Lands­rétt­ar­málið svo­kall­aða er nú til með­ferðar hjá efri deild Mann­rétt­inda­dóm­stóls­ins í Strass­borg. Neðri deildin þótti bregð­ast fljótt við erind­inu út af Lands­rétt­ar­mál­inu og málið gekk mjög hratt fyrir sig. Því er ekki úti­lokað að málið hljóti hraða máls­með­ferð hjá efri deild­inni en á meðan málið er þar veltum við vöng­um. Þetta mál vekur upp stórar spurn­ing­ar, kannski er ein stærsta spurn­ing­in: Getur almenn­ingur treyst dóm­stól­um, ef fram­kvæmd­ar­valdið nýtir valdið til að hafa af þeim afskipti?

Já, maður eða öllu heldur kona spyr sig um leið og hún staldrar við ummæli fyrr­ver­andi dóms­mála­ráð­herra, Sig­ríðar Á. And­er­sen, um dóm­stól­inn almennt og út frá þessu máli. Eitt­hvað í orðum Sig­ríðar kann að virð­ast hljóma smætt­andi fyrir dóms­ferlið, jafn­vel finnst konu hún greina pr-tón á milli lín­anna.

Kona spyr sig jafn­vel: Er við­eig­andi að Sig­ríð­ur, sem fyrr­ver­andi dóms­mála­ráð­herra, tjái opin­ber­lega sýn sína á málið og ferli þess á meðan það er til með­ferðar hjá dóm­stól­um?

Um dag­inn hitti ég Ragnar Aðal­steins­son í öðrum erinda­gjörð­um, en talið barst að þessu máli og vanga­veltur hans hljóm­uðu svo kjarn­aðar að mér fannst til­valið að þær fengju að fljóta út í sam­fé­lag­ið; sam­fé­lag þar sem fólk veltir nú vöngum yfir og tekst á um hversu alvar­legt þetta mál er í sjálfu sér. Mál þetta snertir grunn­stoðir lýð­ræð­is­ins á þann hátt að nauð­syn­legt er að við ræðum það og rök­ræð­um. Í dæg­ur­þras­inu hafa ein­hverjir viðrað áhyggjur af sjálf­stæði full­veld­is­ins þegar rætt er um aðild okkar að Mann­rétt­inda­dóm­stóln­um. En umhugs­un­ar­efnið er kannski öllu frekar hvernig við viljum standa að full­veld­inu. Ef ekki er staðið rétt að hlutum eins og skipan dóm­stóla er hætta á að við myljum sjálf full­veldið undan okk­ur.

Sólin lýsir upp Rétt

Á fyrsta sól­skins­degi árs­ins rölti ég á skrif­stof­una hans Ragn­ars. Lög­fræði­stofan heitir Réttur og á vegg and­spænis dyr­unum hangir plakat með áletr­un­inni: Rétt er rétt. Hús­næðið er skemmti­lega retró og ber með sér ilm af ótelj­andi gesta­komum; orðum og vanga­velt­um. Eitt­hvað ferskt loðir við húsa­kynnin um leið og inn­rétt­ing­arnar eru gam­al­grón­ar, á stöku vegg hanga plaköt og myndir og eitt­hvað við umhverfið fær mann til að hugsa að ásýnd lög­fræði­stof­unnar sé ekki skrif­stofu­lega dæmi­gerð.

Ragnar hefur alla ævi verið knú­inn áfram af for­vitni, eins konar þörf fyrir að greina hvar ann­markar kerf­is­ins kunna að birt­ast og láta reyna á þá. Hann hefur sjálfur sagt mér að for­vitni fái oft að ráða því hvaða mál hann taki að sér. Hann er iðu­lega for­vit­inn um virkni kerf­is­ins og umbreyt­inga­mátt­inn sem felst í því að praktísera lög.

Ég tylli mér and­spænis honum og bið hann um að útskýra fyrir mér, hinum almenna, fávísa full­trúa almenn­ings, hitt og þetta um Lands­rétt­ar­málið sem er nú komið út fyrir land­stein­ana.

