Don­ald Trump Banda­ríkja­for­seti var staddur á fundi Asíu- og Kyrra­hafs­ríkja í Víetnam á dög­unum þar sem hann býsnað­ist meðal ann­ars yfir því hve Banda­ríkin fara hall­oka í alþjóða­við­skipta­kerf­inu (já í alvöru). Allir vita að saga Banda­ríkj­anna og Víetnam flétt­ast saman í hild­ar­leik stríðs­ins sem Banda­ríkin háðu við Norð­ur­-Ví­etnam á árunum 1965 til 1975. Frá sjón­ar­hóli Banda­ríkj­anna, og okkur hinna  Vest­ur­landa­bú­anna sem speglum okkur í þeirra menn­ingu, mark­aði Víetnams­stríðið kafla­skil enda komu þús­undir ungra manna heim úr her­þjón­ustu – þeir sem voru svo heppnir að koma heim yfir höfuð – skemmdir á lík­ama og sál.

Grá­glettin stað­reynd er að Trump sjálfur kom sér undan her­þjón­ustu í Víetnam vegna beinnibbu í fæti, sem lag­að­ast svo til allrar ham­ingju skömmu síð­ar. Löngu seinna sagði Trump í gríni að hans „per­sónu­lega Víetnam“ hafi falist í því að stunda skemmt­ana­lífið í New York á níunda ára­tugnum þar sem allt grass­er­aði í kyn­sjúk­dóm­um.

En að því gamni slepptu, var Víetnam­stríðið and­styggi­legur hild­ar­leik­ur. Einn skelfi­leg­asti atburður stríðs­ins átti sér stað í mars árið 1968 þegar banda­rískir her­menn strá­felldu óvopn­aða borg­ara í hund­raða­tali í þorp­inu My Lai. Í fyrstu var reynt að hylma yfir ódæð­ið, en eftir að það komst í hámæli árið eft­ir, kastaði það rýrð á her­inn og stríðs­rekst­ur­inn í heild sinni.

Enn einn víg­völlur Kalda stríðs­ins

Víetnam nútím­ans var lengi nýlenda Frakk­lands, kallað Franska Indókína. Í seinni heims­styrj­öld­inni réð­ist Japan inn í landið og komm­ún­ista­leið­tog­inn Ho Chi Minh setti á lagg­irnar skæru­liða­sveitir til að berj­ast gegn Japön­um, sem og franska nýlendu­hern­um. Eftir að Jap­anir yfir­gáfu landið tóku Ho og hans menn völdin í norð­ur­hluta lands­ins.

Á árunum eftir stríð rann upp sá veru­leiki að heim­inum var að miklu leyti skipt ann­ars vegar í áhrifa­svæði Banda­ríkj­anna og hins vegar Sov­ét­ríkj­anna. Banda­ríkja­menn unnu þá eftir Dom­in­o­kenn­ing­unni svoköll­uðu, sem fól í sér að hvergi mætti láta komm­ún­ista og útþenslu þeirra óáreitta. Ann­ars væri boðið heim hætt­unni á að fleiri ríki fylgdu í kjöl­farið og yrðu komm­ún­isma að bráð.

Banda­ríkja­menn hófu því afskipti af mál­efnum Víetnam strax á sjötta ára­tugnum þar sem þeir studdu stjórn­völd í suð­ur­hluta lands­ins með ráðum og dáð í þeirri við­leitni að sam­eina landið og reka komm­ún­ista á brott.

Eins og oft vill vera, fóru átökin síst dvín­andi með afskiptum utan­að­kom­andi velda og árið 1965 fékk Lyndon B. John­son Banda­ríkja­for­seti því fram­gengt að banda­rískt her­lið var flutt til Saigon til að aðstoða stjórn Ngo Dinh Diem við að berja á and­spyrnu­hreyf­ingu Viet Cong í Suð­ur­-Ví­etnam.

Skemmst frá að segja varð Banda­ríkja­mönnum lítt ágengt þrátt fyrir ofureflið og linnu­lausar sprengju- og eit­ur­efna­árásir á Viet Cong og Norð­ur­-Ví­etnam, sem naut stuðn­ings hug­mynda­bræðra sinna í Kína og Sov­ét­ríkj­un­um.

