„Eldur kom upp í Litla-Héraði og eyddi allt héraðið. Höfðu þar áður verið 70 bæir. Lifði engin kvik kind eftir utan ein öldruð kona, og kapall.“ Þetta er ritað í Oddverjaannál um hamfarirnar ógurlegu sem urðu í Hnappafellsjökli árið 1362. Fyrir þetta mannskæða gos kallaðist sveitin Litla-Hérað en eftir var sveitin gjörbreytt og óbyggileg svo áratugum skipti og kallaðist Öræfi. Frá þessum tíma hefur eldfjallið ógurlega og jökullinn sem það hylur borið nafnið Öræfajökull.
Værukærð á ládeyðutímum
Það má til sanns færa að það hafi ekki orðið hamfaragos á þessu litla skeri okkar síðan Katla gaus með látum árið 1918. Það var kröftugt gos. Dökkgrátt öskuskýið reis fleiri kílómetra til himins og dreifði ösku yfir stór svæði. Askja Kötlu er hulin 700 metra þykkum jökulís sem bráðnaði hratt og þegar ísinn brast æddi hamfaraflóðið fram á Mýrdalssand, fleiri tugi metra hátt, uppfullt af jakahröngli og eirði engu. En það eru meira en 100 ár liðin og líklega fáir á lífi sem muna þessi ósköp.
Á undanförnum áratugum hafa blessunarlega ekki orðið mörg dauðsföll vegna eldgosa. Árið 2010 létust tvær manneskjur eftir að hafa farið upp að gosinu á Fimmvörðuhálsi en það var ekki beint vegna eldgossins heldur vegna þess að þau týndust og lentu í ógöngum á leiðinni til baka. Í Vestmannaeyjagosinu 1973 lést einn af gasmengun og í Heklugosinu 1947 lést jarðvísindamaður þegar hann varð fyrir stórum hraunmola sem steyptist fram af hraunbrúninni þar sem hann stóð og vann við rannsóknir. En þó dauðsföll hafi ekki verið tíð undanfarna áratugi eða jafnvel síðustu árhundruð hefur það þó ekki alltaf verið þannig.
Eldgos geta verið dauði og djöfull
Gosin í Lakagígum 1783-84 eru án efa mestu hamfarir sem orðið hafa á Ísland síðustu 300 árin. Samkvæmt opinberum tölum eru um 8700 dauðsföll sem rekja má beint til eldgossins. Það hafa þó ýmsar rannsóknir bent til þess að dauðsföll hafi verið langtum fleiri, ekki aðeins hér á landi heldur víða erlendis, og tölur á borð við tvær milljónir hafa verið nefndar í því samhengi.
Eldsumbrotin voru svo ofsafengin að aska og gas steig til himins og dreifði sér um allt norðurhvelið svo sólin náði ekki að brjóta sér leið að yfirborði jarðar og hitastig lækkaði um ríflega 2 gráður. Uppskerubrestur og hungursneyð varð í fjölmörgum kimum heimsins næstu árin á eftir og margir eru á því að franska byltingin 1789 hafi m.a. sprottið upp vegna þeirra erfiðleika sem franskur almúgi þurfti að þola í kjölfar Skaftárelda.Eldgjárgosið sem hófst 934 var líklega enn stærra og mannskæðara en gosið í Lakagígum þó ekki séu til jafn miklar heimildir um það. Eldgjá tilheyrir eldstöðvarkerfi Kötlu og liggur í gríðarlöngu sprungusvæði norðan við Lagagíga. Raunar er Eldgjá stærsta gossprunga jarðarinnar sem vitað er um svo það er rétt hægt að ímynda sér hvaða kraftar leystust þar úr læðingi. Ýmsar heimildir benda til þess að Eldgjárgosið hafi verið ástæða þess að víkingar frá meginlandinu hættu að flykkjast til Íslands og marki því endalok Landnámsaldar.
Eldhjartað bíður síns tíma
Það er ljóst að við sem nú lifum á okkar fallega landi höfum varla upplifað nokkurn skapaðan hlut þegar kemur að eldsumbrotum. En landið okkar er eldfjallaeyja, staðsett beint yfir gríðarlegum möttulstrók og auk þess á mörkum flekaskila sem hvoru tveggja stuðla að þeirri gífurlegu eldvirkni sem hér ríkir. Og þetta eldhjarta slær taktfast og reglulega en öðru hvoru, í jarðsögulegu samhengi, fer púlsinn á fullt og upp brýst hamfaragos. Hvort slíkt gos verði á næstu 10 árum, 100 árum eða 1000 árum er ómögulegt að segja. Það eina sem er alveg víst er að hér mun aftur gjósa með ofsafengnum hætti. Eldhjartað bíður síns tíma.