Þetta er ekki venju­leg áfrýjun eins og við köllum það, segir Ragnar hæg­lega og bætir við að í und­an­tekn­ing­ar­til­vikum sé hægt að vísa máli til efri deildar Mann­rétt­inda­dóm­stóls­ins, þó að málið sé ennþá til með­ferðar hjá neðri deild – en jafn­framt eftir að dómur gangi þar. 

Málið er síðan flutt í öllum atriðum og dæmt í öllum atriðum í efri deild­inni, fari málið þang­að, þannig að með­ferðin er ólík með­ferð áfrýj­un­ar­dóm­stóls, útskýrir hann og heldur áfram: Að vísu er rétt að í lög­un­um, sem lög­festu mann­rétt­inda­sátt­mál­ann hér á landi, þá er tekið fram að dómar dóm­stóls­ins séu ekki bind­andi fyrir Ísland. Þetta breytir ekki því að í fram­kvæmd höfum við ætíð tekið fullt til­lit til dóma dóm­stóls­ins og breytt íslenskum lögum í sam­ræmi við dómana; jafn­vel í grund­vall­ar­at­rið­um, eins og t.d. þegar mál sem fór fyrir dóm­stól­inn leiddi til að allri íslenskri dóm­skipan var breytt í grund­vall­ar­at­rið­um.

Þetta var mál Jóns, hjól­reiða­manns á Akur­eyri, bara ómerki­legt brot; náungi á hjóli sem braut ein­hverjar umferð­ar­regl­ur. En þá var það þannig að sami maður gat rann­sakað málið og dæmt, sýslu­maður og full­trúar hans fóru bæði með rann­sókn máls­ins og dóma. Málið leiddi til þess að það varð aðskiln­aður á milli dóms­valds og fram­kvæmd­ar­valds. Eiríkur Tóm­as­son fór með þetta mál til Strass­borgar og það hafði gríð­ar­lega rót­tæk áhrif. Mál­inu lauk með sátt en hluti af sátt­inni var að Ísland gjör­breytti skipan dóm­stól­anna.

Í fram­haldi af þessu telur Ragnar rétt að minna á að nú sé æ meiri áhersla lögð á aðskilnað dóms­vald og fram­kvæmd­ar­valds í Evr­ópu og það nákvæm­lega sama gildi hér á landi.

Við höfum í nokkrum skrefum tekið valdið af dóms­mála­ráð­herra til að skipa dóm­ara og fært það til mats­nefndar sem skipuð er sér­fræð­ing­um. Þó gildir sú und­an­tekn­ing að vilji dóms­mála­ráð­herra breyta nið­ur­stöðum mats­nefndar getur hann lagt til­lögu um slíka breyt­ingu fyrir Alþingi, segir hann.

Alþingi fór ekki eftir fyr­ir­mælum lag­anna

Og þá aftur að hinum fávísa full­trúa almenn­ings sem biður Ragnar um að útskýra fyrir sér hvað hafi nákvæm­lega gerst í þess­ari atburða­rás sem við köllum Lands­rétt­ar­mál­ið.

Ragnar gefur sér augna­blik til að íhuga áður en orðin flauma, síðan má kona hafa sig alla við að hrað­skrifa útlist­ingar hans:

Það sem að gerð­ist í Lands­rétt­ar­mál­inu var að þessi mats­nefnd, skipuð sér­fræð­ing­um, komst að þeirri nið­ur­stöðu að fimmtán af þeim sem sóttu um stöðu dóm­ara í Lands­rétti væru hæf­ari en aðrir umsækj­end­ur.