Sagan heima við var þó á þá leið að Norð­an­menn væru teknir að lýj­ast og brátt hyllti undir sig­ur. Það var þess vegna mikið áfall þegar her­sveitir Hos gerðu stór­sókn í jan­úar 1968, sem síðar var kölluð Tet-­sókn­in. Tugir þús­unda her­manna réð­ust suður í leift­ur­sókn og náðu að valda miklum usla þó að þeir hafi ekki náð að halda land­svæð­inu.

Þegar grimmdin tekur öll völd

Það er í þessu sam­hengi sem við­fangs­efni þess­arar greinar ger­ist.

Charlie Company, hópur ungra her­manna, hafði komið til Víetnams í árs­lok 1967 og þó að þeir hefðu ekki lent í beinum átökum þegar komið var fram í mars 1968 höfðu þeir misst 40 manns og þar af voru 28 látn­ir, vegna jarð­sprengja og ann­ars konar gildra sem Viet Cong hafði komið fyr­ir.

Mik­ill kurr var í hópnum sem nú taldi rúm­lega 100 menn og marga þyrsti í að ná fram hefndum fyrir fallna félaga sína.

Um það leyti bár­ust Banda­ríkja­mönnum njósnir af því að hópur óvina sem hafði tekið þátt í Tet-­sókn­inni væri nú stað­settur í nágrenni við tvö lítil þorp sem heima­menn köll­uðu saman Son My, en Banda­ríkja­menn köll­uðu My Lai og My Khe. Charlie Company, sem var undir stjórn Ernests Med­ina höf­uðs­manns, var send á svæð­ið. Dag­skip­unin var að upp­ræta alla óvini sem gætu falist á svæð­inu og alla stuðn­ings­menn þeirra. Kenn­ingin var sú að um kl. 7 ættu allir almennir bæj­ar­búar að vera farnir á mark­að­inn og því væru allir í þorp­inu skæru­liðar eða stuðn­ings­menn; skot­mörk.

Við sól­ar­upp­rás hinn 16. mars árið 1968 lentu þyrlur í útjaðri þorp­anna og Charlie Company, sótti í þremur hópum (platoon) að áfanga­stað. Tveir hópanna fóru inn í þorpið um klukkan 8 en á leið­inni hófu þeir umsvifa­laust að skjóta og drepa alla þá sem þeir sáu á hrís­grjóna­ökrunum og skóg­inum í kring.

Sam­kvæmt frá­sögn vitna, aðal­lega við­staddra her­manna, var ástandið fyrst yfir­veg­að, eins langt og það nær, en spennu­þrung­ið. Þorps­búum var safnað saman í hóp í miðju þorps­ins en þá allt í einu brast stífl­an.

Einn her­mann­anna stökk til og stakk einn fang­anna með byssu­sting sínum og í kjöl­farið hófust dráp­in. Annar flokks­for­ingj­anna, William Cal­ley, skip­aði þá sínum mönnum að hefja skot­hríð. Margir voru tregir til, en fyrr en varði var gegnd­ar­laust dráp haf­ið.

Menn, kon­ur, börn; eng­inn var óhult­ur.

Her­menn brenndu kofa og myrtu alla þá sem komu hlaup­andi út. Calley og hans menn söfn­uðu saman á milli 70 og 80 þorps­búum og ráku ofan í skurð. Calley byrj­aði að skjóta á hóp­inn og öskr­aði á und­ir­menn sína að gera það sama, sem og þeir og gerðu. Kúl­unum rigndi yfir hóp­inn án afláts og einn her­mann­anna sagð­ist hafa notað fjöl­mörg magasín í M-16 byssu sína.

Á sama tíma fóru her­menn um allt og eirðu engu. Konum og stúlkum var nauðg­að, búpen­ingur drep­inn, mat­ar­geymslur brenndar og eitri hellt í drykkj­ar­brunna.

Einn her­mann­anna bar síðar að Calley hafi til dæm­is, eftir að um hægð­ist við skurð­inn þar sem líkin lágu í hrúg­um, hafi skotið og drepið börnin sem höfðu sloppið úr fyrstu skot­hríð­inni og reyndu nú að flýja.

