regla dregur langt fram úr hófi að afhenda nefnd um eft­ir­lit með störfum lög­reglu nauð­syn­leg gögn til þess að nefndin geti sinnt eft­ir­liti sínu. Sömu­leiðis er vert að nefna að lög­reglan við­ur­kennir að hafa ekki einu sinni lesið álit nefnd­ar­innar um alvar­lega mis­bresti í fram­komu lög­reglu gagn­vart aðstand­endum þolenda í fleiri mán­uði eftir að það lá fyr­ir.

Píratar standa með borg­ara­rétt­indum og munu því berj­ast gegn frum­varpi dóms­mála­ráð­herra um njósn­a­heim­ildir fyrir lög­regl­una á næsta ári og eins lengi og þörf er á.

Rann­sókn á banka­söl­unni

Þegar fjár­mála­ráð­herra upp­lýsti um að hann ætl­aði sér að selja stóran hlut í Íslands­banka í lok­uðu sölu­ferli mót­mæltu full­trúar Pírata í fjár­laga­nefnd og efna­hags- og við­skipta­nefnd þeim fyr­ir­ætl­unum þar sem Bjarna Bene­dikts­syni væri ekki treystandi fyrir því að selja rík­is­eign­ir. Það kom enda á dag­inn að Bjarni hafði ekki aðeins klúðrað umgjörð­inni á sölu­ferl­inu sjálfu heldur hafði hann einnig selt pabba sínum hlut í bank­anum á afslátt­ar­kjörum sem almenn­ingi stóð ekki til boða.

Það sem er aug­ljóst og ætti að vera óum­deil­an­legt er að fjár­mála­ráð­herra má ekki selja pabba sínum hlut í rík­is­eign. Um þetta gilda lög, 3. grein stjórn­sýslu­laga nánar til­tek­ið, og það er ekki hægt að fela sig á bak við það að þykj­ast ekki hafa vitað hver var að kaupa af ráð­herr­an­um. Það er raunar með miklum ólík­indum og segir dapra sögu af þöggun og með­virkni að lög­manna­stéttin eins og hún leggur sig virð­ist hafa ákveðið að þegja þunnu hljóði um þessa aug­ljósu stað­reynd.

Þegar í ljós kom hversu illa hafði verið staðið að sölu­ferl­inu kall­aði ég eftir því að sett yrði á fót rann­sókn­ar­nefnd Alþingis til þess að fara yfir sölu­ferlið allt. Á tíma­bili leit út fyrir að meira að segja þing­menn stjórn­ar­meiri­hlut­ans væru sam­mála um nauð­syn þess því þing­flokks­for­menn stjórn­ar­flokk­anna lýstu allir yfir vilja sínum til þess einn dag­inn áður en þeir drógu í land næsta dag. Bjarni hafði þá stuttu áður sjálfur lýst því yfir að hann myndi biðja Rík­is­end­ur­skoðun um að gera úttekt á ferl­inu en eins og komið hefur í ljós hefur Rík­is­end­ur­skoðun ekki nægar heim­ildir til þess að skoða alla þætti sölu­ferl­is­ins sem varða almanna­hag. Skýrsla Rík­is­end­ur­skoð­unar er enn til með­ferðar í stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefnd en búast má við að hún ljúki störfum snemma á næsta ári.

Eftir stendur að skýrsla Rík­is­end­ur­skoð­unar fjallar ekk­ert um van­hæfi fjár­mála­ráð­herra til þess að selja pabba sínum hlut í bank­an­um. Þá kom fram á opnum fundi stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefndar að Rík­is­end­ur­skoðun hafi ekki séð til­efni til þess að kanna hvort þeir erlendu kaup­endur sem fengu hluti í bank­anum hafi í raun og sann verið erlendir kaup­endur en ekki leppar fyrir inn­lenda aðila.

Í fyrsta lagi skiptir það máli að vera viss um að aðilar nátengdir söl­unni hafi ekki farið fram­hjá van­hæf­is­reglum með því að nota milli­liði til þess að kaupa fyrir sig hlut í bank­an­um.

Í öðru lagi skiptir það máli að það sé alveg öruggt að erlendir aðilar hafi keypt hlut­ina fyrir eigið fé en séu ekki fjár­magn­aðir af Íslands­banka sjálfum eða öðrum bönkum á Íslandi vegna þess að ef svo væri myndi slíkt auð­vitað veikja eigið fé bank­anna á Íslandi eins og gerð­ist í fyrra einka­væð­ing­ar­ferli, ósælla minn­inga.

Og í þriðja lagi skiptir það máli vegna þess að þessir erlendu aðilar sem ráð­herra er svo stoltur yfir að hafi tekið þátt í útboð­inu, höfðu úrslita­vald um ákvörðun á verði hlut­anna í útboð­inu - þessu margrædda 117 króna verði á hlut.

Enn er því mikil þörf á að skipa rann­sókn­ar­nefnd Alþingis til þess að svara þessum mik­il­vægu spurn­ing­um.

Árið framundan

Strax á næsta ári mun taka við mikil bar­átta gegn því að útlend­inga­frum­varp rík­is­stjórnar Katrínar Jak­obs­dóttur verði að lög­um. Þar mun stuðn­ingur og þátt­taka almenn­ings skipta sköp­um. Við vitum að meg­in­þorri almenn­ings vill að Ísland axli ábyrgð gagn­vart alþjóð­legum skuld­bind­ingum sínum og virði rétt­indi flótta­fólks og við verðum að virkja sam­taka­mátt­inn til þess að koma sama viti fyrir rík­is­stjórn­ina.

Á sama tíma stendur til að ljúka umfjöllun stjórn­skip­un­ar- og eft­ir­lits­nefndar um skýrslu Rík­is­end­ur­skoð­unar um sölu á hlut rík­is­ins í Íslands­banka og þá mun það end­an­lega liggja fyrir hvort lof­orð stjórn­ar­liða um skipun rann­sókn­ar­nefndar hafi bara verið ljótur póli­tískur taf­ar­leikur til þess að skapa fjar­lægð frá rétt­mætri reiði almenn­ings eða hvort þeim hafi raun­veru­lega verið alvara þegar þau sögð­ust vilja velta við hverjum steini í því máli.

Píratar munu berj­ast gegn öllum til­raunum til þess að grafa undan rétt­indum borg­ar­anna og munu áfram sem endranær leggja sig fram við að gagn­rýna spill­ingu, sér­hags­muna­pot og fúsk. Við gerum það vegna þess að við viljum gera Ísland að alvöru lýð­ræð­is­ríki, þar sem allir sitja við sama borð og þar sem eng­inn þarf að ótt­ast um afkomu sína eða frelsi fyrir að nýta sjálf­sögð mann­rétt­indi sín. Þá fyrst, erum við frjáls.

Höf­undur er þing­maður Pírata.