Dóms­mála­ráð­herra sætti sig ekki við nið­ur­stöður mats­nefnd­ar­inn­ar, heldur tók hún nöfn fjög­urra af þessum fimmtán af lista mats­nefndar og setti þeirra í stað fjóra umsækj­endur sem mats­nefndin hafði skipað neð­ar, talið hæfa en ekki hæf­asta, heldur hann áfram. Hún tók sér þannig vald sem henni er heim­ilað í lögum um skipan dóm­ara, en þetta vald hefur hún ekki ein, heldur verður hún að fá sam­þykki Alþingis fyrir breyt­ing­unni. Í þessu sér­staka til­viki, þar sem verið var að fjalla um skipan dóm­ara í nýjan dóm­stól, fimmtán að tölu, hafði verið sett ákvæði í lög þess efnis að ef til þess kæmi að málið færi fyrir Alþingi, vegna þess að dóms­mála­ráð­herra féllist ekki á nið­ur­stöðu mats­nefnd­ar, þá væri Alþingi skylt að taka afstöðu til hvers og eins dóm­ara­efn­anna sem ráð­herra lagði til við Alþingi. Í þessu til­viki, þá fór Alþingi ekki eftir fyr­ir­mælum lag­anna heldur ákvað að greiða atkvæði um allan hóp­inn sem ráð­herra lagði til – í einu lagi. Óum­deil­an­legt er að þetta er ann­marki á með­ferð máls­ins hjá Alþingi, en ágrein­ing­ur­inn er um það hvort þetta sé mik­il­vægt eða óveru­legt brot á lög­um.

Ragnar sýpur á vatni, eilítið fjar­rænn og segir síð­an: Þá komum við aftur að hlut­verki dóms­mála­ráð­herra. Dóms­mála­ráð­herra fer að sjálf­sögðu með stjórn­vald og er bund­inn af lögum um með­ferð stjórn­sýslu­valds. Ein mik­il­væg­asta meg­in­regla á því sviði fjallar um rann­sókn­ar­skyldu stjórn­valda. Þar sem að fyrr­ver­andi dóms­mála­ráð­herra hafði hug á því að breyta nið­ur­stöðum mats­nefndar var henni skylt að rann­saka málið ýtar­lega og færa fram rök fyrir breyt­ingu sem ráð­herra vildi gera. Af því að ráð­herr­ann vildi koma fjórum nýjum umsækj­endum að og taka fjóra í burtu, þá var henni skylt, sam­kvæmt þess­ari rann­sókn­ar­reglu, að bera sam­an, hið minnsta, þessa fjóra sem hún vildi koma að og þá fjóra sem hún vildi taka í burtu. En að mínu áliti átti hún að bera saman alla nítján dóm­ar­ana, þá fimmtán sem mats­nefndin valdi og þá fjóra sem hún vildi koma að. Og síðan rök­styðja, á mál­efna­legan hátt, þær breyt­ingar sem hún vildi gera. Til að fram­kvæma þessa rann­sókn og eft­ir­far­andi mat hefði hún þurft að leita til sér­fræð­inga sér til aðstoð­ar, botnar hann.

Með því að gúggla dálítið rakst hinn fávísi full­trúi almenn­ings á eft­ir­far­andi ummæli Sig­ríðar Á. And­er­sen í Víg­lín­unni: „Hæsti­réttur kemst að þess­ari nið­ur­stöðu í des­em­ber 2017 að ég hafi ekki rann­sakað málið nægi­lega. Hæsti­réttur kemst hins vegar að því stuttu seinna að þrátt fyrir þetta þá sé þetta ekki þannig ann­marki að hafi varðað lög­mæti skip­unar dóm­ar­anna og ekki heldur að Alþingi hafi ákveð­ið, sem ég kom ekk­ert nálægt, Alþingi ákvað að greiða í einu lagi um fimmtán til­lögur í stað þess að bera hverja og eina til­lögu upp fyrir sig.“ Hún vísar þar í dóm Hæsta­réttar sem féll í des­em­ber 2017 um skipun dóm­ara við Lands­rétt.

Póli­tískur vandi

Ragnar segir að miðað við gögn dóm­stól­anna þá hafi ráð­herra ekki talið ástæðu til að leita til sér­fræð­inga við þessa rann­sókn og þetta mat, heldur ákveðið að byggja á eigin mati. Hann ­tekur fram að við ákvörð­un­ina hafi dóms­mála­ráð­herra verið í hlut­verki stjórn­mála­manns en ekki sér­fræð­ings í lög­fræð­i. 

Hún lagði síðan sína nýju til­lögu fyrir Alþingi, án þess að þeim til­lögum fylgdi full­nægj­andi rök­stuðn­ing­ur, hvorki fyrir vali hinna fjög­urra sem hún bætti við né hinna fjög­urra sem hún tók af lista mats­nefnd­ar, segir hann. Dóm­stólar hafa kom­ist að þeirri nið­ur­stöðu að rök­stuðn­ingur hennar hafi verið ófull­nægj­andi. Alþingi átti þess kost að krefja ráð­herr­ann um frek­ari og full­nægj­andi rök­stuðn­ing en lét það undir höf­uð ­leggj­ast.

