Á síð­ustu árum hefur heims­byggðin tek­ist á við tvö verk­efni sem sýna nauð­syn á sam­starfi þjóða. Loft­lags­vá­na, sem er mann­gerð afleið­ing af skamm­sýni og græðgi og Covid-19, eina af mörgum plágum sem herjað hafa á mann­kyn­ið. Þær virða engin landa­mæri og ekk­ert eitt land eða álfa getur tek­ist á við þær með árangri. Sam­starf þjóða og sam­vinna ólíkra menn­ing­ar­heima er nauð­syn.

Loft­lags­váin er angi af stærri umhverf­is­vanda sem kemur til af því að mað­ur­inn kann ekki fótum sínum for­ráð í kapp­hlaupi eftir meintum lífs­gæð­um. Forði jarðar af ýmsu því sem þarf til þess að við­halda núver­andi lífs­háttum er á þrotum og annað er ofnotað með þeim afleið­ingum að lífs­gæði spill­ast. Sam­staða er um hluta af þessum vanda, ofhitnun jarðar og ráð­staf­anir til að draga úr losun á koltví­sýr­ingi. Hún lítur þó fram hjá mik­il­vægum þáttum hans, mann­fjölg­un, ofneyslu, mis­skipt­ingu gæða og víg­bún­aði. Þótt áhrif þess­ara þátta séu aug­ljós er þá ekki að finna í því vopna­búri sem beita á gegn loft­lags­vánni. Ef til vill eru stjórn­mála­menn enn of gegn­sýrðir af hag­vaxt­ar­trú síð­ustu ára­tuga og háðir öflum sem byggja stöðu sína og völd á hag­vexti og neyslu.

Þær ráð­staf­anir sem nauð­syn­legar eru til að ná tökum á loft­lags­þróun munu lík­lega leiða til minni hag­vaxtar og neyslu. Verð­bólga í hag­kerf­unum beggja vegna Atl­ants­hafs­ins hefur verið mikil síð­ustu miss­eri vegna áhrifa Covid-19 og ekki er ólík­legt að raun­hag­vöxtur þar verði nei­kvæður um skeið. Til­raunir til að örva efna­hags­lífið skila minni árangri en von­ast var til og þótt atvinnu­leysi í Banda­ríkj­unum nálgist það sem var fyrir Covid-19 er atvinnustigið lægra og fram­boð á vinnu­afli minna. Það kann að vera merki um breytt við­horf til vinnu sem gæti haft áhrif á efna­hags­þróun til lengri tíma.

Athygl­is­vert verður að fylgj­ast með þróun í þessum málum og því hvernig ráða­menn búa þjóðir sínar undir kom­andi breyt­ingar ekki síst því hvort áfram verði stefnt að óraun­hæfum hag­vexti eða athygli beint að betri lausn­um. Í Þýska­landi, líkt og hér­lend­is, fóru fram kosn­ingar undir lok sept­em­ber­mán­að­ar. Sömu­leiðis tóku við langar stjórn­ar­mynd­un­ar­við­ræður þar, en ný rík­is­stjórn lands­ins var kynnt sam­hliða nýjum stjórn­ar­sátt­mála í síð­asta mán­uði. Sam­an­burður á ferli og inn­taki sátt­mál­ans við sátt­mál­ann sem kynntur var sam­hliða nýrri rík­is­stjórn hér á landi er um margt fróð­leg­ur.

Að mynda rík­is­stjórn, tvö dæmi

Stjórn­ar­mynd­un­ar­við­ræður nýrrar rík­is­stjórnar í Þýska­landi tóku svipað langan tíma og við­ræð­urnar hér­lend­is, eða um tvo mán­uði. Í báðum lönd­unum komst einnig á sam­starf á milli þriggja flokka; eins hægri flokks, eins miðju­flokks og eins vinstri flokks.

Í öðru rík­inu var mál­efna­samn­ingur und­ir­bú­inn af full­trúum flokk­anna og sér­fræð­ingum á þeirra veg­um. Stefnu­málin voru rædd í flokk­unum og opin­ber­lega á meðan á við­ræðum stóð og sam­komu­lagið og skipan rík­is­stjórnar var kynnt nokkrum dögum áður en stofn­anir flokk­anna fjöll­uðu um það. Í hinu rík­inu gerðu for­menn flokk­anna með ónefndum trún­að­ar­mönnum samn­ing um sam­starf með leynd og hann síðan lagður fyrir flokks­stofn­anir og afgreiddur á einum fundi.

