Þór­unn Ólafs­dóttir sinnti hjálp­ar­störfum á Les­bos á árunum 2015 og 2016 þegar flest fólk á flótta kom til eyj­unn­ar. Það var lífs­reynsla sem kveikti mikla ábyrgð­ar­til­finn­ingu hjá henni gagn­vart þeim aðstæðum sem fólki var boðið upp á við kom­una til Evr­ópu. Í kjöl­farið stofn­aði hún hjálp­ar­sam­tökin Akk­eri til að halda utan um starfið þar því hún varð vör við áhuga fólks að leggja hönd á plóg og réð ekki ein síns liðs við allar óskir þess um að fá að hjálpa eða senda pen­inga.

Síðan hefur hún hlotið ýmsar við­ur­kenn­ingar fyrir störf sín, meðal ann­ars Mann­rétt­inda­verð­laun Reykja­víku­borgar og Húman­ista­við­ur­kenn­ingu Sið­mennt­ar. Að ógleymdu því að vera Aust­firð­ingur árs­ins 2016. Við­kvæði Þór­unnar er: Við getum öll gert eitt­hvað.

En hvað getum við gert?

Und­ir­rituð sett­ist niður með Þór­unni til að grennsl­ast fyrir hvað hinn almenni borg­ari geti gert til að hjálpa fólki á flótta.

Það hafa aldrei verið jafn margir á flótta í heim­inum og nú, segir Þór­unn. Og fólki fall­ast stundum hendur og sér sig ekki sem mik­il­vægan hlekk í þessum umfangs­mikla ástandi. Hvernig getur þitt litla fram­lag skipt máli fyrir allan þennan fólks­fjölda?

Það hugsar fólk oft, held ég. En um leið og þú hefur hjálpað einni mann­eskju eitt­hvað smá­veg­is, þá hef­urðu lagt eitt­hvað af mörkum og létt und­ir. Það eru sex­tíu og fimm millj­ónir manns á flótta í heim­inum en sjö millj­arðar íbúa. Þannig að þeim mun fleiri sem gera eitt­hvað smá­veg­is, þeim mun lík­legra er að ástandið batni.

Fólk finnur gjarnan til van­máttar og telur sig ekki geta gert neitt. Það er eðli­legt að horfa á þessa ógn­ar­stærð, þennan rosa­lega mikla fjölda fólks á flótta, og hugsa: Ég get ekki reddað þessu.

Þá er fólk í raun­inni að horfa á hvað það getur ekki gert. Og auð­vitað ólík­legt að þú sem ein­stak­lingur lagir þetta ástand með fram­taki þínu. En það sem þú þó gerir er partur af lausn­inni. Hvert ein­asta hand­tak.

Fólk sér þetta oft sem of stórt verk­efni fyrir sig, þó að það geri eitt­hvað smá upp­lifir það ekki endi­lega að neitt hafi lag­ast.

En hér er eitt dæmi um ann­að: Sjálf­boða­liðar sem unnu með mér á Les­bos héldu áfram að vinna í Líbanon og ég sá að þeir voru að reyna að safna fyrir gervi­fæti handa mun­að­ar­lausum dreng í búð­un­um. Hann hafði misst for­eldra sína í sömu spreng­ingu og hann missti fót­inn.

Ég deildi þessu á sam­fé­lags­miðlum sem varð til þess að aðili á Íslandi ákvað að gefa drengnum gervi­fót í sam­ráði við fólk og lækna á svæð­inu, þetta var þó nokkuð sam­starf. Hann fékk fót­inn sendan og heil­brigð­is­starfs­fólk í Líbanon aðstoð­aði við þjálfun og aðlög­un. Í dag á hann meiri mögu­leika á að fá vinnu og það bíður hans öðru­vísi fram­tíð heldur en ef hann hefði ekki fengið þennan fót. Auð­vitað hafa ekki allir efni á að kaupa gervi­fót en boð­skap­ur­inn er að þetta er líka þeim að þakka sem deildu færsl­unni og komu upp­lýs­ing­unum áleiðis – en mjög margir gerðu eitt­hvað smá­vegis til að þetta yrði að veru­leika. Í dag eru bæði fram­tíð­ar­horfur drengs­ins og yngri systk­ina hans allt aðrar en ef hann hefði ekki fengið þessa aðstoð.