Sitt­hvað gekk þó á og við upp­rifjun á þessu fann hinn fávísi full­trúi almenn­ings frétt á Stund­inni sem rifj­aði upp að Við­reisn hefði á sínum tíma gert athuga­semdir við hæf­is­list­ann vegna kynja­sjón­ar­miða, en þar má lesa eft­ir­far­andi: „Þing­menn Við­reisnar greindu frá því á opna fund­inum í gær að það hefði verið á grund­velli jafn­rétt­is­sjón­ar­miða sem þeir vildu fara fram hjá vali hæf­is­nefnd­ar, sem hafði valið tíu karl­menn og fimm kon­ur.

Við breyt­ingu Sig­ríðar á list­anum urðu kon­urnar sjö, en karl­arnir átta. Sig­ríður tók ekki undir það í við­tölum strax eftir ákvörð­un­ina að jafn­rétt­is­sjón­ar­mið hefðu legið að baki vali henn­ar, en vís­aði síðar til þess að það ætti við.“ 

Ann­ars vegar voru þeir Eiríkur Jóns­son, Jón Hösk­ulds­son, Jóhannes Rúnar Jóhanns­son og Ást­ráður Har­alds­son teknir af list­anum og hins vegar komu í stað­inn Arn­­­­­­­fríður Ein­­­­­­­ar­s­dótt­ir, Ragn­heiður Braga­dótt­ir, Ásmundur Helga­­­­­­­son og Jón Finn­­­­­­­björns­­­­­­­son. 

Meiri­hluti Sjálf­stæð­is­flokks­ins, Við­reisnar og Bjartrar fram­tíðar hleypti mál­inu í gegn á sínum tíma. Björt Ólafs­dótt­ir, umhverf­is­ráð­herra úr Bjartri fram­tíð, gagn­rýndi femínista fyrir að leggj­ast gegn breyt­ingu Sig­ríð­ar. Hún sagði að svo­kallað fag­legt mat hæf­is­nefndar á umsækj­endum væri í anda gamla Íslands.

Þegar Ragnar er spurður hvað þetta óvissu­á­stand, sem nú rík­ir, segi um Alþingi sem slíkt svarar hann að þarna lúri póli­tískur vandi, fólg­inn í því að þeir ráð­herrar rík­is­stjórn­ar, sem ekki eru í flokki dóms­mála­ráð­herra, telji sér skylt að una til­lögum ráð­herr­ans og jafn­framt að styðja þær á Alþingi.

Þetta bygg­ist á því að for­maður hvers stjórn­mála­flokks, sem myndar rík­is­stjórn, er tal­inn hafa for­ræði yfir ráð­herrum sín­um, útskýrir hann. Ráð­herrum ann­arra flokka er talið skylt að styðja fram­göngu, í þessu til­viki dóms­mála­ráð­herra, jafn­vel þótt þeir hafi verið and­stæðir henni. Á þessum tíma voru dóms­mála­ráð­herra og for­sæt­is­ráð­herra í sama flokki og ætla verður að flokk­ur­inn hafi ekki talið ástæðu til að bregð­ast við fram­göngu dóms­mála­ráð­herra.

Svo hefur verið talað um und­ir­ritun for­set­ans, segir hann næst, en skip­un­ar­bréf dóm­ar­anna fimmtán voru und­ir­rituð af for­seta Íslands. For­set­inn virð­ist hafa fengið álits­gerð frá skrif­stofu Alþingis um að afgreiðslan þar hafi ekki verið í and­stöðu við lög og á þeim for­sendum und­ir­rit­aði for­set­inn skip­un­ar­bréf­in. Sam­kvæmt stjórn­ar­skránni ber hins vegar ráð­herra ábyrgð á þess­ari stjórn­ar­at­höfn en ekki for­set­inn, bætir Ragnar við og minn­ist snöggvast eldra máls: Þegar dóm­arnir um ann­mark­ana hjá dóms­mála­ráð­herra voru kveðnir upp í Hæsta­rétti varð mér hugsað til að fyrir tíu árum var fjallað um sam­bæri­legt mál; skipan dóm­ara, þar sem settum dóms­mála­ráð­herra láð­ist að rann­saka málið sjálf­stætt áður en hann gerði til­lögu að skipan dóm­ara í and­stöðu við álit mats­nefnd­ar.