Í öðru rík­inu er sam­starfs­samn­ing­ur­inn um 170 blað­síður þar sem lýst er mark­miðum og aðgerðum til að ná þeim. Má sem dæmi nefna að byggðar verði 400.000 íbúðir á ári og þar af 100.000 í félags­legu íbúða­kerfi, tek­inn verði upp fram­færslu­trygg­ing barna, lög­bundin lág­marks­laun hækk­uð, kola­vinnslu verði hætt á til­teknum tíma, borg­ara­laun komi í stað grunn­líf­eyr­is, fjölgun raf­hleðslu­stöðva og margt fleira á flestum sviðum sam­fé­lags­ins. Stjórn­ar­sátt­mál­inn sem hefst á orð­un­um: „Breyt­ingar eru fram­farir ef þær bæta líf manna“ og ber nafnið „Mehr Fortschritt wagen“. Nafnið vísar til Willy Brandt, fyrsta kansl­ara sós­í­alde­mókrata í Þýska­landi, sem í kynn­ingu á stjórn­ar­yf­ir­lýs­ingu sinni árið 1969 sagði: „mehr Demokratie wagen.“

Í hinu rík­inu var fyrri stjórn­ar­sátt­máli flokk­anna end­ur­sam­inn. Um 17 bls. af rit­máli fylla með list­rænni upp­setn­ingu og mynd­skreyt­ingu nærri 60 prentsíð­ur. Mark­mið eru flest almennt orðuð og víða dregið í land frá því sem áður var. Í anda frjáls­hyggju er áhersla á vöxt til vel­sældar og mark­miðin á köflum lituð af „Ís­land er stór­ast í heim­i“-heil­kenn­inu þar sem landið „á að vera í far­ar­broddi í umhverf­is­málum á alþjóða­vísu“ og við „fremstir í bar­átt­unni gegn loft­lags­vánn­i“. Það á að fjár­festa í fólki, stuðla að heil­brigðu sam­fé­lagi og efla menn­ingu og ferða­þjón­ustu. Allt eru þetta góð og göfug mark­mið en ekk­ert er sagt um hvernig þeim skuli náð þótt þessir flokkar hafa setið að völdum í fjögur ár og því haft tíma til að und­ir­byggja burð­ugri fram­tíð­ar­sýn. Í yfir­liti yfir ein­stök verk­efna­svið koma þó fram ein­staka nokkuð skýrar aðgerðir en að mestu er þessi hluti einnig almennar vilja­yf­ir­lýs­ingar um að hverju skuli stefnt, hvað skuli und­ir­bú­ið, að hverju verði hlúð að o.sfrv. án skil­greindra aðgerða eða tíma­settra áætl­ana.

Ferli stjórn­ar­mynd­unar í Þýska­landi og á Íslandi og inn­tak samn­inga stjórn­ar­flokk­anna segir sitt um stjórn­mál og stjórn­mála­um­ræðu í þessum lönd­um. Ann­ars vegar er opið, mál­efna­legt og lýð­ræð­is­legt ferli með þátt­töku margra aðila innan flokk­anna og almennri kynn­ingu og umræðu áður en form­leg ákvörðun er tek­in. Hins vegar er for­ingjaræði þar sem valds­menn flokk­anna ganga frá málum sín á milli og leggja þau svo fram til sam­þykktar án raun­veru­legs svig­rúms til áhrifa.

Einnig er fróð­legt að bera nýja stjórn­ar­sátt­mál­ann saman við hinn fyrri og leita örlaga stórra mála sem verið hafa í umræðu síð­ustu ára­tugi og bar­áttu­mál í kosn­ingum allt frá hruni. Mál af þeim toga eru stjórn­ar­skrá­in, auð­lindir og fisk­veiði­stjórn­un, sam­starf við umheim­inn, gjald­mið­ill­inn, rík­is­fjár­mál m.a. vegna Covid-19, jafn­rétti og sann­girni í fjár­mögnun rík­is­út­gjalda og skatt­fram­kvæmd.

Stjórn­ar­skráin

Mik­ill meiri­hluti þjóð­ar­innar er ein­huga um að end­ur­skoða þurfi stjórn­ar­skrána og er sáttur við öll helstu efn­is­at­riði þess frum­varps að stjórn­ar­skrá sem samið var af stjórn­laga­ráði. Sam­stöðu­leysi þeirra flokka sem vildu fram­fylgja þjóð­ar­vilj­anum gerði gæslu­mönnum sér­hags­muna kleift að stöðva málið á Alþingi og halda því í gísl­ingu allt síð­an. Stjórn­ar­sátt­mál­inn 2017 boð­aði heild­ar­end­ur­skoðun á stjórn­ar­skránni með þverpóli­tísku sam­starfi. Það brást og lagði for­sæt­is­ráð­herra fram eigin til­lögur að breyt­ingum á til­teknum atriðum henn­ar. Þær til­lögur gengu svo skammt varð­andi auð­lindir að tals­menn þjóð­ar­eignar gátu ekki sætt sig við þær og þar sem sam­starfs­flokkar for­sæt­is­ráð­herra studdu til­lög­urnar ekki heldur dóu þær drottni sín­um.

Í stjórn­ar­sátt­mál­anum nú er lýst yfir upp­gjöf í stjórn­ar­skrár­mál­inu. Berja á í brest­ina á kosn­inga­fyr­ir­komu­lagi sem varð Alþingi til aðhlát­urs eftir síð­ustu kosn­ingar og kíkja á úrbætur í mann­rétt­inda­mál­um. Annað er ekki nefnt. Verður það ekki skilið á annan veg en þann að allir stjórn­ar­flokk­arnir leggi nú blessun sína yfir sjálftöku eig­enda stór­út­gerða á fisk­veiði­auð­lind­inni.

