Sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra hefur kynnt drög að frumvarpi um breyttar skilgreiningar á því hvað teljist tengdir aðilar í sjávarútvegi. Þeir sem lagabreytingin hefur áhrif á munu hafa fram á fiskveiðiárið 2025/2026 til að koma sér undir lögbundið kvótaþak.
Til stendur að breyta lögum á þann hátt að skilgreining á tengdum aðilum í sjávarútvegi verði útvíkkuð og gerð skýrari. Áfram sem áður, að minnsta kosti um sinn, mega tengdir aðilar halda á allt að 12 prósent kvóta og þurfa að eiga meirihluta í annarri útgerð til að teljast löglega tengdir.
Í frumvarpi sem Kristján Þór Júlíusson, sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra, hefur kynnt í drögum í samráðsgátt stjórnvalda er bráðabirgðaákvæði kynnt til sögunnar sem segir að fari aflahlutdeild útgerða í eigu tengdra aðila, sem ekki töldust tengdir áður en lögin tóku gildi, yfir áðurnefnd mörg þá munu þeir hinir sömu frá frest til loka fiskveiðiársins 2025/2026 til að fara niður fyrir kvótaþakið. Það hefst 1. september 2025.
Því munu stórútgerðir landsins, sem mögulega fara yfir áðurnefnt kvótaþak verði frumvarpið að lögum, fá tæp sex ár að óbreyttu til að koma sér í löglega stöðu.
Frumvarpsdrögin, sem sett voru inn í samráðsgátt stjórnvalda á föstudag, byggja á vinnu verkefnastjórnar um bætt eftirlit með fiskveiðiauðlindinni. Hún var skipuð í mars 2019, í kjölfar þess að Ríkisendurskoðun skilaði svartri stjórnsýsluúttekt á Fiskistofu í janúar 2019.
Þar var meðal annars bent á að Fiskistofa kanni ekki hvort yfirráð tengdra aðila í sjávarútvegi yfir aflahlutdeildum væri í samræmi við lög. Þ.e. að eftirlitsaðilinn með því að enginn hópur tengdra aðila ætti meira en 12 prósent af heildarafla væri ekki að sinna því eftirliti í samræmi við lög.
Hingað til hefur eftirlitið með þessu verið þannig háttað að starfsmenn frá Fiskistofu hafa farið tvisvar á ári og spurt sjávarútvegsfyrirtækin um hversu miklum kvóta þau og tengdir aðilar halda á. Samkvæmt skýrslu Ríkisendurskoðunar var um tvö dagsverk að ræða á ári. „Fiskistofa treystir nánast alfarið á tilkynningarskyldu fyrirtækja við eftirlit með samþjöppun aflaheimilda,“ sagði í skýrslunni.
Ríkisendurskoðun sagði í skýrslu sinni að ráðast þyrfti í endurskoðun á ákvæðum laga um stjórn fiskveiða um „bæði yfirráð og tengsl aðila svo tryggja megi markvisst eftirlit með samþjöppun aflaheimilda“.
Í verkefnastjórninni sitja Sigurður Þórðarson, sem er formaður, Brynhildur Benediktsdóttir, sérfræðingur á skrifstofu sjávarútvegs- og fiskeldis í atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytinu, Elliði Vignisson, sveitarstjóri, Hulda Árnadóttir, lögmaður og Oddný G. Harðardóttir, alþingismaður Samfylkingarinnar.
Í nóvember 2019, í kjölfar Samherjamálsins, óskaði Kristján Þór eftir því að verkefnastjórnin myndi skila þeim hluta vinnu sinnar sem snéri að tengdum aðilum fyrir 1. janúar 2020. Henni var skilað skriflega 30. desember 2019.
Í tillögunum var hvorki tekin afstaða til reglna um hámarksaflahlutsdeild né kröfu um hlutfall meirihlutaeignar í tengdum aðilum. Þau mál er enn til skoðunar hjá nefndinni og verður fjallað um þau í lokaskýrslu hennar, sem á að skila í mars 2020.
Í tillögunum, sem voru fimm talsins, fólst að skilgreining á tengdum aðilum verði látin ná til hjóna, sambúðarfólks og barna þeirra, að ákveðin stjórnunarleg tengsl milli fyrirtækja leiði til þess að fyrirtækin eru talin tengd nema sýnt sé fram á hið gagnstæða, að skilgreint verði hvað felst í raunverulegum yfirráðum, að aðilar sem ráða meira en sex prósent af aflahlutdeild eða 2,5 prósent af krókaflahlutdeild skulu tilkynna til Fiskistofu áætlaðan samruna, eða kaup í félagi sem ræður yfir hlutdeild eða kaup á hlutdeild og koma kaupin ekki til framkvæmda nema samþykki Fiskistofu liggi fyrir og að Fiskistofu verði veittar auknar heimildir til afla gagna.