Við­horf okkar skiptir öllu máli og það er fyrsta ráðið sem ég myndi gefa fólki sem vill leggja sitt af mörk­um.

RÁÐ 1: Við­horf og við­mót

Fólk tengir fram­lag sitt til fólks á flótta oft við tíma, fjár­hags­að­stöðu sína, vinnu og fjöl­skyldu­að­stæð­ur. Það segir við sjálft sig að það sé bundið yfir börnum og heim­ili og hafi ekki tíma. En það er nátt­úr­lega bara eitt form aðstoðar að fara til útlanda að hjálpa, ekki allir hafa frelsi og tæki­færi til þess. Aðstoðin er ekki endi­lega spurn­ing um vinnu­fram­lag eða pen­inga. Þú þarft ekki að eiga auka borð­stofu­borð til að geta gefið eða lagt tugi þús­unda inn á hjálp­ar­sam­tök, þó það komi sér auð­vitað alltaf vel. Það sem er mest þörf á í dag er við­horfs­breyt­ing. Hún kostar ekk­ert og allir geta tekið þátt í henni.

Ef fólk hefur tæki­færi til að kynn­ast mann­eskju sem hefur þurft að flýja heim­ili sitt, þá er það ótrú­lega lær­dóms­ríkt, en alls ekki nauð­syn­legt til að geta lagt lóð sitt á vog­ar­skál­arn­ar. Það er nefni­lega líka hægt að setja sig í þessi spor, lesa sér til og trúa þeim sem eru að segja frá. Þeim sem eru að deila sög­unum sín­um. Það er ótrú­lega mik­il­vægt.

Að vera á flótta er harð­ari raun­veru­leiki en maður getur ímyndað sér að fyr­ir­finn­ist ann­ars staðar en í bíó­mynd­um. Sög­urnar eru oft svo ótrú­legar miðað við raun­veru­leika okkar að fólk dregur þær jafn­vel í efa.

Það sem vantar mest upp á – fyrir utan pen­inga og fleiri hendur – er að við tökum mark á fólki. Alvar­leik­anum í því að það séu svona margir á flótta. Aðstæð­unum sem fólk er að flýja. Að við hlustum og reynum að skilja.

Við þurfum að taka vel á móti fólki sem er að koma inn í alveg nýtt sam­fé­lag og ratar ekki um það, veit hvorki hvaða spurn­inga það á að spyrja né hvaða við­mið við höfum sett. Það er eig­in­lega dæmt til að líða illa ef það fær ekki góðar mót­tök­ur. Fólk á að fá að upp­lifa sig hluta af heild, ekki ein­hvers konar aðskota­hlut. Fólkið þarf að eiga sér banda­menn og mann­eskjur sem eru reiðu­búnar til að skilja og hlusta.

Ef þú veist til dæmis að barnið þitt er í bekk með flótta­barni, má bjóða því eða jafn­vel fjöl­skyld­unni heim? Láta kenn­ara vita að barnið sé vel­komið heim að leika eftir skóla? Er vinnu­fé­lagi þinn flótta­mað­ur? Eða nágranni? Hef­urðu sest niður og fengið þér kaffi­bolla með hon­um/henni?

RÁÐ 2: Virða mörk fólks

Allir eiga rétt á aðstoð en það eiga líka allir rétt á að afþakka hana. Það að hjálpa flótta­fólki er ekki gert til að okkur sjálfum líði vel heldur til að bæta erf­iðar aðstæð­ur. Í þessu sem öðru þarf að beita almennri skyn­semi til að bjóða fram aðstoð sína. Oft er mesta hjálpin í því sem maður hugsar ekki út í. Oft þarf fólk bara félags­skap og vin­áttu, þarf­irnar eru ekki allar efn­is­leg­ar.

Það er heldur ekki sjálf­gefið að það mynd­ist órjúf­an­leg vin­átta við fyrstu kynni. Fólk er mis­jafnt, stundum mynd­ast tengsl og stundum ekki. Sumir vilja bara ró og næði. Það er ekki hægt að þvinga fram vina­tengsl af því að fólk er í erf­iðum aðstæð­um. En um að gera að hafa í huga að almenn vel­vild eða náunga­kær­leikur á alltaf við.