Í grein í Kjarn­anum fyrir ári síðan benti ég á að þýska stjórn­ar­skráin sem talin er ein hin besta í heimi hafi verið samin á sjö mán­uðum árið 1949 og fleiri dæmi eru um að stjórn­ar­skrár hafi verið samdar á stuttum tíma. Hér má hins vegar ekki hreyfa staf­krók í því plaggi sem Dana­kóngur gaf okkur fyrir hart­nær 150 árum nema með sér­stökum serimon­íum á Alþingi en vilji almenn­ings virtur að vettugi. Síð­asta skraut­blóm and­stæð­inga stjórn­ar­skrár­breyt­inga er grein lög­lærðs stjórn­ar­manns í einu af stærstu útgerð­ar­fé­lögum lands­ins sem telur til­lögu­gerð stjórn­laga­ráðs vera stjórn­ar­skrár­brot. Rök­leysur þessar hrakti Ragnar Aðal­steins­son hæsta­rétt­ar­lög­maður full­kom­lega í Kjarn­anum í ágúst sl. Þrátt fyrir fall­ein­kunn hjá einum virtasta lög­fræð­ingi lands­ins er grein stjórn­ar­manns­ins nú að finna í jóla­bóka­flóð­inu með nafn­inu „Land­festi lýð­ræð­is“.

Ég get ekki neinu bætt við lög­fræði Ragn­ars en vegna nafns bók­ar­innar verður ekki hjá því kom­ist að benda á þá þver­sögn að telja að „land­festi lýð­ræð­is“ geti falist í því að koma í veg fyrir breyt­ingar sem yfir­gnæf­andi meiri­hluti þjóð­ar­innar hefur lýst sig sam­þykk­an. Það er sér­kenni­leg túlkun að þau laga­skil­yrði sem tor­velda breyt­ingar á stjórn­ar­skrá séu sett til að tryggja lýð­ræði. Þau kunna að hafa verið hugsuð til að tryggja rétt minni­hluta en hafa fyrst og fremst tryggt völd sér­hags­muna­afla eins og sjá má af reynslu hér á landi og ann­ars stað­ar.

Auð­lindir

Í fyrr­nefndri grein benti ég á að and­staða sér­hags­muna­að­ila við auð­linda­á­kvæðið sé meg­in­á­stæða þess að ekki hafi reynst unnt að afgreiða stjórn­ar­skrár­mál­ið. Stjórn­ar­sátt­mál­inn nú styður þá ályktun því allar raun­veru­legar breyt­ingar á stjórn­ar­skránni eru afskrif­aðar auk þess sem að breyt­ingar á gjald­töku í sjáv­ar­út­vegi eru ekki á dag­skrá og eins má ætla að í fisk­eldi sé stefnt að hlið­stæðu gjafa­kvóta­kerfi og því sem notað er í sjáv­ar­út­vegi. Þessi afstaða veldur því að ekki er unnt að móta heild­stæða stefnu um nátt­úru­auð­lindir lands­ins og nýt­ingu þeirra í almanna­þágu. Á meðan svo er rennur arð­ur­inn af þeim að stórum hluta til fáeinna stór­út­gerða, norskra fisk­eld­is­kónga, erlendra stór­iðju­vera og raf­mynta­graf­ara.

Veiði­gjöld hafa á síð­asta stjórn­ar­tíma­bili lækkað svo að þau nægja varla til að greiða kostnað rík­is­ins við sjáv­ar­út­veg. Engin eig­in­leg renta af fisk­veiði­auð­lind­inni skilar sér því til þjóð­ar­inn­ar. En það er ekki nóg. Í stjórn­ar­sátt­mál­anum er boðuð fram­kvæmd á til­lögum starfs­hóps um græn skref í sjáv­ar­út­vegi þar sem efst á blaði er að kostn­aði við orku­skipti í skipa­út­gerð verði velt yfir á almenn­ing í land­inu með skattaí­viln­unum og styrkjum af skattfé á meðan eig­endur útgerða stinga í vas­ann umfram­arði af fisk­veiðum sem ætla má að sé 30 til 40 millj­arðar á ári.

„Við viljum skapa sátt um nýt­ingu auð­linda“ segir í stjórn­ar­sátt­mál­anum en ekki orð um hver sú sátt geti verið en setja á nefnd til að meta ávinn­ing fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerf­is­ins. Ágrein­ing­ur­inn er ekki um ávinn­ing­inn heldur það hvernig honum er skipt og óánægjan er með það hvernig eign­ar­réttur þjóð­ar­innar er snið­geng­inn. Á sáttin að fel­ast í því að almenn­ingur sætti sig við að fáeinir útvaldir hirði allan arð af sam­eign þjóð­ar­innar eða er ein­hver önnur sátt mögu­leg? Það er þekkt í sög­unni að ein­okun á nýt­ingu auð­linda er ekki sleppt svo lengi sem þeir sem hana hafa njóta vel­vildar yfir­valda.