Þriðji flokk­ur­inn hafði beðið átekta utan við þorpið ásamt Med­ina höf­uðs­manni. Þeir komu síðar á stað­inn og tóku margir þátt í grimmd­inni, jafn­vel Med­ina sjálfur sem sást mis­þyrma konu og svo skjóta hana til bana.

Einn her­mann­anna sem kom að síð­ar, Mich­ael Bern­hardt að nafni, lýsti aðkom­unni sem svo að vopna­bræður hans hafi verið að gera ein­kenni­lega hluti. Þeir hafi meðal ann­ars safnað fólki saman í hópa og hent í þau hand­sprengj­u­m. „Þeir skutu líka konur og börn. Það var engin mót­staða og ég sá bara þrjú vopn sem fund­ust og eng­inn okkar særð­ist.  Þetta var bara venju­legt víetnam­skt þorp. Gamlir „papa-san“, konur og börn. Ég man satt að segja ekki eftir að hafa séð karl­mann þarna á hern­að­ar­aldri. Hvorki lífs né lið­inn.“

Á meðan þetta stóð sem hæst lenti þyrlu­sveit við fyrr­nefndan skurð og bauð flug­mað­ur­inn Hugh Thomp­son Jr. fram aðstoð sína og sinna manna við að koma særðum undir lækn­is­hend­ur. Hann fékk þau svör að eina hjálpin sem fólkið ætti von á væri að þeir ætl­uðu að binda enda á þján­ingar þeirra. Hann spurði Calley hvað væri þarna í gangi, enda voru lík á víð og dreif um allt þorp­ið. Calley sagð­ist ein­fald­lega vera að hlýða skip­un­um.

Thomp­son tók þar til sinna ráða og steig meðal ann­ars inn á milli her­manna og þorps­búa sem höfðu falið sig inni í kofa ein­um. Skip­aði hann und­ir­mönnum sínum að skjóta á her­menn ef þeir myndu gera árás á kof­ann á meðan hann væri þar inni. Alls björg­uðu Thomp­son og félagar hátt í tutt­ugu þorps­búum sem þeir fluttu burt í tveimur þyrlu­ferð­um.

Þegar þyrlu­sveitin kom aftur á her­stöð­ina til­kynnti Thomp­son um það sem hann hafði séð og um kl. 11 hafði yfir­stjórn sam­band við Med­ina og fyr­ir­skip­aði að aðgerð­inni yrði hætt.

Þegar yfir lauk lágu senni­lega rúm­lega fimm­hund­ruð óbreyttir og óvopn­aðir borg­arar My Lai í valn­um, þar á meðal 182 kon­ur, 17 með barni, og 173 börn, þar af 56 hvít­voð­ung­ar. Ekki einu ein­asta skoti hafði verið hleypt af gegn Banda­ríkja­mönn­unum og aðeins þrjár byssur fund­ust í þorp­inu.

Til­raun til hvít­þvottar

Sögur um það sem gekk á í My Lai þennan örlaga­ríka dag bár­ust til yfir­stjórnar her­liðs­ins í Víetnam og var skipuð rann­sókn­ar­nefnd til að ganga úr skugga um hvort eitt­hvað hafi gerst þar sem bryti gegn reglum hers­ins.

Skemmst frá að segja var ekk­ert óeðli­legt eða ólög­legt talið hafa átt sér stað þarna. Þvert á móti sögðu frétt­ir, meðal ann­ars í Stars and Stripes, mál­gagni banda­ríska hers­ins,  frá hörðum bar­dögum þar sem 128 skæru­liðar hafi verið drepnir og um 20 almennir borg­arar hafi fall­ið. Aðgerðin hafi verið vel heppn­uð.

Engin stemmn­ing var meðal yfir­manna hers­ins að gera mál úr þessu, enda stóð stríðs­rekst­ur­inn ekki vel, eins og áður sagði.

Það var svo ungur her­mað­ur, Ron­ald L. Riden­ho­ur, sem tók það upp hjá sjálfum sér að hvetja til þess að málið yrði rann­sak­að. Riden­hour var í Víetnam á þessum tíma en tók ekki þátt í aðgerð­inni, heldur frétti af My Lai utan af sér. Þegar heim kom skrif­aði hann bréf til fjöl­margra þing­manna með nöfnum sjón­ar­votta sem voru til­búnir að bera vitni og bað þá um að skoða málið frek­ar.