Fólk hefur rétt á að afþakka aðstoð og hafa skoð­anir á lífi sínu, aðstæðum og þeirri aðstoð sem stendur til boða. Það myndum við sjálf gera í þessum aðstæð­um.

Ég hef stundum upp­lifað hug­myndir þeirra sem vilja hjálpa um að geta pakkað fólki inn og borið það á örmum sér, verið hlífi­skjöldur gegn mót­læti og erf­ið­leik­um. Það er fal­leg hugsun og skilj­an­leg, en má ekki koma niður á sjálf­stæði og sjálfs­á­kvörð­un­ar­rétti þeirra sem þurfa stuðn­ing. Svo eru sumir alveg á hinum end­anum – finnst þetta ekki koma okkur við. Það skyn­sam­leg­asta er að fólk spyrji sig: Hvers myndi ég þarfn­ast í þessum aðstæð­um?

Að það sé svo­lítið vak­andi fyrir því að þarna eru oft ein­stak­lingar sem eiga sér ekk­ert félags­legt net hér á landi og vita ekki alltaf hvert á að leita og kunna jafn­vel ekki við að biðja um aðstoð. Þessi vel­vild sem ég er að óska eftir er í raun bara óskrif­aðar sam­fé­lags­reglur sem hafa alltaf verið til og við höfum öll notið góðs af. Mætti jafn­vel kalla gam­al­dags sveita­gest­risni.

RÁÐ 3: Tala við við­eig­andi félaga­sam­tök og stofn­anir

Ef þú vilt hjálpa og veist ekki hvar er best að byrja er ein leið að tala við við­eig­andi stofn­anir eða sam­tök eins og Rauða kross­inn og bjóða fram aðstoð við ýmis verk­efni. Þar má spyrja: Er eitt­hvað sem ég get gert? Er eitt­hvað sem vant­ar? Oft þarf að inna af hendi verk sem fólk hefur ekki endi­lega hugsað út í. Ég man að sjálf­boða­liðar í Grikk­landi voru stundum svo­lítið hissa á því að vera settir í fata­flokk­un, þegar hug­myndir þeirra um hjálp­ar­starf sneru að því að vefja börn í neyð inn í teppi og hlýja þeim. En ef eng­inn var í fata­flokkun voru heldur engin föt eða teppi til taks handa þessum börn­um. Hjálp­ar­starf er keðju­verkun og hver hlekkur skiptir máli, ekki bara þeir sýni­legu.

Í hjálp­ar­sam­tökum er fólkið sem veit nákvæm­lega hvar þörfin er og er í dag­legu sam­bandi við flótta­fólk­ið.

RÁÐ 4: Sýna póli­tískt aðhald

Það að fólk sé yfir höfuð á flótta er póli­tík, það eru mann­gerðar ham­far­ir. Því skiptir máli hvernig fólk og flokka við kjós­um. Inn­sýn okkar í aðstæður flótta­fólks getur breytt við­horfum og haft áhrif á stjórn­mál­in. Við búum í það litlu sam­fé­lagi að við getum lagt okkar af mörkum á þeim vett­vangi. Hvort sem það er þá þátt­taka í stjórn­mála­stafi eða aðhald gagn­vart stjórn­mála­fólki.

RÁÐ 5: Eiga sam­talið

Við eigum ekki að þagga niður áhyggjur fólks af þessu ástandi. Þekk­ing sam­fé­lags­ins á mála­flokknum er tak­mörkuð og við eigum langt lær­dóms­ferli fyrir hönd­um. Það má spyrja spurn­inga. Eitt er að vera fullur af harð­neskju og for­dómum en annað að vilja skilja betur þetta flókna ástand, rætur þess og hvaðan fólk er að koma. Við erum auð­vitað öll með ein­hverja for­dóma en það er líka á okkar ábyrgð að losa okkur við þá og það er alveg hægt. Þú átt ekki að láta for­dómana stjórna þér en það er eðli­legt að þeir veki for­vitni og til verði spurn­ing­ar. Það á að vera rými til að spyrja þess­ara spurn­inga.