Það er ekki aðeins að stjórnin heyk­ist á að tryggja almenn­ingi rétt­mætan arð af eign sinni og van­virði afstöðu yfir 80% lands­manna sem hafa lýst sig fylgj­andi meiri gjald­töku fyrir fisk­veiði­heim­ild­ir. Sátt­máli stjórn­ar­flokk­anna sýnir heldur engin merki þess að til standi að breyta arfa­vit­lausu ákvæðum laga um veiði­gjald þess efnis að kaup­verð nýrra veiði­skipa dregst að fullu frá stofni veiði­gjalda á 4-5 árum vegna flýti­fyrn­inga og reikn­aðra vaxta og eins hljómar fyr­ir­heit um aukið gagn­sæi í rekstri fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi ekki vel úr munni þeirra sem hindrað hafa upp­lýs­inga­gjöf um eign­ar­hald útgerð­ar­fyr­ir­tækja.

Þjónkun rík­is­valds­ins við stór­út­gerðir sem boðuð er í stjórn­ar­sátt­mál­anum mun skila eig­endum útgerða and­virði bygg­inga tveggja Land­spít­ala á stjórn­ar­tíma­bil­inu.

Rík­is­fjár­mál

Umfjöllun stjórn­ar­sátt­mál­ans um rík­is­fjár­mál er í véfrétt­ar­stíl. Ekki er lengur minnst á „af­komu­bæt­andi aðgerð­ir“ sem voru í umræðu fyrir skömmu en lesa verður á milli lín­anna til að finna hvers er að vænta. „Rík­is­stjórnin mun stuðla að því að skatt­kerfið standi undir sam­neyslu.“ Ef ekki kæmi annað til mætti túlka þetta sem svo að verið sé að boða hækkun skatta til að skjóta fótum undir van­fjár­mögnuð vel­ferð­ar­kerfi. En svo er ekki. Strax í næstu setn­ingu er les­and­anum kippt niður í raun­veru­leika forn­eskj­unn­ar. „Horft verður til frek­ari efl­ingar almanna­þjón­ustu og skatta­lækk­ana í sam­ræmi við þróun rík­is­fjár­mála.“

Hafi ein­hver haldið að til­gangur stjórn­ar­stefnu til næstu 4 ára væri m.a. að móta þróun rík­is­fjár­mála fer hann villur veg­ar. Þessi stjórn telur sig ekki þess umkomna að leggja mat á hvað þarf til að halda uppi sið­uðu sam­fé­lagi og gera breyt­ingar til sam­ræmis við það. Hún ætlar bara að bíða og sjá til hvort guð lofar að svo mikið komi í kass­ann að óbreyttu að efla megi ófull­nægj­andi almanna­þjón­ustu, það er að segja ef ekki verður fremur ákveðið að nota aurana til að lækka skatta á ein­hverja sem eiga það skil­ið.

Þetta stefnu­leysi væri e.tv. skilj­an­legt ef allt væri lagi og smjör drypi af hverju strái í rík­is­fjár­málum en svo er ekki. Gild­andi fjár­mála­á­ætlun og fjár­lög árs­ins 2020, sam­þykkt áður en Covid-19 kom til, bera það með sér að fjár­mál rík­is­ins voru þá þegar ósjálf­bær í þeim skiln­ingi að reglu­legar tekjur stóðu ekki undir þeim útgjöldum sem ákveðin höfðu verið með lögum og fjár­lögum og vant­aði þó stórar fjár­hæðir í heil­brigð­is­mál og fram­færslu­mál m.a. vegna breyt­inga á ald­urs­dreif­ingu þjóð­ar­inn­ar, í upp­bygg­ingu inn­viða og umhverf­is­mál. Rík­is­fjár­mála­á­ætl­unin fól ekki í sér neina stefnu um hvernig bilið skyldi brúa.

Ástæður þess­arar stöðu eru fyr­ir­hyggju­leysi og auð­manna­dek­ur. End­ur­reisn Jóhönnu­stjórn­ar­innar eftir Hrunið leiddi til langrar upp­sveiflu en henni fylgja jafnan miklar tekjur fyrir rík­is­sjóð og útgjalda­vilji rík­is­stjórna og Alþingis er þá meiri en ella. Í stöðnun eða sam­drætti í efna­hags­líf­inu drag­ast tekjur rík­is­sjóðs hins vegar saman og að því var komið á árinu 2018. Þessa þróun má glöggt sjá á mynd­rit­unum sem sýna ann­ars vegar tekjur rík­is­sjóðs sem hlut­fall af VLF á árunum 2007 til 2020 og hins vegar tekjur og gjöld rík­is­sjóðs á sama tíma­bili. Gögnin eru sótt á heima­síðu Hag­stofu Íslands. (Háa súlan og tekju­topp­ur­inn 2016 stafar af bók­færslu svo­kall­aðs stöð­ug­leika­fram­lags þrota­búa bank­anna á því ári) Þróun þessi var fyr­ir­sjá­an­leg þegar í upp­hafi síð­asta kjör­tíma­bils að öðru leyti en áhrif Covid-19 sem koma fram í tölum árs­ins 2020. Það er því fyr­ir­séð að ekki verður svig­rúm til „eflingar almanna­þjón­ustu“ nema með auk­inni tekju­öflun rík­is­sjóðs og fyr­ir­heit sátt­mál­ans um það eru því mark­laus.