Frumvarpið sem kynnt var í samráðsgáttinni á föstudag tekur til allra þeirra tillagna sem verkefnastjórnin lagði fram. Að einhverju leyti gengur það lengra þar sem fósturbörn munu líka teljast tengdir aðilar.
Í því segir enn fremur að tengsl skuli talin milli aðila sem stjórnað sé af sömu einstaklingum nema að sýnt sé fram á hið gagnstæða. Raunveruleg yfirráð skapist af rétti, með samningum eða með einhverjum öðrum hætti sem annaðhvort sérstaklega eða samanlagt, og með hliðsjón af staðreyndum eða lagalegum atriðum sem við eiga, gerir aðila kleift að hafa afgerandi áhrif á félag, einkum með:
Yfirráð öðlast aðilar sem:
Þau útgerðarfyrirtæki sem munu teljast tengdir aðilar samkvæmt frumvarpsdrögunum munu þó fá, líkt og áður sagði, mörg ár til að koma málefnum sínum í löglegan farveg, verði þeir brotlegir við lögin eftir að þau taka gildi. Samkvæmt bráðabirgðaákvæði munu þeir fá til fiskveiðiársins 2025/2026 til þess.
Nokkrir tengdir hópar eru mjög umsvifamiklir í íslenskum sjávarútvegi og halda á stórum hluta úthlutaðs kvóta.
Á meðal þeirra er Samherji, stærsta sjávarútvegsfyrirtæki landsins. Í september 2019 var Samherji, sem nýlega var ásakað um vafasama og mögulega ólöglega viðskiptahætti víða um heim, með 7,1 prósent úthlutaðs kvóta. Útgerðarfélag Akureyrar, sem er í 100 prósent eigu Samherja, heldur svo á 1,3 prósent kvótans og Sæból fjárfestingafélag heldur á 0,64 prósent hans.
Síldarvinnslan, sem er Samherji á beint og óbeint 49,9 prósent hlut í, hefur alltaf haldið því fram að fyrirtækið og Samherji væru ekki tengdir aðilar. Þorsteinn Már Baldvinsson var samt sem áður forstjóri Samherja og stjórnarformaður Síldarvinnslunnar árum saman allt þar til að hann sagði af sér, að minnsta kosti tímabundið, báðum stöðum vegna Samherjamálsins í nóvember 2019. Kjarninn greindi frá því í þeim mánuði að samkvæmt kynningum sem er að finna í þeim gögnum sem Wikileaks birti samhliða opinberun nokkurra fjölmiðla á Samherjamálinu komi skýrt fram að Samherji hafi kynnt Síldarvinnsluna sem uppsjávarhluta samstæðu sinnar erlendis og birt myndir af starfsemi fyrirtækisins.
Ef Samherji og Síldarvinnslan yrðu flokkaðir sem tengdir aðilar myndi sameiginlegur kvóti samstæðunnar fara langt yfir lögbundið kvótaþak, enda heldur Síldarvinnslan á 5,3 prósent allra aflaheimilda og sjávarútvegsfyrirtækið Bergur-Huginn er síðan með 2,3 prósent kvótans, en það er að öllu leyti í eigu Síldarvinnslunnar.
Samanlagt er aflahlutdeild þessara aðila er því rúmlega 16,6 prósent.
Samherji/Síldarvinnslan þarf þó ekki að hafa áhyggjur af því að þurfa að losa sig við kvóta í nánustu framtíð. Enn hafa engar breytingar verið kynntar á því ákvæði að það þurfi að eiga meirihluta í öðru útgerðarfyrirtæki til að teljast tengdur og því er 49,9 prósent eignarhluturinn enn undir því marki. Jafnvel þótt að einhver þeirra boðuðu breytinga sem eru í frumvarpsdrögum Kristjáns Þórs um tengda aðila myndu ná yfir Samherja/Síldarvinnsluna þá munu fyrirtækin hafa mörg ár til að finna lausn á þeirri stöðu.
Mögulegt er að frumvarpið hafi áhrif á fleiri risa í íslenskum sjávarútvegi. Brim er það sjávarútvegsfyrirtæki sem heldur á mestum kvóta, en félagið fór yfir hámark sem lög heimila í kvóta, í krókaaflahlutdeild í þorski, í nóvember þegar stjórn þess samþykkti samninga um kaup á tveimur sjávarútvegsfyrirtækjum í Hafnarfirði, Fiskvinnslunni Kambi og Grábrók. Hjálmar Kristjánsson átti 39 prósent í Kambi og allt hlutafé í Grábrók. Brim var því að kaupa eignir af bróður forstjóra síns. Samanlagt kaupverð nam rúmlega þremur milljörðum króna.
Stærsti eigandi Brim er Útgerðarfélag Reykjavíkur, sem á um 46,26 prósent hlut í því félagi eftir að hafa selt stóran hlut til KG Fiskverkunar fyrir skemmstu. Það félag var 1. september síðastliðinn með 3,9 prósent af öllum úthlutuðum kvóta. Auk þess var félagið Ögurvík (í eigu Brims) með 1,3 prósent aflahlutdeild.