Það er aldrei hægt að nálg­ast for­dóma fólks nema það hafi rými til að velta upp áhyggjum sínum og fræð­ast án þess að upp­lifa sig nið­ur­lægt. Þá er ég auð­vitað ekki að hvetja til ein­hverrar hat­urs­orð­ræðu heldur að við reynum að horfast í augu við að það ger­ist aldrei neitt gott nema við tölum sam­an. For­dómar eru ýmist byggðir á van­þekk­ingu og/eða raun­veru­legum áhyggjum og ef ekk­ert er gert til að vinna á þeim þró­ast þær oft út í eitt­hvað alvar­legra en bara vanga­veltur og það viljum við alls ekki. Þær áhyggjur sem ég heyri stundum fólk lýsa gagn­vart flótta­fólki eru yfir­leitt óþarfar en í sumum til­fellum skilj­an­leg­ar, í ljósi þeirra nei­kvæðu umræðu og rang­færslna sem dynja á okkur dag­lega. Eftir því sem við skiljum mann­lífið og fjöl­breyti­leik­ann betur því örugg­ari hljótum við að upp­lifa okk­ur. Þess vegna þurfum við að tala sam­an, en slíkt sam­tal krefst auð­vitað virð­ingar og vilja til þess að læra og skilja.

Ég er til­búin til að setj­ast niður með fólki sem hefur áhyggjur af þessum mála­flokki og ræða mál­in. Mér finnst það vera partur af því að leysa þessar aðstæð­ur. Ég er viss um að margir ein­stak­lingar sem hafa flúið og verið í þessum sporum myndu gjarnan vilja fá tæki­færi til að segja sína hlið. Það er mikið af orðrómi í gangi um flótta­fólk og það er mjög ósann­gjarnt að alhæfa um það, fólk sem er oft ekki í aðstöðu til að svara því. Við búum við for­rétt­indi, fólk segir sögu sína og við heyrum hana og við getum verið fram­leng­ing á rödd þeirra. Það er mikil hjálp í að miðla sög­unum áfram og sjá til þess að þær fái pláss og vægi í okkar nán­ast umhverfi.

RÁÐ 6: Skapa fram­tíð­ar­sýn

Sam­fé­lagið okkar er að breyt­ast. Ekki bara sam­fé­lagið okkar heldur heim­ur­inn all­ur. Við höfum ekk­ert val um það hvort við tökum þátt í þeim breyt­ingum en höfum ein­stakt tæki­færi til að ákveða hvernig við ætlum að taka á móti þeim. Við erum með frekar óskrifað blað í þessum mála­flokki. Við getum byrjað núna að taka vel á móti flótta­fólki og reynt þannig að við­halda þeirri frið­sæld og vel­megun sem við búum við. Ef við skiptum henni ekki á milli okkar skap­ast tog­streita um hana. Hún á ekki að vera bundin upp­runa heldur vera eitt­hvað sem við eigum og sköpum sam­an.

Hingað kemur fólk með alls­konar hæfi­leika, þekk­ingu og áhuga­mál, margt á börn og annað á eftir að eiga börn – og það er allt við­bót við sam­fé­lagið okk­ar. Ef við spilum rétt úr aðstæð­unum getum við orðið það skjól sem fólk þarf til þess að halda áfram með líf sitt. Mót­töku flótta­fólks á að mínu mati ekki að rétt­læta með efna­hags­legum rök­um, heldur snýst þetta um sammann­lega ábyrgð. Það er hins vegar öllum í hag að hingað flytj­ist fleira fólk, hvort sem talað er út frá menn­ing­ar­legum sjón­ar­miðum eða efna­hags­leg­um. Við eigum við eftir að læra hell­ing af því.

Sem dæmi má nefna að áhugi á Mið-Aust­ur­lönd­um, arab­ískri mat­ar­gerð, tungu­máli og menn­ingu hefur auk­ist mjög á und­an­förnum árum. Ég fagna því mjög og finnst fal­legt að eitt­hvað jafn hrika­legt og stríð geti kveikt áhuga heils sam­fé­lags á því sammann­lega – menn­ing­unni. Flótta­fólk kemur kannski hingað tóm­hent, en menn­ing­in, sagan og þekk­ingin sem það kemur með í fartesk­inu getur hvorki stríð né fátækt tekið frá því. Það megum við heldur ekki gera.