Sjálf­skap­ar­víti

Rík­is­stjórnin sem tók við góðu búi eftir stjórn­ina 2009 - 2013 hafði þá stefnu eina í tekju­öfl­un­ar­málum að afnema sem flestar breyt­ingar sem fyrri stjórn hafði gert og með þeim und­ir­byggt end­ur­reisn efna­hags­lífs og rík­is­fjár­mála. Auð­legð­ar­skattur á stór­eigna- og hátekju­fólk var felldur nið­ur, orku­gjaldið sem nær allt var greitt af álverum erlendra fjöl­þjóða­fyr­ir­tækja afnumið og veiði­gjöldin sem að mestu voru greidd af stór­út­gerðum voru afskræmd og lækkuð stór­lega. Dregið var úr stíg­anda tekju­skatt­lagn­ingar og stefnt að frek­ari breyt­ingum í þá átt sem þó var stöðvuð af verka­lýðs­hreyf­ing­unni á árinu 2019.

Breyt­ingar þessar höfðu stór­felld áhrif á stöðu og þróun rík­is­fjár­mála. Hefðu þær ekki verið gerðar væru tekjur rík­is­sjóðs á verð­lagi árs­ins 2020 lík­lega einum 70 millj­örðum króna hærri en þær eru nú. Svara það til rúm­lega 2% af VLF. Heild­ar­skatt­byrðin væri með þá svipuð og 2014 og lægri en hún var á árunum fyrir Hrun. Fyrir utan fjár­hæð­ina er það ein­kenn­andi að hennar var ekki aflað með hækkun skatta á almenn­ing í land­inu en hún greidd af stór­eigna- og hátekju­fólki, erlendum stór­fyr­ir­tækjum og að hluta var hún end­ur­gjald fyrir nýt­ingu á fiski­miðum í sam­eign þjóð­ar­inn­ar.

Þessar breyt­ingar og aðr­ar, svo sem lækkun gjalda á fjár­mála­fyr­ir­tæki, hafa haft þær alvar­legu afleið­ingar að tekju­öflun rík­is­ins bygg­ist um of á launa­tekjum ein­um. Stofn allra helstu tekju­strauma rík­is­reikn­ings, tekju­skatts ein­stak­linga, virð­is­auka­skatts og trygg­ing­ar­gjalds er í reynd að mestu hinn sami, þ.e. launa­tekjur ein­stak­linga. Það á einnig við um aðra neyslu­skatta svo sem elds­neyt­is­gjöld og bif­reiða­gjöld. Sam­þjöppun fjár­magns og rekstr­ar­eigna á fáar hendur leiðir til auk­ins tekju­ó­jöfn­uðar og lækk­unar á hlut­deild launa­tekna í VLF. Tekju­öflun sem fyrst og fremst bygg­ist á launa­tekjum mun ekki nægja til að sinna aðkallandi sam­fé­lags­mál­um. Það og sá ásetn­ingur að slá skjald­borg um for­rétt­indi og þá sem best mega sín í sam­fé­lag­inu setur rík­is­sjóð í þá stöðu að val­kostir til að kom­ast úr halla­rekstri rík­is­sjóðs verða ein­ungis tveir, að hækka skatta á þá sem lifa af launum og líf­eyri eða að skera niður almanna­þjón­ustu.

„Við ætlum að vaxa til meiri vel­sæld­ar“ er yfir­skrift fyrsta kafla stjórn­ar­sátt­mál­ans. Það vekur athygli að orðið vel­ferð er ekki að finna í skjal­inu. Á orð­unum vel­sæld og vel­ferð er nokkur mun­ur­inn ekki síst í skírskotum þeirra og hug­lægum tengsl­um. Vel­sæld vísar til allsnægta ein­stak­linga en vel­ferð til sam­hygðar og sam­á­byrgðar í skipt­ingu gæða. Orða­vali sátt­mál­ans er etv. ætlað að skera á hug­læg tengsl við vel­ferð­ar­stefnu eins og hún þekk­ist á Norð­ur­löndum og sést einnig í sátt­mála nýrrar stjórnar í Þýska­landi. Sé til­gang­ur­inn sá er orða­notk­unin rök­rétt því sátt­mál­inn skapar ekki for­sendur fyrir auk­inni almennri vel­ferð. Hún næst ekki nema með tekju­jöfnun og rétt­lát­ari dreif­ingu skatt­byrði. Án þess mun vöxtur til vel­sældar ein­ungis falla þeim í skaut sem prakt­ug­leg­ast lifa.

Covid-19

Útgjöld rík­is­sjóðs vegna Covid-19 hafa verið veru­leg en eru þó minni en áætlað hafði ver­ið. Stór hluti þeirra er vegna vinnu­mark­aðs­að­gerða til að halda uppi ráðn­ingum og greiða laun en fé hefur einnig farið í að styrkja fyr­ir­tæki sem orðið hafa fyrir miklu tekju­falli. Flest eru þau skuld­sett og hafa átt erfitt með að standa í skilum þrátt fyrir að greiðslu­frestir hafi verið lengd­ir. Athygli vekur að erf­ið­leikar þessir virð­ast ekki hafa komið niður á afkomu bank­anna. Af því má ætla að þeir hafi ekki gefið skuldugum við­skipta­vinum mikið eftir en ætli rík­inu að taka áfallið og tryggja þeim fulla greiðslu afborg­ana og vaxta af lánum sem þeir hafa veitt og tryggt með veðum í eignum fyr­ir­tækj­anna.