Þann 10. desember síðastliðinn greindi Kjarninn frá því að Útgerðarfélag Reykjavíkur hefði keypt 33,3 prósent hlut KG fiskverkunar í eignarhaldsfélaginu Kristján Guðmundsson ehf., sem átti 37 prósent í Útgerðarfélagi Reykjavíkur.
Í orðsendingu sem Kjarnanum barst frá Útgerðarfélagi Reykjavíkur í kjölfar ofangreindra tíðinda sagði að þar með séu „rofin fjárhagsleg tengsl á milli bræðranna Guðmundar og Hjálmars Kristjánssona. Eignarhald félaga þeirra bræðra á hlutafé í Brimi hf. er aðskilið.“
Útgerðarfélag Reykjavíkur er þar af leiðandi að uppistöðu í eigu Guðmundar Kristjánssonar, sem er einnig forstjóri Brims. Eignarhlutur félagsins í Brim er nú 36,13 prósent. Auk þess eiga tvö tengd félög þess hlut, þar af á FISK-Seafood eignarhaldsfélag, í 100 prósent eigu Útgerðarfélags Reykjavíkur, 10,05 prósent hlut. Samtals á þessi samstaða Guðmundar Kristjánssonar því nú 46,26 prósent í sjávarútvegsrisanum.
Félag Hjálmars Þór Kristjánssonar, KG Fiskverkun á Rifi, er líka á meðal stærstu eigenda Brims, með 6,5 prósent eignarhlut.
Þeir bræður eru ekki skilgreindir sem fjárhagslega tengdir og verða það ekki heldur ef frumvarp Kristjáns Þórs verður að lögum, enda teljast bræður ekki til tengdra aðila samkvæmt því. Viðmælendur Kjarnans sem komu að mótun tillagnanna sögðu að það hefði meðal annars verið vegna þess systkin séu ekki alltaf sátt eða í samstarfi.
Samanlagður kvóti þessara þriggja félaga (Brims, Ögurvíkur og Útgerðarfélags Reykjavíkur), sem eru ekki skilgreind sem tengd, var 15,6 prósent í byrjun september síðastliðins. Sú tala gæti hafa tekið breytingum enda mikil viðskipti átt sér stað innan þessa mengis síðustu mánuði. Von er á nýjum tölum frá Fiskistofu um úthlutaðar aflahlutdeild stórútgerða á næstu vikum.
Kaupfélag Skagfirðinga á síðan FISK Seafood, sem heldur á 5,3 prósent heildarkvótans. FISK á 32,9 prósent í Vinnslustöðinni í Vestmannaeyjum sem er með fimm prósent heildaraflahlutdeild. Þá eignaðist FISK allt hlutafé í Soffanías Cecilsson hf. síðla árs 2017, en það fyrirtæki heldur á um 0,3 prósent kvótans. Samtals nemur heildarkvóti þessara þriggja ótengdu aðila 10,6 prósent, og er því undir 12 prósent markinu þótt þeir yrðu skilgreindir með öðrum hætti.
Sú breyting hefur hins vegar orðið á, frá 1. september síðastliðnum, að Útgerðarfélag Reykjavíkur keypti ríflega 10,18 prósent hlut FISK Seafood í Brim, sem FISK hafði keypt í ágúst m.a. af lífeyrissjóðnum Gildi, á 6,6 milljarða króna, á tæplega átta milljarða króna þann 9. september. Hagnaður FISK var, samkvæmt þessu hátt í 1,4 milljarðar króna á nokkrum dögum. Í grein sem nokkrir sveitarstjórnarmenn í Skagafirði skrifuðu á vefinn Feyki (í eigu Kaupfélags Skagfirðinga) 20. september 2019 var óvænt greint frá því að um 4,6 milljarðar króna af þessum tæplega átta milljarða króna kaupverði hefði verið greitt með aflaheimildum. „Það þýðir um 10 prósent aukningu í aflaheimildum FISK Seafood í tonnum og um leið umtalsverða aukningu í umsvifum félagsins hér á heimaslóðunum,“ sagði í greininni.
Samanlagt héldu þau félög sem talin voru upp hér að ofan, og tengjast Samherja, Útgerðarfélagi Reykjavíkur og Kaupfélagi Skagfirðinga, en eru samt sem áður ekki tengdir aðilar, alls á 42,2 prósent af öllum kvóta í landinu í byrjun september 2019.
Ef við er bætt Vísi og Þorbirni í Grindavík, sem héldu samanlagt á 8,4 prósent af heildarkvótanum og voru í sameigingarviðræðum um nokkurra mánaðar skeið, þá fer það hlutfall yfir 50 prósent. Vísir og Þorbjörn slitu hins vegar nýverið þeim viðræðum.