Síðan beinir hann tal­inu aftur að Lands­rétt­ar­mál­inu og seg­ir:

Afleið­ingar þess­ara máls­með­ferðar segja okkur að það hefði verið rétt af þáver­andi for­sæt­is­ráð­herra að koma í veg fyrir að málið fengi þá afgreiðslu sem það fékk á Alþingi. Með stofnun Lands­réttar var stigið merki­legt skref til að auka veg rétt­ar­rík­is­ins hér á landi en það tókst ekki að gera það á þann hátt sem fyr­ir­hug­aður var og það hefur leitt til þess að Lands­réttur hefur ekki þá stöðu sem hann ella hefði haft. Traust almenn­ings er meg­in­skil­yrði til að dóm­stólar fái starf­að.

Dóm­stólar síð­asta vígi borg­ar­anna

Nú liggur bein­ast við að spyrja að hvaða leyti það hafi mis­tek­ist að skapa Lands­rétti ásætt­an­lega stöðu.

Þar komum við að ákveðnum prinsipp­um, segir Ragn­ar. Þetta mál snýst í fyrsta lagi um skilin á milli fram­kvæmd­ar­valds og dóms­valds. Bæði sam­kvæmt stjórn­ar­skrá og stjórn­skip­un­ar­þró­un, þá eru gerðar æ rík­ari kröfur um sjálf­stæði dóm­stóla. Að þeir séu óháðir fram­kvæmd­ar­vald­inu með öllu. Annað meg­in­at­riðið er að dóm­stóla­skipan og ráðn­ing dóm­ara sé með þeim hætti að almenn­ingur beri traust til dóm­stól­anna og sé þess full­viss að dóm­stól­arnir séu með öllu óháðir fram­kvæmd­ar­vald­inu. Um leið og fram­kvæmd­ar­valdið hefur afskipti af skipun dóm­ara, þá rýrnar þetta traust almenn­ings á dóm­stól­unum og staða þeirra í sam­fé­lag­inu verður veik­ari en ella. Í til­viki Lands­réttar tel ég að afskipti fram­kvæmd­ar­valds­ins hafi haft afar nei­kvæð áhrif á stöðu Lands­réttar og það muni taka Lands­rétt nokkur ár að ávinna sér við­un­andi traust á meðal almenn­ings – vegna þess. 

Þar sem traust almenn­ings á dóm­stólum er nauð­syn­legt í lím­inu sem heldur saman frjáls­lyndu lýð­ræði er ekki úr vegi að spyrja: Hversu alvar­leg eru meint mis­tök?

Þau eru alveg grafal­var­leg vegna þess að fátt er mik­il­væg­ara en að dóm­stólar njóti trún­aðar og trausts lands­manna. Og það má ekki grafa undan þessu trausti eins og með þeim vinnu­brögðum sem tíðk­uð­ust við skipan hinna nýju Lands­rétt­ar­dóm­ara, svarar Ragnar hik­laust.

Nú hafa heyrst raddir sem segja að rétt­ar­ríkið á Íslandi sé í upp­námi út af þessu máli, er eitt­hvað hæft í því?

Til að rétt­ar­ríkið sé virt, þá þarf ríkið að búa við dóm­stóla sem borg­ar­arnir treysta því iðu­lega eru dóm­stól­arnir síð­asta vígi borg­ar­anna, þegar allt annað þrýt­ur. Borg­ar­arnir hafa ekki í annan stað að leita.

Nú er hefur líka verið rætt um óvissu­á­stand, hvernig lýsir það sér?

Ein afleið­ingin af þess­ari aðferð við að skipa dóm­ar­ana er sú að það ríkir óvissa um skipan dóm­ara við rétt­inn. Og jafn­vel hefur sú skoðun verið sett fram að vera kunni að allir dóm­ar­arnir fimmtán í Lands­rétti séu rangt skip­að­ir, svarar Ragnar sem er þeirrar skoð­unar að Mann­rétt­inda­dóm­stóll Evr­ópu muni ekki ganga svo langt að telja alla dóm­ar­ana van­hæfa.