Atvinnu­rekstri fylgir jafnan áhætta, sem talin er rétt­læta kröfu um góða ávöxtun á því fé sem lagt hefur verið í rekst­ur­inn. Eig­endur fyr­ir­tækja geta að vísu losnað undan þess­ari áhættu með því að setja rekst­ur­inn í einka­hluta­fé­lög og eign­ar­haldið í eign­ar­halds­fé­lög en áhætta þessi hvílir einnig á þeim sem lánað hafa fé til rekst­urs­ins. Eðli­legt er því að þeir sem eiga fé í rekstri, bæði eig­endur og lán­veit­end­ur, taki á sig tjón þegar áföll verða eins og nú. Í mörgum til­vikum hafa eig­endur rekstrar þegar fengið góða ávöxtun af fjár­fest­ingum sínum með arð­greiðslum og upp­söfnun rekstr­ar­eigna. Afkoma bank­anna síð­ustu ár sýnir einnig góða ávöxtun af láns­fé. Þrátt fyrir það hafa stöndug stór­fyr­ir­tæki þegið styrki úr rík­is­sjóði þótt þau hefðu fullt bol­magn til að standa undir skuld­bind­ingum við starfs­menn og lána­stofn­an­ir.

Það orkar því tví­mælis hvort rétt­mætt sé að nota almannafé til að mæta rekstr­ar­á­föllum og greiða rekstr­ar­að­ilum styrki vegna tekju­falls. Hlut­verk rík­is­ins í svona til­vikum er fyrst og fremst að tryggja afkomu borg­ar­anna og taka ábyrgð á vel­ferð þeirra. Óend­ur­kræf fram­lög úr rík­is­sjóði til fyr­ir­tækja hefði átt að tak­marka við það sem fór í launa­greiðslur umfram það sem þeim bar sam­kvæmt lögum og samn­ingum en styrki umfram það hefði átt að tryggja með kröfu í fram­tíð­ar­hagn­aði. Rík­is­sjóður á ekki að ábyrgj­ast hagnað af rekstri eða ávöxtun láns­fjár með skattfé almenn­ings. Verði það notað til að jafna halla rík­is­sjóðs af þessum ástæðum jafn­gildir það eigna­til­færslu frá almenn­ingi til fjár­magns­eig­enda.

Heil­brigð­is­kerfið

Auk umhverf­is­mála var heil­brigð­is­kerfið áherslu­mál í stjórn­ar­sátt­mál­anum frá 2017. Veru­legur árangur náð­ist á báðum sviðum þótt hann yrði enda­sleppur vegna sam­starfstregðu og þess að sátt­mál­inn tryggði ekki fjár­muni til standa við fögur fyr­ir­heit. Ekk­ert er í hinum end­ur­nýj­aða sátt­mála sem gefur til­efni til að ætla að breyt­inga sé að vænta. Öll „efl­ing almanna­þjón­ustu“ er háð því skil­yrði að það sé mögu­legt innan rík­is­fjár­mála­á­ætl­unar sem ekki gerir ráð fyrir auk­inni tekju­öflun hvorki til bóta á almanna­þjón­ustu, inn­viða­upp­bygg­ingar né til að mæta kostn­aði vegna Covid-19 þrátt fyrir að rík­is­sjóður sé þegar ósjálf­bær.

Fátt sýnir þörf auk­innar opin­berrar tekju­öfl­unar jafn aug­ljós­lega og heil­brigð­is­kerf­ið. Vöxtur þess stafar af auknum kröfum sem til þess eru gerðar og lýð­fræði­legri þró­un. Geta þess til auk­innar þjón­ustu bygg­ist fyrst og fremst á starfs­fólki, fjölda þess og kunn­áttu. Það getur ekki sinnt auknum kröfum án fjölg­unar á lækn­um, hjúkr­un­ar­fræð­ingum og öðru heil­brigð­is­starfs­fólki. Kostn­aður við heil­brigð­is­kerfið þar sem laun eru stærsti hlut­inn verður því óhjá­kvæmi­lega hærra hlut­fall af vergri lands­fram­leiðslu en áður. Því verður aðeins mætt með lækkun einka­neyslu með skatt­lagn­ingu eða nið­ur­skurð á annarri opin­berri þjón­ustu.

Þróun í þessa veru má sjá í flestum lönd­um. Ábend­ingum um nauð­syn á hækkun fram­laga til heil­brigð­is­mála sem studdar hafa verið með tölum frá öðrum löndum hefur verið svarað með því að hlut­fall útgjalda af VLF geti ekki verið mark­mið. Það má satt heita en breytir því ekki að hækkun hlut­falls­ins er bein afleið­ing af því sem til þarf til að bæta þjón­ust­una.