Ekk­ert varð af því, en um það leyti var blaða­maður að nafni Seymor Hersh líka að púsla saman upp­lýs­ingum um mál­ið. Sá komst í sam­band við marga af pilt­unum sem höfði tekið þátt í fjöldamorð­unum og voru komnir heim. Grein sem hann skrif­aði og birt­ist í nóv­em­ber árið 1969, hálfu öðru árið  varp­aði ljósi á það sem gerð­ist í My Lai og þá varð ekki aftur snú­ið.

Önnur rann­sókn var sett af stað og var í nið­ur­stöðum hennar lagt til að 28 her­menn yrðu sóttir til saka fyrir fjöldamorð­in. Svo fór þó að aðeins fjórtán menn voru ákærðir og af þeim var ein­ungis einn ein­asti maður sak­felld­ur, en það var William Calley liðs­for­ingi, sem gekk manna harð­ast fram í morðum og barði und­ir­menn sína áfram. Hann hélt því þó statt og stöðugt fram að hann hafi aðeins verið að fylgja skip­unum og sann­ast sagna – þó ekk­ert afsaki morð og ill­virki af þeirri sort sem um ræðir – hafði Med­ina höf­uðs­maður gefið giska opnar og óljósar skip­anir fyrir aðgerð­ina. Hann hafði sagt Calley og öðrum for­ingjum að líta á alla í þorp­inu sem óvini, hvort sem þeir flýðu, feldu sig, karla eða kon­ur. Skjóta ætti á allt sem „geng­ur, skríður eða vex.“

Hvað varð svo til þess að menn­irnir hlýddu þessum skip­unum og gengu einnig ennþá lengra, en þarna hefur inn­ræt­ing verið ansi djúp­stæð, sem og ein­skær hræðsla að ógleymdri hefnd­inni, því að sumir þeirra sem tóku þátt í morð­unum litu á þetta sem hefnd fyrir fallna félaga.

Calley var dæmdur í lífs­tíð­ar­fang­elsi fyrir 109 morð, en fyrir ein­hverjar póli­tískar sakir ákvað Ric­hard Nixon for­seti að breyta dómi hans í stofu­fang­elsi og á næstu árum var dómur hans styttur og loks var honum sleppt á skil­orði árið 1974, eftir aðeins rúm þrjú ár í haldi.

Þetta var allt rétt­lætið sem Banda­ríkin deildu út fyrir þær 504 sálir sem létu lífið í My Lai.

Hetjur dags­ins, Thomp­son og und­ir­menn hans tveir í þyrlu­sveit­inni, voru hins vegar sæmdir heið­urs­merkjum fyrir að sker­ast í leik­inn á ögur­stundu.

Thomp­son lýsti því síðar að hann hafi verið útskúf­aður úr hópi her­manna fyrir að hafa til­kynnt um fjöldamorðin og borið vitni um það sem gekk þar á. Bár­ust honum meðal ann­ars líf­láts­hót­an­ir.

Þeir þrír hlutu svo enn frek­ari við­ur­kenn­ingu árið 1998 þegar þeir voru sæmdir æðstu orðu sem her­inn gefur fyrir afrek sem fela ekki í sér bar­daga við óvini á víg­velli, fyrir að vernda líf almennra borg­ara.

Upp­ljóstr­an­irnar urðu til þess að veikja enn frekar bar­áttu­anda her­manna og kyntu ræki­lega undir and­stöð­unni við stríðið heima við. Þannig fór svo að Banda­ríkin hófu brott­flutn­ing her­manna árið 1973 og stríð­inu lauk með því að Saigon féll í apríl 1975 og Viet Cong og her­lið Ho Chi Min náðu undir sig öllu Víetnam.

Harm­ur­inn lifir hins vegar enn meðal eft­ir­lif­enda og afkom­enda ill­virkja Charlie Company, en sann­leik­ur­inn er sá að My Lai fjöldamorðin voru ekki ein­angr­aður atburður heldur áttu álíka glæpir sér stað víðar á sama tíma þó það hafi ekki verið eins mörg fórn­ar­lömb.