Verði nið­ur­staðan í Strass­borg sú að skipan dóm­ar­anna fjög­urra hafi ekki upp­fyllt laga­skil­yrði, þá kann að vera að ein­hverjir aðilar dóms­mála sem þessir dóm­arar hafa tekið þátt í að dæma muni krefj­ast end­ur­upp­töku þeirra eða ógild­ingu, heldur hann áfram. Við höfum for­dæmi, tengt því að Hæsti­réttur komst að þeirri nið­ur­stöðu fyrir all­mörgum árum að dóm­ar, sem full­trúar hér­aðs­dóm­ar­anna kváðu upp, stæð­ust ekki lög. Þau mál voru end­ur­flutt og dæmd að nýju af öðrum dóm­urum sem upp­fylltu skil­yrði um sjálf­stæði sem dóm­ar­ar. Jafn­framt var sá kostn­að­ur, sem þessu fylgdi fyrir aðil­anna, felldur á rík­is­sjóð, segir Ragn­ar.

Hvað ætli þetta mál og mögu­legar eft­ir­öldur þess eigi eftir að kosta okk­ur?

Það er ómögu­legt að segja. Þetta er búið að kosta okkur mikla pen­inga en hversu mikla vitum við ekki. Það verður erfitt að meta þetta þannig, eftir á, í krónum og aur­um.

Síbreyti­leg sam­fé­lög

Næst legg ég á borð fyrir Ragnar þessi ummæli Sig­ríðar í Víg­lín­unni: „Ég lít nú á þennan dóm­stól svo­lítið eins og hefur verið rætt, síð­ustu fjöru­tíu árin hefur hann verið að fara aðrar leiðir en hefð­bundnir dóm­stólar gera og sér­stak­lega und­an­farin tíu ár, í því sem hefur verið kallað meðal lög­fræð­inga lif­andi túlkun á mann­rétt­inda­sátt­mál­anum og það er svona eins og dóm­stóll­inn hafi mik­inn áhuga á því að dæma ekki bara sam­kvæmt sátt­mál­anum eftir orð­anna hljóðan eða eins og hann var túlk­aður í upp­hafi þegar aðild­ar­ríkin geng­ust undir hann á sínum tíma heldur hefur það verið dálítið kapps­mál hjá dóm­stólnum að fara inn á svið stefnu­mót­unar og stefnu­mörk­unar meðal aðild­ar­ríkj­anna.“

Ragnar svarar á þessa leið: Fyrr­ver­andi dóms­mála­ráð­herra hefur látið að því liggja að Mann­rétt­inda­dóm­stóll Evr­ópu sé ólýð­ræð­is­legur eða að minnsta kosti skip­aður á ólýð­ræð­is­legan hátt. Því er til að svara að skipan dóm­ara í Mann­rétt­inda­dóm­stól Evr­ópu er talin lýð­ræð­is­legri en skipan í nokkurn annan alþjóð­legan dóm­stól sem fjallar um mann­rétt­ind­i. Ný­leg rann­sókn virtra aðila sýnir fram á að val og skipan dóm­ara í dóm­stól­inn í Strass­borg beri af vali og skipan dóm­ara í aðra alþjóð­lega mann­rétt­inda­dóm­sóla. Um þetta er hægt að lesa í ýtar­legri skýrslu Alþjóða lög­fræð­inga­ráðs­ins og Open Soci­ety síðan 2017.

Ragnar hugsar eilítið málið og segir síð­an: Lengst af hefur Mann­rétt­inda­dóm­stóll­inn beitt því sem kallað er fram­sækin túlkun á ákvæðum mann­rétt­inda­sátt­mál­ans og hefur það að mínu viti verið til þess fallið að bæta við og auka mann­rétt­indum borg­ar­anna bæði gagn­vart opin­beru valdi og einka­valdi. Dóm­stóll­inn hefur tekið til­lit til þró­unar á ýmsum sviðum mann­rétt­inda í Evr­ópu við túlkun ákvæð­anna og er ekki einn um það. Fyrir þetta hefur dóm­stóll­inn sætt nokk­urri gagn­rýni og telja gagn­rýnendur dóm­stól­inn ganga of langt í fram­sæk­inni beit­ingu sátt­mál­ans. Tvær meg­in­reglur draga úr fram­sæknum túlk­unum dóm­stóls­ins, ann­ars vegar reglan um svig­rúm aðild­ar­ríkj­anna til mats og hins vegar svo­nefnd nálægð­ar­regla.