Jafn­ræði og sann­girni í sköttum

Í sátt­mál­anum segir að rík­is­stjórnin muni stuðla að því að „reglur skatt­kerf­is­ins séu skýrar og rétt­látar og fram­kvæmd þeirra sé skil­virk og gagn­sæ“. Hvað ætli þetta boði? Er þetta stað­hæf­ing um að skatt­kerfið sé rétt­látt eða við­ur­kenn­ing á því að reglur þess séu rang­látar og þarfn­ist breyt­inga? Ef svo er af hverju er þá ekki sagt hreint út hvað sé að og hverju eigi að breyta?

Skatt­kerfið er rang­látt og leggur hlut­falls­lega meiri skatta á laun lág- og milli­tekju­fólks en tekjur af atvinnu­rekstri og fjár­magns­eign hjá þeim eigna- og tekju­hæstu. Fyrr­nefndi hóp­ur­inn greiðir allt að 50% tekna sinna í tekju­skatt, útsvar og neyslu­skatta en hinn hóp­ur­inn er ekki nema hálf­drætt­ingur á við þá. Þetta hefur lengi legið ljóst fyr­ir. Í Stund­inni var sl. haust greint frá sköttum 1% tekju­hæsta fólks þjóð­ar­innar sem leiddi m.a. í ljós að hópur þessi greiddi að með­al­tali aðeins lítið eitt hærra hlut­fall tekna sinna í beina skatta en lands­menn almennt að með­töldum líf­eyr­is­þeg­um, öryrkjum og náms­mönn­um. Sá hluti þeirra, sem fyrst og fremst hafði tekjur af eignum sínum greiddu þó um fimmt­ungi lægra hlut­fall í skatta og er þá ekki tekið til­lit til þeirra eigna og tekna sem leyn­ast að mestu skatt­lausar í eign­ar­halds­fé­lög­um.

Aðgerða­akafli um tekju­öflun o.fl. til­greinir aðeins tvennt. Koma á í veg fyrir óeðli­lega hvata til að stofna einka­hluta­fé­lag með end­ur­skoðun á skatt­mats­reglum (þær fjalla um mat á hlunn­indum eins og fríu fæði, afnot af rekstr­ar­eignum o.fl.) eins og þær séu meinið en ekki skatta­regl­urnar sjálf­ar. Hitt er að tryggja að þau sem ein­göngu hafa fjár­magnstekjur greiði einnig útsvar. Verði það gert án hækk­unar á skatt­hlut­falli fjár­magnstekna mun það ekki breyta neinu nema því að flytja skatt­tekjur frá ríki til sveit­ar­fé­laga, einkum þeirra þar sem efna­fólk er margt að til­tölu. Útsvars­tekjur eru þegar mestar og umsvif í félags- og fram­færslu­málum eru minnst svo sem í flestum svefn­bæj­unum umhverfis höf­uð­borg­ina.

Eftir að þrengt hefur verið að skatt­eft­ir­liti og skatt­rann­sóknum árum saman eru nú boð­aðar aðgerðir á vinnu­mark­aði. Vænt­an­lega á þá að beina sjónum að svartri atvinnu­starf­semi. Það er hið besta mál en má þó ekki verða til þess að það gleym­ist að stór­felld skatt­svik eru hvít­flibba­glæpir og skatta­snið­ganga er hand­verk sér­fræð­inga sem fyr­ir­finn­ast ekki í bíl­skúr­um.

Úr fremur rugl­ings­legum texta um tekju­öflun í sátt­mál­anum verður ekki lesið annað en stöðn­un. Til að stuðla að rétt­látri skatt­fram­kvæmd með mark­tækum hætti þarf meira til en stag­bæt­ur. Greiðslu­geta borg­ar­anna sem á að vera grunnur tekju- og eign­ar­skatt­lagn­ingar end­ur­spegl­ast ekki í kerfi þar sem hver króna sem líf­eyr­is­þegi eða lág­launa­maður fær umfram nauð­þurftir er álitin verð­meiri og skatt­lögð meira en ágóði millj­arða­mær­ings af fjár­mála­vaf­stri, að ekki sé talað um eigna­auka af verð­bréfum í eign­ar­halds­fé­lagi hans. Án vilja til að taka á því er allt tal um rétt­læti í skatt­kerf­inu hjómið eitt.

Alþjóða­sam­vinna

Í þeim stóru verk­efnum sem við er að etja hefur reynt á sam­vinnu þjóða. Án þeirrar sam­vinnu væri heim­ur­inn illa stadd­ur. Íslend­ingar eiga mikið undir í umhverf­is­málum ekki síst vegna líf­ríkis sjávar umhverfis landið og í bar­átt­unni gegn Covid-19 hefðum við verið ofur­seldir veirunni án sam­vinnu ann­arra ríkja. En hvaða lær­dómur hefur verið dreg­inn af þessu í stefnu­mótun fyrir fram­tíð­ina?

Í þýska stjórn­ar­sátt­mál­anum er lýst yfir að sam­vinna innan lýð­ræð­is­legs og öfl­ugs Evr­ópu­sam­bands sé grund­völlur frið­ar, vel­ferðar og frelsis í Þýska­landi og innan vébanda þess verði tek­ist á við áskor­anir eins og lofts­lags­breyt­ing­ar, raf­ræna þróun og vernd lýð­ræð­is. Evr­ópu­sam­bandið sé skuld­bundið reglu­föstu fjöl­þjóða­sam­starfi og það virði sjálf­bærni­mark­mið Sam­ein­uðu þjóð­anna. Þýska­land beiti sér fyrir Evr­ópu­sam­bandi sem verji gildi sín og rétt­ar­ríkið inn­an­lands sem utan. Sem stærsta aðild­ar­ríki þess beri Þýska­landi því að starfa í þjón­ustu fyrir alla aðila að sam­band­inu. Mark­mið lands­ins eru þannig ekki skil­greind á grund­velli sér­hags­muna þess heldur hags­muna sam­bands­ins alls og enn víð­tæk­ari þjóða­heilda.

Norski stjórn­ar­sátt­mál­inn, sem var einnig und­ir­rit­aður nýlega, mót­ast af því að landið er eins og Ísland utan ESB en í sam­starfi við það á grund­velli EES samn­ings­ins. Samt er þar lögð mikil áhersla á sam­starf við ESB og aðrar þjóðir á fjölda sviða m.a. um Norð­ur­heim­skauts­svæð­ið, loft­lags­mál, mann­rétt­indi, þró­un­ar­að­stoð, virka bar­áttu gegn skatt­und­anskotum o.fl. Áhersla Nor­egs i sam­starf Norð­ur­landa er á utan­rík­is- og öryggis­póli­tík.

Íslenski stjórn­ar­sátt­mál­inn er fámáll og óljós á þessum vett­vangi en tvennt vekur þó athygli. Ann­ars vegar er það stað­hæf­ingin að Norð­ur­landa­sam­starfið sé grund­vall­ar­þáttur í alþjóð­legu sam­starfi Íslands sem er sér­kenni­legt þar sem það sam­starf er í reynd sam­nor­rænt menn­ing­ar­verk­efni sem opnar engar leiðir til sam­starfs við aðrar þjóð­ir. Hins vegar er það stað­hæf­ingin að Íslandi sé best borgið utan Evr­ópu­sam­bands­ins. Sú stað­hæf­ing er þvert á allar kann­anir og van­virða á þeim rétti þjóð­ar­innar að um það efni sé fjallað mál­efna­lega og að almenn­ingur taki ákvörðun um það en ekki tals­menn sér­hags­muna fárra.

Þessi kafli sátt­mál­ans er í raun mynd­birt­ing á sinnu­leysi um alþjóða­sam­starf og inn­siglar þann virð­ing­ar­hnekki sem emb­ætti utan­rík­is­ráð­herra hefur sætt á síð­ustu árum. Hann inn­siglar einnig sjálf­skip­aða ein­angrun lands sem með full­veld­is­þrá­hyggju hafnar sam­starfi og sam­vinnu við aðrar þjóðir um sam­eig­in­lega hags­muni og tekur á sig þungar byrðar til að við­halda örmynt og ímynd­uðu sjálf­stæði í pen­inga­mál­um. Þeir hags­muna­að­ilar sem að baki þess­ari afstöðu standa hafa reyndar fyrir löngu flutt við­skipti sín í skjól evr­unn­ar.

Loka­orð

Grein minni í Kjarn­anum fyrir ári síðan lauk á ótíma­bærum eft­ir­mæl­um. Ólokið var nærri fjórð­ungi af starfs­tíma stjórn­ar­innar og síð­ast­liðna árið markað af glímu við Covid-19, sem háð hafði verið með ágæt­um. Þrátt fyrir lítil til­þrif í mörgum stór­málum stjórn­ar­sátt­mál­ans var ekki útséð um að Eyjólfur kynni að hress­ast með vax­andi sól og bólu­setn­ingu við Covid-19. Í eft­ir­mæl­unum sagði: „Ekk­ert hefur verið hreyft við auð­linda­málum nema það að lækka veiði­gjöld­in, ekk­ert skref tekið til auk­ins jöfn­uðar í skatta­málum nema það litla sem verka­lýðs­hreyf­ingin fékk áork­að, engar umbætur í skatt­fram­kvæmd þrátt fyrir að vís­bend­ingar um skatta­snið­göngu hrúg­ist upp, stöðnun er í gjald­eyr­is­málum og unað við 2-3 pró­sentu­stiga vaxta­mun og að sjálf­sögðu komst engin hreyf­ing á stjórn­ar­skrár­málin sem enn eru í gísl­ingu kvóta­að­als­ins.“

Að full­l­oknu því stjórn­ar­skeiði má nú segja að ekk­ert mark­vert hafi gerst í þessum efnum á síð­asta hluta þess annað en að til­raun for­sæt­is­ráð­herra í stjórn­ar­skrár­mál­inu varð sjálf­dauð og Mið­há­lend­is­þjóð­garð­ur­inn brot­inn nið­ur. Stjórn­ar­flokk­arnir hafa nú með nýjum sátt­mála skrifað sín eigin eft­ir­mæli.