Hann útskýrir þetta nán­ar: Fyrri regl­unni er ætla að draga úr því að Mann­rétt­inda­dóm­stóll­inn beiti eigin mati á álita­efni máls en uni við mat heima­dóm­stóla. Nálægð­ar­reglan er að því leyti sama marki brennd, að henni er ætlað aukið vægi heima­dóm­stól­anna við mat á því hvort brotið hafi verið gegn ­mann­rétt­inda­á­kvæð­um. Þekkt dæmi er að dóm­stóll­inn komst að þeirri nið­ur­stöðu að fangar í Bret­landi hefðu kosn­inga­rétt eins og aðrir borg­ar­ar. Vakti þetta gríð­ar­lega óánægju meðal áhrifa­að­ila í Bret­landi og þeir héldu því fram að þarna væru afskipti af inn­an­rík­is­mál­um, ekki ósvipað og fyrr­ver­andi dóms­mála­ráð­herra lætur liggja að.

Ragnar tekur sér mál­hvíld, íhugar næstu orð og segir því næst: Ég aðhyllist fram­sækna túlkun á ákvæðum um mann­rétt­indi, bæði hjá alþjóð­legum dóm­stólum og lands­dóm­stól­um. Við lifum í síbreyti­legum sam­fé­lögum og lögin sæta ekki þeim sömu öru breyt­ingum og sam­fé­lög­in, því verða dóm­stólar að líta til til­gangs mann­rétt­inda­á­kvæða og túlka þau í sam­ræmi við aðstæður í sam­fé­lag­inu á hverjum tíma, klykkir hann út með, sýpur á vatni og segir því næst að það sé hlut­verk dóm­stóls­ins að taka við erindum frá ein­stak­ling­um, og reyndar einnig sam­tök­um, sem varða hugs­an­leg brot á ákvæðum mann­rétt­inda­sátt­mál­ans.

Við með­ferð slíkra mála kemst dóm­stóll­inn ekki hjá því í sumum til­vikum að kanna lög við­kom­andi heima­lands og fram­kvæmd þeirra laga fyrir dóm­stól­um, útskýrir Ragn­ar. Almennt séð er það ekki hlut­verk dóm­stóls­ins að setj­ast í sæti æðstu dóm­stóla í heima­land­inu en það ger­ist þó í und­an­tekn­inga til­vik­um, eins og í þessu máli. Þar sem dóm­stóll­inn verð­ur­ að gera er að taka afstöðu til þess hvort stjórn­völd eða dóm­stólar í heima­land­inu hafi brotið með frek­legum hætti gegn rétt­indum borg­ar­ans sem leitar til Mann­rétt­inda­dóm­stóls­ins. Dóm­stóll­inn notar hug­takið fra­gr­ant violations um það.

Í Lands­rétt­ar­mál­inu taldi Mann­rétt­inda­dóm­stóll­inn að brotið hefði verið frek­lega gegn ákvæðum um skipan dóm­stóla, sam­kvæmt ákvæðum mann­rétt­inda­sátt­mál­ans. Þetta byggð­ist á heild­ar­mati á máls­með­ferð­inni, bæði hjá dóms­mála­ráð­herra og Alþingi. En jafn­framt á álykt­unum Hæsta­réttar um ann­marka á máls­með­ferð­inni hjá sömu aðil­um. Mun­ur­inn er sá að Mann­rétt­inda­dóm­stóll­inn ákvað að taka afstöðu til þess hvort brotið hefði verið frek­lega gegn við­eig­andi rétt­indum – en það láð­ist Hæsta­rétti hins vegar að gera.

Að skipan dóm­ara stand­ist kröfur lag­anna

Nú hefur Sig­ríður sagt lík­legt að yfir­deildin stað­festi úrskurð dóm­stóls­ins sem dæmdi rík­inu í óhag, enda hafi hann hags­muni af því. Hún hefur gagn­rýnt að íslenski dóm­ar­inn skuli fylgja mál­inu upp í efri deild og segir það ankanna­legt að dóm­ari end­ur­skoði sína eigin nið­ur­stöðu. Í Víg­lín­unni sagði hún: „Mér finnst skjóta skökku við að það skuli vera sami dóm­ari sem sitji í und­ir­rétt­in­um, íslenski dóm­ar­inn, og hann sitji aftur í yfir­deild­inni. Þetta er í sam­ræmi við reglur dóm­stóls­ins og er kannski regla á gömlu meið­i.“

Ragnar svarar þessu rólynd­is­lega: Það sem hún er þá vænt­an­lega að reyna að segja er að Róbert Ragnar Spanó muni í yfir­deild­inni berj­ast fyrir óbreyttri nið­ur­stöðu, vegna þess að hann sé ekki reiðu­bú­inn til að breyta um skoð­un. Ég minni á að efri deildin er ekki áfrýj­un­ar­dóm­stóll. Þar er málið flutt um öll þau sömu atriði og þau voru flutt í neðri deild­inni og málið dæmt sjálf­stætt, um sér­hvert atriði sem á reyn­ir. Efri deildin er skipuð sautján dóm­urum og nokkrir þeirra eiga sjálf­krafa sæti í efri deild­inni, þar á meðal for­seti og vara­for­seti dóm­stóls­ins, for­menn deild­anna, svo og við­kom­andi lands­dóm­ari, þ.e. dóm­ari sem skip­aður er af land­inu sem aðild á að mál­inu. Og í þessu til­viki er það Róbert Spanó.

Hann segir þetta fyr­ir­komu­lag lík­lega eiga sér rót í því að ríkin vilji hafa nokkuð um það að segja hvernig með­ferð mál þeirra fá fyrir alþjóð­legum dóm­stólum og tryggja þannig að sjón­ar­mið þeirra kom­ist að.

Ég fæ á til­finn­ing­una að hún hugsi þetta þannig, segir Ragn­ar, að Róbert muni berj­ast fyrir sömu nið­ur­stöðu í efri deild og hann stóð fyrir í neðri deild. Að hann muni líta á það sem per­sónu­legan ósigur ef efri deild breyti nið­ur­stöðu neðri deild­ar. Þó að hann sé sjálf­stæður gagn­vart íslensku rík­is­valdi í dóm­störfum sín­um, þá er hann upp­haf­lega til­nefndur sem dóm­ari af íslenska rík­inu án aðkomu almenn­ings. Þannig stendur staða hans nær rík­inu en almenn­ingi í land­inu. En dóm­ara­valið fer eftir mjög ströngum skil­yrð­um. Ef þessi skil­yrði eru ekki upp­fyllt, þá er til­nefn­ingum við­kom­andi ríkis hafnað og kraf­ist nýrra til­nefn­inga.

Er mögu­legt að ýja að ein­hvers konar póli­tísku hags­muna­drifi í þessu máli?

Ég sé enga póli­tíska hlið á þessu máli, hvorki hjá íslenska dóm­ar­anum né öðrum dóm­urum í mál­inu, svarar Ragnar og segir að sér virð­ist nið­ur­staðan í neðri deild vera í fullu sam­ræmi við þá þróun sem birst hafi í dómum evr­ópskra dóm­stóla á síð­ari árum, þar sem gerðar eru ríkar kröfur til þess að fyllt sé lögum nákvæm­lega við skipan dóm­ara í dóm­stóla. Það er meg­in­skil­yrði þess að skipan dóm­ara til starfa við dóm­stól stand­ist kröfur lag­anna, að farið sé að settum reglum og lögum í hví­vetna, bæði í smá­at­riðum og stórum atrið­um.

Þessi loka­orð Ragn­ars segja allt sem segja þarf, hugsa ég með mér, enda kaffið orðið kalt, kom­inn tími á ábót og ég búin að fá svör við spurn­ingum mín­um, aðeins minna fávís en þegar ég vakn­aði.